InfoHub Logo

Genetıkalyq materıaldyń birligi retinde qazirgi zamanǵy túsinik boıynsha nýkleın qyshqyldary tanylady. Nýkleın qyshqyldaryn kletka ıadrosynda 1869 jyly Shveısarıa fızıology Frıdrıh Mısher tapqan. Bul jańalyq óte mańyzdy jáne osy jerde F. Mısherdiń óz tájirıbesin sıpattaǵan sózderinen úzindi keltirýge bolady: «İriń kletkalaryn álsiz negizdik eritindimen óńdeý arqyly men eritindini beıtaraptandyrý nátıjesinde qarapaıym tuz eritindisinde de, tuz qyshqylynyń eritindisinde de, sýda da, sirke qyshqylynda da erimeıtin, qazirgi kezge deıin belgili beloktardyń birine de jatpaıtyn tunba aldym». Bul tabylǵan zatty F. Mısher «nýkleın» dep atady. Ol DNQ molekýlasyn ashqanyn jáne DNQ molekýlasyn zertteýge jol ashqanyn bilmedi. Biraq, F. Mısherdiń nýkleın qyshqylyn alǵash bolyp ashqanyn eskere kelip, 1941 jyly Peterbýrg ýnıversıtetiniń dosenti A. Shepotev nýkleın qyshqylynyń genetıkalyq materıal retindegi rólin sıpattady.

Genderdi quratyn materıal retinde dezoksırıbonýkleın qyshqyly (DNQ), al genetıkalyq aqparattyń júzege asyrylýyn rıbonýkleın qyshqyly (RNQ) iske asyrady. Keıbir vırýstarda alǵashqy genetıkalyq aqparat rıbonýkleın qyshqylynda bolady. Sonymen nýkleın qyshqyldary aqparatty saqtaıtyn jáne tasymaldaıtyn qurylym bolyp tabylady.

Barlyq tiri organızmderdegi alǵashqy genetıkalyq materıal retinde týra jáne janama delelder arqyly tujyrymdalǵan DNQ molekýlasy bolady. Onyń tikeleı deleli 1944 jyly DNQ molekýlasynyń pnevmokok bakterıalarynda bir tıpinen ekinshisine transformasıalaný qabiletine baılanysty alynǵan. Qazirgi sátterde mundaı transformasıa kóptegen mıkroorganızmderde tabylǵan. Ótken ǵasyrdyń 50 jyldary DNQ molekýlasynyń genetıkalyq arnaıylyǵyn dáleldeıtin týra netıjeler alyndy, sonyń biri bakterıa vırýsynyń DNQ molekýlasy arqyly aqparatty bir bakterıa kletkasynan ekinshisine berýin aıtýǵa bolady. Bul qubylys transdýksıa degen atpen belgili. Sonymen qatar DNQ molekýlasyn bir bakterıa kletkasynan basqalaryna tasymaldaý bakterıalardyń konúgasıa prosesinde de júzege asyrylatyny tabyldy. Qazirgi kezde transdýksıa jáne konúgasıa qubylystary kóptegen bakterıa túrlerinde zerttelgen. Mıkroorganızmderdiń genetıkalyq taldanýy osy transformasıa, transdýksıa jáne konúgasıa prosesterine negizdelgen.

DNQ molekýlasynyń genetıkalyq róliniń sheshýshi dáleldemesi qajetti qasıetpen sıpattalatyn DNQ molekýlasy rekombınantyn qurastyrýdy júzege asyratyn gendik ınjenerıanyń ádisi arqyly oryndaldy. Qazirgi kezde gendik ınjenerıanyń múmkinshiligi ártúrli organızmderde kóptegen genderdi klondaý mysalynda kórsetildi. Janama dáleldemelerge keletin bolsaq, olar erte kezden belgili jáne olar birneshe. DNQ molekýlasynyń kletkada ornalasýy arnaıy sıpatqa ıe, ıaǵnı ol tek kletka ıadrosynda (hromosomada), mıtohondrıada (janýarlarda) jáne hloroplastarda (ósimdikterde) kezdesedi. Kóptegen mıkroorganızmderde DNQ molekýlasy tek ıadroda (nýkleoıd) nemese sıtoplazmada plazmıda túrinde kezdesedi. Ár túrge jatatyn organızm úshin DNQ molekýlasy bir kletkaǵa shaqqanda belgili sanmen sıpattalady.

Bakterıalardaǵy DNQ mólsheri vırýstarǵa qaraǵanda joǵary, al omyrtqalylardaǵy DNQ mólsheri odan ári joǵarylaı túsken. Iaǵnı, organızmdegi DNQ mólsheri sol organızmniń qurylysy men qımyl áreketiniń kúrdelilik dárejesine tikeleı baılanysty. Alaıda, bul tujyrymǵa sáıkes kelmeıtin jaǵdaılar bar. Somatıkalyq (dıploıdty) kletkalardaǵy DNQ mólsheri jynystyq (gaploıdty) kletkalarǵa qaraǵanda eki ese joǵary bolady. Bul árbir túrge jatatyn organızmderdiń barlyǵyna tán ortaq qasıet bolyp tabylady. Barlyq túrlerdiń organızmderindegi DNQ mólsheri turaqty bolyp tabylady jáne oǵan jynystyq erekshelik pen qartaıý sıaqty fızıologıalyq jaǵdaılar, sondaı-aq, ashyǵý, qyzýdyń kóterilýi nemese tómendeýi sekildi qolaısyz jaǵdaılar yqpalyn tıgize almaıdy. Jasandy túrde sıntezdelgen azottyq negizderdi kletkadaǵy DNQ ishine endirý nátıjesinde, kletkada tuqymqýalaıtyn ózgerister týady jene ÝK-seýlesiniń mýtagendik dárejesi DNQ molekýlasynyń ÝK-sáýleni jutý spektrine tyǵyz baılanysty. Bul málimetter DNQ genetıkalyq ereksheliligine janamaly túrde dálel bola alady.

---