Tumaý
Tárbıe sabaǵy 3 - synyp
Tárbıe sabaǵynyń taqyryby: Tumaý
Tárbıe sabaǵynyń maqsaty:
Oqýshylarǵa tumaý týraly túsindirip, tumaý týraly baıandaý jáne onyń adam aǵzasyna ákeletin aýrýlardan aldyn ala saqtaný. Oqýshylardyń sportqa, eńbekke, tazalyqqa baýlý.
Tárbıe sabaǵynyń mindetteri:
1. Oqýshylardy salaýatty ómir súrýge shaqyrý.
2. Oqýshylardyń «deni saýdyń – jany saý» ustanymymen olardyń oı qabiletterin damytý.
3. Bolashaqta tumaýmen aýyrmaý úshin onyń aldyn alý týraly oqýshylardy eskertý.
Tárbıe sabaǵynyń túri: Jańa materıaldy ıgerý sabaǵy.
Tárbıe sabaǵynyń ádisi: túsindirý ádisi
Tárbıe sabaǵynyń barysy: uıymdasyrý kezeńi, oqýshylarmen sálemdesý, sabaqqa nazaryn aýdarý.
Tumaý
Tumaý - óte kóp taralǵan juqpaly aýrý. Onymen bir ýaqytta óte kóp adam aýyrady, óıtkeni aýrý jyldam taraıdy. Ómirinde tumaýmen aýyrmaǵan birde - bir eresek adam joq bolar. Bul aýrýdyń aty fransýz tilinde «grıppe» - jaýlap alý degen sózden shyqqan. Shyndyǵynda, bul aýrý úlken qalalardyń, búkil bir eldiń nemese qurylyqtyń halqyn qamtyp taraı alady. Tumaýdyń qozdyrǵyshy - birneshe túrli vırýstar Eki - úsh jylda birneshe ret qaıtalanyp turýy jáne ony ár jaǵdaıda ár túrli vırýs týǵyzýy múmkin.
Tumaýǵa jeńil - jelpi aýrý dep qaraý qate ári zıandy. Ol juqpaly da qaterli syrqat. Halyq arasynda «Tumaý túbi – qurt» dep beker aıtylmasa kerek. Sebebi, bul aýrýda ýaqytyly aldyn alyp, em joldaryn qoldanbasa, túrli qosymsha dertterdiń týýyna jáne asqynýyna ákelip soqtyrýy yqtımal.
Tumaý naýqas kisiden saý adamǵa vırýs arqyly juǵady. Iaǵnı, ınfeksıa kózi – aýrý adam. Ol tynys joldarynyń joǵarǵy jaǵyna kúshti zaqym keltiredi. Tumaýmen aýyrǵan adam jıi túshkirip, jóteledi de, onyń silekeı tamshylaryndaǵy vırýstar jan - jaqqa shashyrap taraıdy. Aýrý adam
sóılegende, túshkirgende jáne jótelgende vırýs onyń demimen aýaǵa shyǵyp, saý adamnyń tynys joldaryna túsedi.
Tumaýdyń birinshi belgileri bir - eki kúnde sanaýly saǵattyń ózinde baıqalady.
Sóıtip baryp kenetten, kútpegen jerden qatty bastalady. Aýrýǵa shaldyqqan adam qaltyrap tońady, denesiniń ystyǵy 38 - 40 gradýsqa deıin kóteriledi, basy aýyryp, keıde qusady.
Bul sátte, sondaı - aq, dene álsireıdi, bulshyq etteri men súıekteri, býyndary syzdap syrqyraıdy, del - sal bolyp, terleı beredi, murny bitip qalady, qan qysymy tómendeıdi jáne naýqas jıi túshkirip jótele bastaıdy. Tamaqtyń jybyrlap aýrýy jáne jótelý sıaqty tumaýǵa tán belgiler kóbinese aýrý bastalǵannan keıin baıqalady.
Qurǵaq jótel eki - úsh kúnnen keıin paıda bolady. Mundaı kezde aýyz - murynynyń aınalasy qyzaryp, ashyp mazalaıdy.
Taǵy bir eskeretin nárse, tumaýǵa jas balalar, qarttar kesh shaldyǵady. Sondyqtan, mundaı jastaǵylardyń boıynda basqada bir aýrýdyń túri bolsa, ol osy tumaýdyń áserinen asqynyp ketýi ǵajap emes. Tumaý ásirese, jasy ulǵaıǵan qart adamdarǵa óte qaýipti, óıtkeni olardyń aǵzasynyń jas adamdardyń aǵzasymen salystyrǵanda juqpaly aýrýlardan qorǵaný múmkinshiligi tómen. Tumaýmen aýyrǵan bir adamnyń tańerteńgilik qoǵamdyq kólikte bir ret túshkirgeni sol kúni keshke ondaǵan nemese júzdegen osy aýrýdy juqtyrýyna ábden jetkilikti. Eger tumaýǵa shaldyqqan adamdar ony elemeı jumysqa nemese oqý oryndaryna barsa, olar taǵy da myńdaǵan adamǵa juqtyrady.
Sóıtip tumaý qorshaǵan ortaǵa tez tarap, indetke aınalady. Eger naýqas tumaýdan jatyp emdelmese, aýrý asqynyp ókpeniń nemese mı qabyǵynyń qabynýy múmkin. Adamzat tumaý aýrýynyń zardabyn kóp tartty. Sonyń ishindegi eń aýrýy 1918 - 1920 jyldary bolǵan ıspan tumaýynyń indetinen dúnıe júzinde 25 mln. adam ólgen.
Búgingi kúni adamnyń tumaýdan qaıtys bolýy óte sırek jaǵdaı, óıtkeni ony emdeýdiń jáne asqyndyrmaýdyń tıimdi joldary tabylǵan. Biraqta osy aýrýdy taratatyn vırýstar men kúresý áli qıynǵa soǵýda. Aldyn – ala egýge qajet dáriler bolǵanymen de, vırýstardyń óte tez taralýyna baılanysty, az ýaqyt ishinde barlyq adamdardy egip úlgerý múmkin emes. Osy jaıǵa baılanysty «emdelgen tumaý - tek bir aptaǵa, al emdelmegen tumaý - tolyq jeti kúnge sozylady» degen qaljyń bar. Sondyqtan tumaýdyń birinshi belgisi paıda bolysymen dáriger shaqyrtyp, emdelý qajet. Eger ony ýaqytynda emdemeı, jumysqa nemese oqý oryndaryna barsańyz, aınalańyzdaǵy júzdegen jazyqsyz adamdarǵa tumaý juqtyrasyz.
Tumaýdan saqtaný joldaryna keletin bolsaq, ony alǵashqy belgileri biline bastasymen tósekke jatyp, dáriger shaqyrtý kerek. Árıne, mundaı ýaqytta syrqattyń kópshilik oryndaryna barýyna shekteý qoıǵan jón. Syrqattyń janynda bolyp, oǵan emdeý qoldanatyn adam tórt - alty qabat dákeden jasalǵan aýyz japqysh salýy jáne muryn ishine oksolın maıyn jaqqan durys. Tumaýdan tezirek aıyǵyp ketý úshin mindetti túrde bólek bólmede jatyp emdelý, eger adam saý kisilermen birge bir bólmede turatyn
bolsa, onda onyń tósegin shymyldyq pen bóli kerek. Árıne, mundaıda syrqattyń paıdalanatyn ydys - aıaqtary bólek ustalǵany jón.
Em alý kezinde tamaqty jyly oraý, kóbine suıyq taǵam - lımon qosqan shaı, kók shaı, ystyq sút, mıneraldy sý, pıaz qabyǵynyń qaınatpasyn, sarymsaq tunbasyn, emdik ósimdikterdi paıdalanǵan tıimdi.
Tumaý kezinde syrqat jatatyn bólmeniń tazalyǵyna erekshe aýdarǵan jón.
Edendi hlorly ák eritindisi qosylǵan sýmen júıeli súrtip, bólmeni álsin - álsin jeldetip, ondaǵy temperatýrany 18 - 20 gradýs tóńireginde ustaý qajet.
Der kezinde dárigerge kórinip, onyń taǵaıyndaǵan, emin buljytpaı oryndasa, ádette, 3 - 4 kúnnen keıin aýrý adamnyń ystyǵy tómendep, densaýlyǵy jaqsara bastaıdy. Sóıtip, odan 3-4 kúnnen keıin aıyǵyp ta ketedi. Qalaı degenimen, tumaýǵa jeńil - jelpi aýrý dep qaraýǵa bolmaıtynyn árkim jadynda ustaýy kerek - aq.
Tárbıe sabaǵyn qorytyndylaý (suraq - jaýap arqyly).
1. Osy tumaý aýrýynyń ınfeksıa kózi kimder sanalady?
2. Tumaýdyń alǵashqy belgileri qaı ýaqytta jáne tumaýmen aýyrǵan adamnyń kúıi qandaı bolady?
3. Tumaýdan saqtaný joldary qandaı?
Tárbıe sabaǵynyń taqyryby: Tumaý
Tárbıe sabaǵynyń maqsaty:
Oqýshylarǵa tumaý týraly túsindirip, tumaý týraly baıandaý jáne onyń adam aǵzasyna ákeletin aýrýlardan aldyn ala saqtaný. Oqýshylardyń sportqa, eńbekke, tazalyqqa baýlý.
Tárbıe sabaǵynyń mindetteri:
1. Oqýshylardy salaýatty ómir súrýge shaqyrý.
2. Oqýshylardyń «deni saýdyń – jany saý» ustanymymen olardyń oı qabiletterin damytý.
3. Bolashaqta tumaýmen aýyrmaý úshin onyń aldyn alý týraly oqýshylardy eskertý.
Tárbıe sabaǵynyń túri: Jańa materıaldy ıgerý sabaǵy.
Tárbıe sabaǵynyń ádisi: túsindirý ádisi
Tárbıe sabaǵynyń barysy: uıymdasyrý kezeńi, oqýshylarmen sálemdesý, sabaqqa nazaryn aýdarý.
Tumaý
Tumaý - óte kóp taralǵan juqpaly aýrý. Onymen bir ýaqytta óte kóp adam aýyrady, óıtkeni aýrý jyldam taraıdy. Ómirinde tumaýmen aýyrmaǵan birde - bir eresek adam joq bolar. Bul aýrýdyń aty fransýz tilinde «grıppe» - jaýlap alý degen sózden shyqqan. Shyndyǵynda, bul aýrý úlken qalalardyń, búkil bir eldiń nemese qurylyqtyń halqyn qamtyp taraı alady. Tumaýdyń qozdyrǵyshy - birneshe túrli vırýstar Eki - úsh jylda birneshe ret qaıtalanyp turýy jáne ony ár jaǵdaıda ár túrli vırýs týǵyzýy múmkin.
Tumaýǵa jeńil - jelpi aýrý dep qaraý qate ári zıandy. Ol juqpaly da qaterli syrqat. Halyq arasynda «Tumaý túbi – qurt» dep beker aıtylmasa kerek. Sebebi, bul aýrýda ýaqytyly aldyn alyp, em joldaryn qoldanbasa, túrli qosymsha dertterdiń týýyna jáne asqynýyna ákelip soqtyrýy yqtımal.
Tumaý naýqas kisiden saý adamǵa vırýs arqyly juǵady. Iaǵnı, ınfeksıa kózi – aýrý adam. Ol tynys joldarynyń joǵarǵy jaǵyna kúshti zaqym keltiredi. Tumaýmen aýyrǵan adam jıi túshkirip, jóteledi de, onyń silekeı tamshylaryndaǵy vırýstar jan - jaqqa shashyrap taraıdy. Aýrý adam
sóılegende, túshkirgende jáne jótelgende vırýs onyń demimen aýaǵa shyǵyp, saý adamnyń tynys joldaryna túsedi.
Tumaýdyń birinshi belgileri bir - eki kúnde sanaýly saǵattyń ózinde baıqalady.
Sóıtip baryp kenetten, kútpegen jerden qatty bastalady. Aýrýǵa shaldyqqan adam qaltyrap tońady, denesiniń ystyǵy 38 - 40 gradýsqa deıin kóteriledi, basy aýyryp, keıde qusady.
Bul sátte, sondaı - aq, dene álsireıdi, bulshyq etteri men súıekteri, býyndary syzdap syrqyraıdy, del - sal bolyp, terleı beredi, murny bitip qalady, qan qysymy tómendeıdi jáne naýqas jıi túshkirip jótele bastaıdy. Tamaqtyń jybyrlap aýrýy jáne jótelý sıaqty tumaýǵa tán belgiler kóbinese aýrý bastalǵannan keıin baıqalady.
Qurǵaq jótel eki - úsh kúnnen keıin paıda bolady. Mundaı kezde aýyz - murynynyń aınalasy qyzaryp, ashyp mazalaıdy.
Taǵy bir eskeretin nárse, tumaýǵa jas balalar, qarttar kesh shaldyǵady. Sondyqtan, mundaı jastaǵylardyń boıynda basqada bir aýrýdyń túri bolsa, ol osy tumaýdyń áserinen asqynyp ketýi ǵajap emes. Tumaý ásirese, jasy ulǵaıǵan qart adamdarǵa óte qaýipti, óıtkeni olardyń aǵzasynyń jas adamdardyń aǵzasymen salystyrǵanda juqpaly aýrýlardan qorǵaný múmkinshiligi tómen. Tumaýmen aýyrǵan bir adamnyń tańerteńgilik qoǵamdyq kólikte bir ret túshkirgeni sol kúni keshke ondaǵan nemese júzdegen osy aýrýdy juqtyrýyna ábden jetkilikti. Eger tumaýǵa shaldyqqan adamdar ony elemeı jumysqa nemese oqý oryndaryna barsa, olar taǵy da myńdaǵan adamǵa juqtyrady.
Sóıtip tumaý qorshaǵan ortaǵa tez tarap, indetke aınalady. Eger naýqas tumaýdan jatyp emdelmese, aýrý asqynyp ókpeniń nemese mı qabyǵynyń qabynýy múmkin. Adamzat tumaý aýrýynyń zardabyn kóp tartty. Sonyń ishindegi eń aýrýy 1918 - 1920 jyldary bolǵan ıspan tumaýynyń indetinen dúnıe júzinde 25 mln. adam ólgen.
Búgingi kúni adamnyń tumaýdan qaıtys bolýy óte sırek jaǵdaı, óıtkeni ony emdeýdiń jáne asqyndyrmaýdyń tıimdi joldary tabylǵan. Biraqta osy aýrýdy taratatyn vırýstar men kúresý áli qıynǵa soǵýda. Aldyn – ala egýge qajet dáriler bolǵanymen de, vırýstardyń óte tez taralýyna baılanysty, az ýaqyt ishinde barlyq adamdardy egip úlgerý múmkin emes. Osy jaıǵa baılanysty «emdelgen tumaý - tek bir aptaǵa, al emdelmegen tumaý - tolyq jeti kúnge sozylady» degen qaljyń bar. Sondyqtan tumaýdyń birinshi belgisi paıda bolysymen dáriger shaqyrtyp, emdelý qajet. Eger ony ýaqytynda emdemeı, jumysqa nemese oqý oryndaryna barsańyz, aınalańyzdaǵy júzdegen jazyqsyz adamdarǵa tumaý juqtyrasyz.
Tumaýdan saqtaný joldaryna keletin bolsaq, ony alǵashqy belgileri biline bastasymen tósekke jatyp, dáriger shaqyrtý kerek. Árıne, mundaı ýaqytta syrqattyń kópshilik oryndaryna barýyna shekteý qoıǵan jón. Syrqattyń janynda bolyp, oǵan emdeý qoldanatyn adam tórt - alty qabat dákeden jasalǵan aýyz japqysh salýy jáne muryn ishine oksolın maıyn jaqqan durys. Tumaýdan tezirek aıyǵyp ketý úshin mindetti túrde bólek bólmede jatyp emdelý, eger adam saý kisilermen birge bir bólmede turatyn
bolsa, onda onyń tósegin shymyldyq pen bóli kerek. Árıne, mundaıda syrqattyń paıdalanatyn ydys - aıaqtary bólek ustalǵany jón.
Em alý kezinde tamaqty jyly oraý, kóbine suıyq taǵam - lımon qosqan shaı, kók shaı, ystyq sút, mıneraldy sý, pıaz qabyǵynyń qaınatpasyn, sarymsaq tunbasyn, emdik ósimdikterdi paıdalanǵan tıimdi.
Tumaý kezinde syrqat jatatyn bólmeniń tazalyǵyna erekshe aýdarǵan jón.
Edendi hlorly ák eritindisi qosylǵan sýmen júıeli súrtip, bólmeni álsin - álsin jeldetip, ondaǵy temperatýrany 18 - 20 gradýs tóńireginde ustaý qajet.
Der kezinde dárigerge kórinip, onyń taǵaıyndaǵan, emin buljytpaı oryndasa, ádette, 3 - 4 kúnnen keıin aýrý adamnyń ystyǵy tómendep, densaýlyǵy jaqsara bastaıdy. Sóıtip, odan 3-4 kúnnen keıin aıyǵyp ta ketedi. Qalaı degenimen, tumaýǵa jeńil - jelpi aýrý dep qaraýǵa bolmaıtynyn árkim jadynda ustaýy kerek - aq.
Tárbıe sabaǵyn qorytyndylaý (suraq - jaýap arqyly).
1. Osy tumaý aýrýynyń ınfeksıa kózi kimder sanalady?
2. Tumaýdyń alǵashqy belgileri qaı ýaqytta jáne tumaýmen aýyrǵan adamnyń kúıi qandaı bolady?
3. Tumaýdan saqtaný joldary qandaı?
You Might Also Like
-
Qaraǵandy oblysy, Aqtoǵaı aýdany
