Kúnbaǵys maıynyń qupıalary
Soltústik Qazaqstan oblysy, Shal aqyn aýdany,
Ybyraev aýyly, M. Ahmetbekov atyndaǵy orta mektebi
Oryndaǵan: 3 - synyp Ǵazız Erlan
Ǵylymı jetekshisi: Bastaýysh synyp muǵalimi
Sarsıkeeva Alma Esqaqqyzy
Baǵyty: «Qorshaǵan orta»
Seksıa: «Dúnıetaný»
«Kúnbaǵys maıynyń qupıalary»
MAZMUNY:
KİRİSPE
İ TARAÝ. KÚNBAǴYS - MÁDENI ÓSİMDİK
1. 1. Kúnbaǵys maıy
1. 2. Kúnbaǵys maıynyń túrleri
İİ TARAÝ. ZIANY MEN PAIDASY
1. 1 Kúnbaǵys maıynyń zıany men paıdasy
1. 2 Maı tańdaý men qoldanýǵa qatysty keńester
1. 3 Tájirıbe
QORYTYNDY
PAIDALANYLǴAN ÁDEBIET
Ańdatpa
Zertteý jumysynyń maqsaty: Kúnbaǵys maıynyń zertteý qasıetterin anyqtaý.
Zertteý jumysynyń boljamy:
- Eger de kúnbaǵys maıy óndirilmese, ómirge, taǵamǵa, emdikke ne qoldanar edi?
Zertteý jumysynyń kezeńderi:
Birinshi kezeńde biz kúndelikti taǵam daıarlaǵanda qoldanatyn kúnbaǵys maıy jaıly ne bilemiz? Kúnbaǵys dáninen suıyq kúnbaǵys maıy alynady. Ósimdik maıynyń 90%- y osy ósimdiktiń dáninen alynady, syqqannan keıingi dánine qant qosyp, syǵymdap, tamaqqa qoldanylatyn tátti taǵam jasalynady. Sary jelegin medısınada paıdalanady. Kúlinen sahar alady, onda 30 — 36% kalıı totyǵy bar. Rafınasıalanbaǵan maı da paıdaly maılardyń biri ekendigi belgili. Rafınasıalanbaǵan maı belgili bir óńdeý satylarynan ótedi. Onyń tunbasyn túsirip, túrli súzgilerden ótkizedi. Rafınasıalanǵan maı móldir jáne ıissiz keledi. Óndiriste ony tolyqtaı tazartady, sol sebepti onyń quramynda nashar qosylystar da, tabıǵı paıdaly zattar da az qalady.
Ekinshi kezeńde jalpy kóptegen qoljetimdi maılardyń arasynda kúnbaǵys maıy eń paıdaly túrlerdiń biri dep aıtýǵa bolady. Soıa, júgeri maılary paıdasy jaǵynan kúnbaǵys maıynyń artynda tur. Onyń quramyndaǵyqanyqpaǵan maıly qyshqyldar, maıda erigish A, V, E jáne F dárýmender men mıneraldar bar. Kúnbaǵys maıy adamǵa kúndelikti qajet, biraq aǵzanyń ózi shyǵarmaıtyn paıdaly zattardy beredi. Paıdasymen qatar adam densaýlyǵyna zıany da bar. Jalpy em bolmaýshylyq kezdesken joq. Negizi ony shamaly mólsherde qoldaný qajet, sebebi, joǵary kalorıaly. Satyp alǵanda qoldaný merzimine nazar aýdarý qajet. Shyny túbinde tunba bolsa, onyń ashyǵandyǵy baıqalady. Paıdasy da tómendeıdi. Sonymen qatar mynadaı keńester týyndady:
• Salat ázirlegende, kókónisterdi maı quımaı turyp tuzdaǵan jón. Sebebi tuz maıda erimeıdi.
• Dúkende sóreniń eń bergi jaǵynda turǵan maıdy almańyz, onyń quramynda jaryq áserinen paıdaly zattar joıylǵan. Tolyǵyraq jumystyń barysynda tanysasyzdar.
Úshinshi kezeńde tájirıbe júrgizdik. Tájirıbe barysynda suıyq maı, kólik maıy men boıalǵan sý tabıǵı jaǵdaıda aralaspaıtyndyǵyn anyqtadyq.
Zertteý ádisteri:
- Áńgimelesý;
- Saýalnama alý;
- Tájirıbe.
Zertteý jumysynyń nátıjesi, qorytyndysy:
Qorytyndylaı kele, kúnbaǵys maıynyń paıdasy men zıany bar eken. Maı tańdaý men qoldanýǵa qatysty keńesterdi anyqtadym. Arzan baǵalardy izdegenshe, sapaly, jaqsy ónim usynatyn úlken óndirýshilerdiń taýaryn alǵanyńyz jón. Olar ónidiris normalaryn saqtaıdy. Mundaı markaly maılar halyq arasynda suranysta. Al tájirıbe barysynda, zattekterdiń tyǵyzdyǵynyń ár túrliligine kózim jetti. Ózim úshin «Zattekterdiń tyǵyzdyǵy» degen jańa uhym ashtym.
KİRİSPE
Zertteý jumysynyń ózektiligi. Kúnbaǵys - kúrdeli gúldiler tuqymdasyna jatatyn bir jyldyq mádenı ósimdik. Shyqqan jeri - Soltústik Amerıka. Qazaqstanda 2 túri bar: jer almurty jáne bir jyldyq kúnbaǵys. Eýropalyqtar tuńǵysh ret kúnbaǵysty Amerıkany ashqan kezde Meksıkanyń keń baıtaq jazyqtarynan kórgen. Olar kúnbaǵysty Eýropaǵa budan tórt júz jyl buryn alyp keldi. Ony «kún gúli» dep atady. Kúnbaǵystyń bıikt. 2 m - deı, sabaǵy tik, jýan ózegi qýys, syrty qalyń túkti, kindik tamyry tarmaqty, 2 - 3 m tereńdikke boılaıdy. Úlken jalpaq japyraǵy sabaqta kezektesip ornalasady. Gúl shoǵyry kóp gúldi sebet. Onyń syrtyn bir nemese birneshe qatarǵa ornalasqan gúl japyraqtary qorshaǵan. Bular ósimdik gúlin syrtqy qolaısyz jaǵdaıdan saqtaıdy. Sebetteriniń dıam. 10 - 60 sm - ge deıin jetedi. Sebeti kún kózi boıymen burylyp otyrady. Jemisi — tuqymsha, onda 22 — 27% maı bolady. Qazir kúnbaǵys – bizdegi eń keń taraǵan maıly daqyl. Árıne, ol óziniń jabaıy arǵy tegine azdap qana uqsaıdy. Mádenı kúnbaǵystyń sebeti iri. Onda 7 myńǵa tarta dán bolady. Sonymen birge mádenı kúnbaǵystyń sabaǵy 4 metrge deıin jetip, onyń jýandyǵy bilekteı bolyp ósedi. Kúnbaǵysty ósirý kóktemde bastalyp, kúzde aıaqtalady. Bul úderis kúnbaǵystyń tuqymy men sorty jáne tehnologıasyna qaraı 100 - 150 kúnge sozylady. Ol óziniń bastapqy ónip - shyǵý kezeńinen bastap, gúl jarý kezeńine deıin sýyqqa, qurǵaqshylyqqa tózimdi bolyp keletin ósimdik. Bylaısha aıtqanda, bizdiń qatań klımatymyzǵa beıimdiligimen erekshelenedi. Kúnbaǵystyń taǵy bir jaǵymdy qasıeti ol qarjy shyǵyndaryn sonshama qajet etpeıdi. Onyń ústine ony ósirý de óte qarapaıym. Biraq soǵan qaramastan, paıdasy mol, ıaǵnı joǵary rentabeldi bolyp keledi. Sondyqtan kúnbaǵys ósirý bıznesi ózin - ózi az ýaqyt ishinde jedel aqtaıtyn bıznes túri bolyp esepteledi. Kunbaǵys pisteleri (dánderi) adam densaýlyǵy úshin óte paıdaly. Olardyń quramynda maı, qundy ósimdik aqýyzdary, kómirsýtegiler, ózek, lesıtın bar. Túrli mıkroelementterge de óte baı. Máselen, onyń quramynda magnıı, temir, myrysh, selenıt óte kóp kezdesedi. Sondyqtan dárigerler adamǵa ıod jetispegen jaǵdaıda kókónis dánderin paıdalaný jaıynda keńes berip jatady.
Kúnbaǵysty ósirý tásilderi men tehnologıasy.
Joǵaryda kúnbaǵysty ósirý kóp qıyndyqqa túspeıtindigin aıttyq. Ol kez kelgen baqsha topyraǵynda jaqsy ósedi, alaıda jeńil jáne qunarly topyraqty unatady. Kúnbaǵys kúndi súıetindikten, ony ósiretin oryndy kún jaqsy túsetin jerden tańdaý kerek. Kúnbaǵys kóktemde topyraqqa tuqymyn sebý arqyly kóbeıedi, al kópjyldyq túrleri – kóktemde nemese kúzde túpteriniń bólinýi arqyly ósedi. Tuqymdy sáýir, mamyr aılarynda tikeleı ashyq topyraqqa bir - birinen 30 h 40 santımetr qashyqtyqta, bir uıashyqqa 2 - 3 dánnen 2 - 5 sm. tereńdikke sińire sebedi. Tuqym +5S temperatýrada óne bastaıdy. Kúnbaǵystyń gúldeýi kóktesin paıda bolǵannan keıin 75 - 80 kún ótken soń ǵana bastalady. Ósimdik erekshe kútimdi qajet etpeıdi. Tuqym 3 - 4 jyl óngishtikti saqtaıdy. Kúnbaǵysty 3 - 4 jyl ótpeı burynǵy egilgen ornyna qaıta ósirýge bolmaıdy. Oǵan taǵaıyndalǵan ýchaskeni kúzden bastap 20 santımetrden kem bolmaıtyndaı etip aýdarý kerek.
Kúnbaǵystyń kútimi óte qarapaıym: qatarlar arasy aramshóp ósimdikterinen erkin, al topyraǵy borpyldaq bolýy kerek. Kúnbaǵysty ýaqtyly egý ony qyrkúıek aıynyń basynda jınaýǵa múmkindik beredi. Osy ýaqytta kóbinese qajetti ylǵal deńgeıindegi joǵary sapaly piste alýdy qamtamasyz etetin qolaıly aýa raıy bolady.
Ónimdi jınaýǵa shamamen bir jarym aı ýaqyt ketedi. Kúnbaǵysty basyn ótkir pyshaqpen qesý arqyly qolmen jınaıdy. Óte ylǵaldy pistelerdi 8 - 10 kún boıy sabaǵynyń túbirine kesilgen sebetterdi kıgizý arqyly keptiredi. Egistikten jınalǵan kúnbaǵystar qyrmanǵa – qoımadaǵy arnaıy orynǵa jetkiziledi, ol tek eki qabyrǵaǵa ornalastyrylady, óıtkeni qoımanyń aldyńǵy jaǵyndaǵy qabyrǵanyń bolmaýy, qajetti aýa almasýyn qamtamasyz etedi. Birden keptirý jaqsy jeldetilip turatyn qarańǵy qoımalarda júzege asady. Keptiriletin oryndaǵy temperatýra 40 - 50°S bolýy tıis. Matadan jasalǵan qaptarda 2 jylǵa deıin saqtaıdy.
Kúnbaǵysty ótkizý. Elimizde kúnbaǵys dáninen maı aıyratyn zaýyttar men shaǵyn sehtar barshylyq. Ósirgen ónimińizdi aldyn - ala kelisimshart jasasý arqyly solarǵa ótkize alasyz. Sondaı - aq buqaralyq aqparat quraldaryna kúnbaǵys tuqymyn kóterme satý týraly habarlandyrý berýge bolady. Sol sıaqty kúnbaǵys dánderin óz qolyńyzben - aq bastapqy óńdeýden ótkize alasyz. Máselen, ony qýyryp, halyqqa bólshektep satýǵa bolady. Osyndaı kásippen shuǵyldanatyn adamdar kez kelgen qala men aýylda kezdesedi.
Kúnbaǵys ósirýge jumsalatyn shyǵyndar. Árıne, kúnbaǵys ósirý úshin eń aldymen sizdiń óz jerińiz bolýy kerektigi túsinikti. 1 gektar jerge 5 - 10 kg. tuqym jumsalady. Demek, eger sizdiń 10 gektar jerińiz bolsa, ol úshin sizge keminde 50 keli tuqym qajet bolady. 1 keli tuqym shamamen alǵanda, 70 teńge turady. Sonda siz tuqym úshin bar - joǵy 3500 teńge ǵana jumsaısyz.
Túsetin tabys pen paıda. 1 gektar jerden 8 - 10 sentnerge deıin ónim alýǵa bolady. Demek siz ózińizdiń 10 gektar jerińizden 80 sentnerge deıin ónim ala alasyz. Eger kúnbaǵystyń kútimi kelisse, alynatyn ónim kólemi budan da mol bolýy ábden múmkin. Sonda siz 1 keli kúnbaǵys dánin 70 teńgege (bul eń arzan baǵa) satqan jaǵdaıda 80 sentner ónimnen keminde 56 myń teńge paıda taba alasyz.
Zertteý jumysynyń maqsaty: Kúnbaǵys maıynyń zertteý qasıetterin anyqtaý.
Zertteý jumysynyń mindetteri:
- Kúnbaǵys maıynyń Qazaqstandaǵy óndirisimen tanysý;
- Paıdasy men zıanyn anyqtaý;
- Kúnbaǵys maıynyń túrlerin ajyratý;
- Maı tańdaý men qoldanýǵa qatysty keńestermen tanysyp, synyptastarymmen bólisý.
Zertteý ádisteri:
- Áńgimelesý;
- Saýalnama alý;
- Tájirıbe.
İ TARAÝ. KÚNBAǴYS - MÁDENI ÓSİMDİK
1. 1. Kúnbaǵys maıy
Evropalyqtar tuńǵysh ret kúnbaǵysty Amerıkany ashqan kezde Meksıkanyń keń baıtaq jazyqtarynan kórgen. Olar kúnbaǵysty Evropaǵa budan tórt júz jyl buryn alyp keldi. Ony «kún gúli» dep atady. Al Rossıada kúnbaǵys osydan 3 júz jyl buryn paıda boldy. Alǵashynda ony baqtarǵa sán úshin ósirgen. Ol kezde kúnbaǵystyń usaq sebetteri – gúl shoqtary kóp bolǵan.
Biraq kóp uzamaı kúnbaǵys uryqtarynyń, ıaǵnı dánderiniń jeýge jaramdy táttiligin baıqap, ony baqshalarda da ósiretin bolǵan. 1830j. Voronej gýbernıasynyń Alekseevka slabodasynan shyqqan basybaıly sharýa Bokarev kúnbaǵys dáninen syǵyp maı alýǵa bolatynyn tabady. Qazir kúnbaǵys – bizdegi eń keń taralǵan maıly daqyl. Bizdiń elimiz Meksıkadan kelgen «kún gúliniń» ekinshi otanyna aınaldy.
Kúnbaǵys dalalyq qara topyraqty óńirge - Moldavıadan Altaıǵa deıin egiledi. Árıne ol óziniń jabaıy arǵy tegine azdap qana uqsaıdy. Mádenı kúnbaǵystyń sebeti iri. Onda 7 myńǵa tarta dán bolady. Sonymen birge mádenı kúnbaǵystyń sabaǵy 4 metrge deıin jetip, onyń jýandyǵy bilekteı bolyp ósedi.
Úı turmysynda ol dánin shaǵyp jeıtin shekildeýik bolyp qalyp otyr. Biraq kúnbaǵystyń beretin basty nársesi - onyń jaqsy maıy. Kúnbaǵys dáninen maı syǵyp alǵannan keıin odan kúnjara qalady. Kúnjarany jylqy, sıyr, qoılar jeıdi. Sabaǵyn týrap, býlap shoshqaǵa beredi. Sebetin keptiredi de untaqtaıdy, ol da – jaqsy mal azyǵy. Kúnbaǵystyń keıbir sorttaryn súrlem úshin egedi. Bul jaǵdaıda onyń dáni pispeı turyp kókteı orady.
Kúndelikti taǵam daıarlaǵanda qoldanatyn kúnbaǵys maıy jaıly ne bilemiz? Kúnbaǵys dáninen suıyq kúnbaǵys maıy alynady. Ósimdik maıynyń 90%- y osy ósimdiktiń dáninen alynady, syqqannan keıingi dánine qant qosyp, syǵymdap, tamaqqa qoldanylatyn tátti taǵam jasalynady. Sary jelegin medısınada paıdalanady. Kúlinen sahar alady, onda 30 — 36% kalıı totyǵy bar. Kúnbaǵys kúnjarasynda — qunarly mal azyǵy, onda 38%- dan astam aqýyzdyq zat, 20 — 22% kómirsý jáne 6%- daı maı bar. Kúnbaǵysty burshaq ósimdikterge qosyp súrlemdik daqyl retinde ósiredi. 100 kg kókteı orylǵan kúnbaǵys quramynda 18 azyq ólshemi, 1, 4 kg sińimdi proteın bar. Kókteı shabylǵan kúnbaǵys ga - nan 400 — 500 s balaýsa azyq alynady. Qazaqstannyń soltústik, shyǵys aýdandarynda erte jáne tez pisetin saratovtyq 10; 169, shortandylyq — 41, qostanaılyq — 91, t. b. sorttary aýdandastyrylǵan. Osy sorttardyń 1 ga - nan 10 — 12 s kúnbaǵys maıy alynady. Kúnbaǵystyń negizgi zıankesteri: sym - qurt, kúnbaǵys qan kóbelegi, t. b.; aýrýlary: boz shirik, suńǵyla, t. b. Jalpy aqparat. Kúnbaǵys – kúrdeli gúldesin tuqymdasyna jatatyn ósimdik. Onyń shamamen 90‑ǵa tarta birjyldyq jáne kópjyldyq túrleri kezdesedi. Úlken gúlshoǵyrlary bar kúnbaǵystyń ashyq sáýleli japyraqshalary bir qaraǵannan - aq kúndi eske túsiredi. Budan bólek, bul ósimdik basyn únemi kúnge qaratyp, shyǵystan batysqa deıingi kún izimen onyń sońynan eretin erekshe qabiletke ıe.
Óndiris sıkli kóktemde bastalyp, kúzde aıaqtalady jáne sorty men tehnologıasyna qaraı bar joǵy 100 - 150 kúnge sozylady. Bul bastapqy ónip - shyǵý kezeńinen gúl jarý kezeńine deıin sýyqqa, qurǵaqshylyqqa tózimdi, dálirek aıtqanda bizdiń klımatymyzǵa beıim ósimdik bolyp tabylady. Sondyqtan, kúnbaǵys ósirý – asa qarapaıym, qarjy salymyn az mólsherde qajet etetin, joǵary rentabeldi, ózin - ózi az ýaqyt ishinde aqtaıtyn aqsha tabýdyń túri. Kunbaǵystyń pisteleri (dánderi) óte paıdaly. Olardyń quramynda maı, qundy ósimdik aqýyzdary, kómirsýlar, ózek, lesıtın bar. Túrli mıkroelementterge baı, sondyqtan da magnıı, temir, myrysh, selenıt, ıod jetispeýshiligi kezinde kókónis dánderiniń paıdasy tıedi.
Tolyq nusqasyn júkteý
Ybyraev aýyly, M. Ahmetbekov atyndaǵy orta mektebi
Oryndaǵan: 3 - synyp Ǵazız Erlan
Ǵylymı jetekshisi: Bastaýysh synyp muǵalimi
Sarsıkeeva Alma Esqaqqyzy
Baǵyty: «Qorshaǵan orta»
Seksıa: «Dúnıetaný»
«Kúnbaǵys maıynyń qupıalary»
MAZMUNY:
KİRİSPE
İ TARAÝ. KÚNBAǴYS - MÁDENI ÓSİMDİK
1. 1. Kúnbaǵys maıy
1. 2. Kúnbaǵys maıynyń túrleri
İİ TARAÝ. ZIANY MEN PAIDASY
1. 1 Kúnbaǵys maıynyń zıany men paıdasy
1. 2 Maı tańdaý men qoldanýǵa qatysty keńester
1. 3 Tájirıbe
QORYTYNDY
PAIDALANYLǴAN ÁDEBIET
Ańdatpa
Zertteý jumysynyń maqsaty: Kúnbaǵys maıynyń zertteý qasıetterin anyqtaý.
Zertteý jumysynyń boljamy:
- Eger de kúnbaǵys maıy óndirilmese, ómirge, taǵamǵa, emdikke ne qoldanar edi?
Zertteý jumysynyń kezeńderi:
Birinshi kezeńde biz kúndelikti taǵam daıarlaǵanda qoldanatyn kúnbaǵys maıy jaıly ne bilemiz? Kúnbaǵys dáninen suıyq kúnbaǵys maıy alynady. Ósimdik maıynyń 90%- y osy ósimdiktiń dáninen alynady, syqqannan keıingi dánine qant qosyp, syǵymdap, tamaqqa qoldanylatyn tátti taǵam jasalynady. Sary jelegin medısınada paıdalanady. Kúlinen sahar alady, onda 30 — 36% kalıı totyǵy bar. Rafınasıalanbaǵan maı da paıdaly maılardyń biri ekendigi belgili. Rafınasıalanbaǵan maı belgili bir óńdeý satylarynan ótedi. Onyń tunbasyn túsirip, túrli súzgilerden ótkizedi. Rafınasıalanǵan maı móldir jáne ıissiz keledi. Óndiriste ony tolyqtaı tazartady, sol sebepti onyń quramynda nashar qosylystar da, tabıǵı paıdaly zattar da az qalady.
Ekinshi kezeńde jalpy kóptegen qoljetimdi maılardyń arasynda kúnbaǵys maıy eń paıdaly túrlerdiń biri dep aıtýǵa bolady. Soıa, júgeri maılary paıdasy jaǵynan kúnbaǵys maıynyń artynda tur. Onyń quramyndaǵyqanyqpaǵan maıly qyshqyldar, maıda erigish A, V, E jáne F dárýmender men mıneraldar bar. Kúnbaǵys maıy adamǵa kúndelikti qajet, biraq aǵzanyń ózi shyǵarmaıtyn paıdaly zattardy beredi. Paıdasymen qatar adam densaýlyǵyna zıany da bar. Jalpy em bolmaýshylyq kezdesken joq. Negizi ony shamaly mólsherde qoldaný qajet, sebebi, joǵary kalorıaly. Satyp alǵanda qoldaný merzimine nazar aýdarý qajet. Shyny túbinde tunba bolsa, onyń ashyǵandyǵy baıqalady. Paıdasy da tómendeıdi. Sonymen qatar mynadaı keńester týyndady:
• Salat ázirlegende, kókónisterdi maı quımaı turyp tuzdaǵan jón. Sebebi tuz maıda erimeıdi.
• Dúkende sóreniń eń bergi jaǵynda turǵan maıdy almańyz, onyń quramynda jaryq áserinen paıdaly zattar joıylǵan. Tolyǵyraq jumystyń barysynda tanysasyzdar.
Úshinshi kezeńde tájirıbe júrgizdik. Tájirıbe barysynda suıyq maı, kólik maıy men boıalǵan sý tabıǵı jaǵdaıda aralaspaıtyndyǵyn anyqtadyq.
Zertteý ádisteri:
- Áńgimelesý;
- Saýalnama alý;
- Tájirıbe.
Zertteý jumysynyń nátıjesi, qorytyndysy:
Qorytyndylaı kele, kúnbaǵys maıynyń paıdasy men zıany bar eken. Maı tańdaý men qoldanýǵa qatysty keńesterdi anyqtadym. Arzan baǵalardy izdegenshe, sapaly, jaqsy ónim usynatyn úlken óndirýshilerdiń taýaryn alǵanyńyz jón. Olar ónidiris normalaryn saqtaıdy. Mundaı markaly maılar halyq arasynda suranysta. Al tájirıbe barysynda, zattekterdiń tyǵyzdyǵynyń ár túrliligine kózim jetti. Ózim úshin «Zattekterdiń tyǵyzdyǵy» degen jańa uhym ashtym.
KİRİSPE
Zertteý jumysynyń ózektiligi. Kúnbaǵys - kúrdeli gúldiler tuqymdasyna jatatyn bir jyldyq mádenı ósimdik. Shyqqan jeri - Soltústik Amerıka. Qazaqstanda 2 túri bar: jer almurty jáne bir jyldyq kúnbaǵys. Eýropalyqtar tuńǵysh ret kúnbaǵysty Amerıkany ashqan kezde Meksıkanyń keń baıtaq jazyqtarynan kórgen. Olar kúnbaǵysty Eýropaǵa budan tórt júz jyl buryn alyp keldi. Ony «kún gúli» dep atady. Kúnbaǵystyń bıikt. 2 m - deı, sabaǵy tik, jýan ózegi qýys, syrty qalyń túkti, kindik tamyry tarmaqty, 2 - 3 m tereńdikke boılaıdy. Úlken jalpaq japyraǵy sabaqta kezektesip ornalasady. Gúl shoǵyry kóp gúldi sebet. Onyń syrtyn bir nemese birneshe qatarǵa ornalasqan gúl japyraqtary qorshaǵan. Bular ósimdik gúlin syrtqy qolaısyz jaǵdaıdan saqtaıdy. Sebetteriniń dıam. 10 - 60 sm - ge deıin jetedi. Sebeti kún kózi boıymen burylyp otyrady. Jemisi — tuqymsha, onda 22 — 27% maı bolady. Qazir kúnbaǵys – bizdegi eń keń taraǵan maıly daqyl. Árıne, ol óziniń jabaıy arǵy tegine azdap qana uqsaıdy. Mádenı kúnbaǵystyń sebeti iri. Onda 7 myńǵa tarta dán bolady. Sonymen birge mádenı kúnbaǵystyń sabaǵy 4 metrge deıin jetip, onyń jýandyǵy bilekteı bolyp ósedi. Kúnbaǵysty ósirý kóktemde bastalyp, kúzde aıaqtalady. Bul úderis kúnbaǵystyń tuqymy men sorty jáne tehnologıasyna qaraı 100 - 150 kúnge sozylady. Ol óziniń bastapqy ónip - shyǵý kezeńinen bastap, gúl jarý kezeńine deıin sýyqqa, qurǵaqshylyqqa tózimdi bolyp keletin ósimdik. Bylaısha aıtqanda, bizdiń qatań klımatymyzǵa beıimdiligimen erekshelenedi. Kúnbaǵystyń taǵy bir jaǵymdy qasıeti ol qarjy shyǵyndaryn sonshama qajet etpeıdi. Onyń ústine ony ósirý de óte qarapaıym. Biraq soǵan qaramastan, paıdasy mol, ıaǵnı joǵary rentabeldi bolyp keledi. Sondyqtan kúnbaǵys ósirý bıznesi ózin - ózi az ýaqyt ishinde jedel aqtaıtyn bıznes túri bolyp esepteledi. Kunbaǵys pisteleri (dánderi) adam densaýlyǵy úshin óte paıdaly. Olardyń quramynda maı, qundy ósimdik aqýyzdary, kómirsýtegiler, ózek, lesıtın bar. Túrli mıkroelementterge de óte baı. Máselen, onyń quramynda magnıı, temir, myrysh, selenıt óte kóp kezdesedi. Sondyqtan dárigerler adamǵa ıod jetispegen jaǵdaıda kókónis dánderin paıdalaný jaıynda keńes berip jatady.
Kúnbaǵysty ósirý tásilderi men tehnologıasy.
Joǵaryda kúnbaǵysty ósirý kóp qıyndyqqa túspeıtindigin aıttyq. Ol kez kelgen baqsha topyraǵynda jaqsy ósedi, alaıda jeńil jáne qunarly topyraqty unatady. Kúnbaǵys kúndi súıetindikten, ony ósiretin oryndy kún jaqsy túsetin jerden tańdaý kerek. Kúnbaǵys kóktemde topyraqqa tuqymyn sebý arqyly kóbeıedi, al kópjyldyq túrleri – kóktemde nemese kúzde túpteriniń bólinýi arqyly ósedi. Tuqymdy sáýir, mamyr aılarynda tikeleı ashyq topyraqqa bir - birinen 30 h 40 santımetr qashyqtyqta, bir uıashyqqa 2 - 3 dánnen 2 - 5 sm. tereńdikke sińire sebedi. Tuqym +5S temperatýrada óne bastaıdy. Kúnbaǵystyń gúldeýi kóktesin paıda bolǵannan keıin 75 - 80 kún ótken soń ǵana bastalady. Ósimdik erekshe kútimdi qajet etpeıdi. Tuqym 3 - 4 jyl óngishtikti saqtaıdy. Kúnbaǵysty 3 - 4 jyl ótpeı burynǵy egilgen ornyna qaıta ósirýge bolmaıdy. Oǵan taǵaıyndalǵan ýchaskeni kúzden bastap 20 santımetrden kem bolmaıtyndaı etip aýdarý kerek.
Kúnbaǵystyń kútimi óte qarapaıym: qatarlar arasy aramshóp ósimdikterinen erkin, al topyraǵy borpyldaq bolýy kerek. Kúnbaǵysty ýaqtyly egý ony qyrkúıek aıynyń basynda jınaýǵa múmkindik beredi. Osy ýaqytta kóbinese qajetti ylǵal deńgeıindegi joǵary sapaly piste alýdy qamtamasyz etetin qolaıly aýa raıy bolady.
Ónimdi jınaýǵa shamamen bir jarym aı ýaqyt ketedi. Kúnbaǵysty basyn ótkir pyshaqpen qesý arqyly qolmen jınaıdy. Óte ylǵaldy pistelerdi 8 - 10 kún boıy sabaǵynyń túbirine kesilgen sebetterdi kıgizý arqyly keptiredi. Egistikten jınalǵan kúnbaǵystar qyrmanǵa – qoımadaǵy arnaıy orynǵa jetkiziledi, ol tek eki qabyrǵaǵa ornalastyrylady, óıtkeni qoımanyń aldyńǵy jaǵyndaǵy qabyrǵanyń bolmaýy, qajetti aýa almasýyn qamtamasyz etedi. Birden keptirý jaqsy jeldetilip turatyn qarańǵy qoımalarda júzege asady. Keptiriletin oryndaǵy temperatýra 40 - 50°S bolýy tıis. Matadan jasalǵan qaptarda 2 jylǵa deıin saqtaıdy.
Kúnbaǵysty ótkizý. Elimizde kúnbaǵys dáninen maı aıyratyn zaýyttar men shaǵyn sehtar barshylyq. Ósirgen ónimińizdi aldyn - ala kelisimshart jasasý arqyly solarǵa ótkize alasyz. Sondaı - aq buqaralyq aqparat quraldaryna kúnbaǵys tuqymyn kóterme satý týraly habarlandyrý berýge bolady. Sol sıaqty kúnbaǵys dánderin óz qolyńyzben - aq bastapqy óńdeýden ótkize alasyz. Máselen, ony qýyryp, halyqqa bólshektep satýǵa bolady. Osyndaı kásippen shuǵyldanatyn adamdar kez kelgen qala men aýylda kezdesedi.
Kúnbaǵys ósirýge jumsalatyn shyǵyndar. Árıne, kúnbaǵys ósirý úshin eń aldymen sizdiń óz jerińiz bolýy kerektigi túsinikti. 1 gektar jerge 5 - 10 kg. tuqym jumsalady. Demek, eger sizdiń 10 gektar jerińiz bolsa, ol úshin sizge keminde 50 keli tuqym qajet bolady. 1 keli tuqym shamamen alǵanda, 70 teńge turady. Sonda siz tuqym úshin bar - joǵy 3500 teńge ǵana jumsaısyz.
Túsetin tabys pen paıda. 1 gektar jerden 8 - 10 sentnerge deıin ónim alýǵa bolady. Demek siz ózińizdiń 10 gektar jerińizden 80 sentnerge deıin ónim ala alasyz. Eger kúnbaǵystyń kútimi kelisse, alynatyn ónim kólemi budan da mol bolýy ábden múmkin. Sonda siz 1 keli kúnbaǵys dánin 70 teńgege (bul eń arzan baǵa) satqan jaǵdaıda 80 sentner ónimnen keminde 56 myń teńge paıda taba alasyz.
Zertteý jumysynyń maqsaty: Kúnbaǵys maıynyń zertteý qasıetterin anyqtaý.
Zertteý jumysynyń mindetteri:
- Kúnbaǵys maıynyń Qazaqstandaǵy óndirisimen tanysý;
- Paıdasy men zıanyn anyqtaý;
- Kúnbaǵys maıynyń túrlerin ajyratý;
- Maı tańdaý men qoldanýǵa qatysty keńestermen tanysyp, synyptastarymmen bólisý.
Zertteý ádisteri:
- Áńgimelesý;
- Saýalnama alý;
- Tájirıbe.
İ TARAÝ. KÚNBAǴYS - MÁDENI ÓSİMDİK
1. 1. Kúnbaǵys maıy
Evropalyqtar tuńǵysh ret kúnbaǵysty Amerıkany ashqan kezde Meksıkanyń keń baıtaq jazyqtarynan kórgen. Olar kúnbaǵysty Evropaǵa budan tórt júz jyl buryn alyp keldi. Ony «kún gúli» dep atady. Al Rossıada kúnbaǵys osydan 3 júz jyl buryn paıda boldy. Alǵashynda ony baqtarǵa sán úshin ósirgen. Ol kezde kúnbaǵystyń usaq sebetteri – gúl shoqtary kóp bolǵan.
Biraq kóp uzamaı kúnbaǵys uryqtarynyń, ıaǵnı dánderiniń jeýge jaramdy táttiligin baıqap, ony baqshalarda da ósiretin bolǵan. 1830j. Voronej gýbernıasynyń Alekseevka slabodasynan shyqqan basybaıly sharýa Bokarev kúnbaǵys dáninen syǵyp maı alýǵa bolatynyn tabady. Qazir kúnbaǵys – bizdegi eń keń taralǵan maıly daqyl. Bizdiń elimiz Meksıkadan kelgen «kún gúliniń» ekinshi otanyna aınaldy.
Kúnbaǵys dalalyq qara topyraqty óńirge - Moldavıadan Altaıǵa deıin egiledi. Árıne ol óziniń jabaıy arǵy tegine azdap qana uqsaıdy. Mádenı kúnbaǵystyń sebeti iri. Onda 7 myńǵa tarta dán bolady. Sonymen birge mádenı kúnbaǵystyń sabaǵy 4 metrge deıin jetip, onyń jýandyǵy bilekteı bolyp ósedi.
Úı turmysynda ol dánin shaǵyp jeıtin shekildeýik bolyp qalyp otyr. Biraq kúnbaǵystyń beretin basty nársesi - onyń jaqsy maıy. Kúnbaǵys dáninen maı syǵyp alǵannan keıin odan kúnjara qalady. Kúnjarany jylqy, sıyr, qoılar jeıdi. Sabaǵyn týrap, býlap shoshqaǵa beredi. Sebetin keptiredi de untaqtaıdy, ol da – jaqsy mal azyǵy. Kúnbaǵystyń keıbir sorttaryn súrlem úshin egedi. Bul jaǵdaıda onyń dáni pispeı turyp kókteı orady.
Kúndelikti taǵam daıarlaǵanda qoldanatyn kúnbaǵys maıy jaıly ne bilemiz? Kúnbaǵys dáninen suıyq kúnbaǵys maıy alynady. Ósimdik maıynyń 90%- y osy ósimdiktiń dáninen alynady, syqqannan keıingi dánine qant qosyp, syǵymdap, tamaqqa qoldanylatyn tátti taǵam jasalynady. Sary jelegin medısınada paıdalanady. Kúlinen sahar alady, onda 30 — 36% kalıı totyǵy bar. Kúnbaǵys kúnjarasynda — qunarly mal azyǵy, onda 38%- dan astam aqýyzdyq zat, 20 — 22% kómirsý jáne 6%- daı maı bar. Kúnbaǵysty burshaq ósimdikterge qosyp súrlemdik daqyl retinde ósiredi. 100 kg kókteı orylǵan kúnbaǵys quramynda 18 azyq ólshemi, 1, 4 kg sińimdi proteın bar. Kókteı shabylǵan kúnbaǵys ga - nan 400 — 500 s balaýsa azyq alynady. Qazaqstannyń soltústik, shyǵys aýdandarynda erte jáne tez pisetin saratovtyq 10; 169, shortandylyq — 41, qostanaılyq — 91, t. b. sorttary aýdandastyrylǵan. Osy sorttardyń 1 ga - nan 10 — 12 s kúnbaǵys maıy alynady. Kúnbaǵystyń negizgi zıankesteri: sym - qurt, kúnbaǵys qan kóbelegi, t. b.; aýrýlary: boz shirik, suńǵyla, t. b. Jalpy aqparat. Kúnbaǵys – kúrdeli gúldesin tuqymdasyna jatatyn ósimdik. Onyń shamamen 90‑ǵa tarta birjyldyq jáne kópjyldyq túrleri kezdesedi. Úlken gúlshoǵyrlary bar kúnbaǵystyń ashyq sáýleli japyraqshalary bir qaraǵannan - aq kúndi eske túsiredi. Budan bólek, bul ósimdik basyn únemi kúnge qaratyp, shyǵystan batysqa deıingi kún izimen onyń sońynan eretin erekshe qabiletke ıe.
Óndiris sıkli kóktemde bastalyp, kúzde aıaqtalady jáne sorty men tehnologıasyna qaraı bar joǵy 100 - 150 kúnge sozylady. Bul bastapqy ónip - shyǵý kezeńinen gúl jarý kezeńine deıin sýyqqa, qurǵaqshylyqqa tózimdi, dálirek aıtqanda bizdiń klımatymyzǵa beıim ósimdik bolyp tabylady. Sondyqtan, kúnbaǵys ósirý – asa qarapaıym, qarjy salymyn az mólsherde qajet etetin, joǵary rentabeldi, ózin - ózi az ýaqyt ishinde aqtaıtyn aqsha tabýdyń túri. Kunbaǵystyń pisteleri (dánderi) óte paıdaly. Olardyń quramynda maı, qundy ósimdik aqýyzdary, kómirsýlar, ózek, lesıtın bar. Túrli mıkroelementterge baı, sondyqtan da magnıı, temir, myrysh, selenıt, ıod jetispeýshiligi kezinde kókónis dánderiniń paıdasy tıedi.
Tolyq nusqasyn júkteý
You Might Also Like
-
«Kaspıı» pedagogıka jáne salalyq tehnologıalar koleji
