InfoHub Logo

TÚRKSOIDYŃ 30 jyldyǵy – búkil túrki álemi úshin mańyzdy oqıǵa

El Prezıdenti, memleketimiz túrkitildes eldermen qarym-qatynastardy damytyp, olarmen yntymaqtasýǵa erekshe mańyz beredi, ol bizdiń syrtqy saıasatymyzdyń basym baǵyttarynyń biri bolyp tabylady. Tarıhı derekterge sáıkes Ortalyq Azıa, onyń ishinde búgingi Qazaqstan aýmaǵy tutas túrki áleminiń qara shańyraǵy sanalady. Sondyqtan elimizdiń túrki elderiniń mádenı, rýhanı, ekonomıkalyq jáne saıası yqpaldastyǵyn qalyptastyrýǵa baǵyttalǵan bastamalary men naqty qadamdary ózge baýyrlas memleketter tarapynan qyzý qoldaýǵa ıe bolýda.

2022 jylǵy 11 qarashada Memleket basshysy Q.K.Toqaev Ózbekstan Respýblıkasy Samarqand qalasynda ótken Túrki memleketteri uıymynyń samıtinde sóılegen sózinde 2023 jyly túrki dúnıesiniń IýNESKO-sy sanalatyn TÚRKSOI-dyń qurylǵanyna 30 jyl tolatynyn eske salyp, bul mereıli oqıǵany joǵary deńgeıde atap ótýge shaqyrdy.

Almatyda halyqaralyq uıymnyń 30 jyldyǵyn, osy ataýly oqıǵany merekeleý sharalary maýsym aıynda bastalyp ta ketti. Uıymǵa qatysýshy elder mınıstrleriniń kezdesýi boldy. Abaı atyndaǵy memlekettik akademıalyq opera jáne balet teatrynda saltanatty konsert ótti. Konserttik baǵdarlama aıasynda sahnada Qazaqstan men basqa da TÚRKSOI elderiniń artıseri óner kórsetti. Sondaı-aq, túrki elderiniń ulttyq kıimderiniń taqyryptyq fotokórmesi, al teatr aýlasynda qazaqstandyq qolónershilerdiń kórmesi kórsetildi. QR Ortalyq memlekettik mýzeıinde «Myńjyldyq órkenıet tarıhy» kórmesi uıymdastyryldy. Kelýshilerdiń nazaryna áıgili «Altyn adam» jáne júzden astam kóne jádiger usynyldy. Á.Qasteev atyndaǵy QR Memlekettik óner mýzeıinde «Biz birgemiz» atty kórme ashyldy. Onda mýzeı qorynan otandyq sýretshilerdiń 40 týyndysy, sondaı-aq Túrkistannan ákelingen 30 sýret usynyldy. Al QR Ulttyq kitaphanasynda «Túrki áleminiń birligi» atty kitap kórmesi bastaldy. Onda kitaphana qorynan sırek kezdesetin kitaptar men qoljazbalar, sondaı-aq túrkiler tarıhy boıynsha kitap materıaldary, qujattar qoıyldy.

Siz bilesiz be?

Túrkiler tarıhy bizdiń zamanymyzǵa deıingi 3-4 myń jyl buryn bastalady. Eýrazıa qurlyǵyn tutas alyp jatqan túrki jurtynyń myńdaǵan jyl ishinde álemdik órkenıettiń damýyna qosqan úlesi az emes. Mysaly, baıyrǵy túrkiler alǵash bolyp dalalyq ımperıa qurdy, túrki qaǵandyqtary men memleketteri soǵys óneri men ýrbanıstıkalyq mádenıetti júıeledi. Dalalyq mádenıetke tán kóshpeli sharýashylyq negizin qalap, tól jazýyn qalyptastyrdy.

Qazirgi kezde Túrki álemine 200 mıllıonǵa jýyq halqy bar, 40-tan astam elder kiredi. Solardyń ishinde alty eldiń táýelsiz memleketi bar, olar: Túrkıa, Ázirbaıjan, Qazaqstan, Qyrǵyzstan, Túrkmenstan jáne Ózbekstan. Reseı Federasıasynyń quramynda birneshe túrki ulttyq bólimsheleri bar, olar: Bashqurtstan, Tatarstan,Chývashıa, Hakasıa, Tyva, Iakýtıa (Saha), Altaı Respýblıkasy, Qabarda-Balqarıa, Qarashaı-SHerkesıa. Moldovadaǵy Ǵaǵaýyzdar jáne t.b. Túrkiler adamzat tarıhy men mádenıetine aıryqsha úles qosty, álemdik sáýlet óneri men ǵylymda óshpes iz qaldyrdy.

Arǵy tarıhtyń bederinde kúlli álemge iz qaldyrǵan túrki dúnıesiniń búgingi kúni de dúnıejúzilik órkenıette erekshe orny bar ekeni belgili. Jalaýyn joǵary ustap, namysyn eshkimge taptatpaǵan ejelgi túrki halyqtarynyń qazirgi urpaqtary bir-birimen rýhanı týystyq qarym — qatynasty jaqsy jolǵa qoıǵan. Túp negizi bir, tilegi ortaq, túrki jurtyn tek bir-birin qınalmaı uǵysatyn til ǵana jaqyndastyryp qoımaıdy, olardyń etene aralasýyna bastaý-negizi tamyrlas ónerdiń de yqpaly az bolmaıdy. Túrki óneri — túrkilik rýhty qozǵaıtyn aıryqsha kubylys.

TÚRKSOI Almatyda qurylǵan

Qazaqstan úshin túrkitildes memleket­termen yntymaq­tastyqty damytý mańyzdy baǵyt bolyp tabylady. Osy baǵytta túrkitildes memleket­termen qa­rym-qatynas qazirdiń ózinde qalyptasqan halyqaralyq birlestik­ter aıasynda jalǵasatyn bolady. Qazaqstannyń syrtqy saıasatynda túrki álemi halyqtarynyń rýhanı mura­syn biriktirý jáne qaıta qurý máselesine eleýli mán berilýde. Osy baǵytta Táýelsizdiktiń alǵashqy jyldarynda-aq qolǵa alynǵan úlken bastama TÚRKSOI uıymyn qurý boldy.

TÚRKSOI – túrki halyqtarynyń ortaq materıaldyq jáne mádenı eskertkishterin saqtaý, damytý jáne bolashaq urpaqqa jetkizý maqsatyn kózdeıtin halyqaralyq uıym. TÚRKSOI – túrki halyqtarynyń óneri men mádenıetin damytýǵa yqpal jasaıtyn halyqaralyq uıym. Bul uıym memleketaralyq mádenı baılanystardy uıymdastyrýǵa jáne nyǵaıtýǵa baǵyttalǵan. TÚRKSOI 1993 jyly 12 shildede  Almatyda Ázerbaıjan, Qazaqstan, Qyrǵyzstan, Ózbekstan, Túrkıa, Túrikmenstan memleketteriniń Mádenıet mınıstrleriniń kezdesýindegi ózara kelisimshart negizinde quryldy. Keıinnen bul kelisimshartqa Tatarstan, Bashqortostan jáne Soltústik Kıpr Túrik memleketteri qosyldy. Túrki tektes halyqtardyń 14 eli múshe bolǵan halyqaralyq Túriksoı uıymynyń ortalyǵy – Túrkıa Respýblıkasynyń astanasy Ankara qalasynda ornalasqan. Túrki halyqtary óneri men mádenıetin damytýǵa yqpal jasaıtyn yntymaqtastyqtyń resmı tili – túrki tili.

TÚRKSOI uıymynyń maqsaty men mindetteri

Uıymnyń negizgi maqsaty – túrki mádenıeti jáne ónerin zertteý jáne ony álemdik deńgeıde nasıhattaý. Túrksoı uıymy sheńberinde túrki tildes memleketterdiń mádenıetin álemge tanytýda kóptegen sharalar júzege asyryldy. Qazaq jazýshylary men aqyndarynyń tanymal shyǵarmalary túrki tilderine aýdaryldy. Óner kúnderi jyl saıyn ótkiziletin dástúrge aınaldy.

Túriksoı saıasattan tys halyqaralyq uıym retinde yntymaqtastyqtyń barlyq múshelerine memleketteriniń saıası baǵdar ózgesheligine qaramastan mádenı baılanys salasynda teń quqyqty qamtamasyz etedi. Túriksoı óziniń qyzmeti, maqsaty men mindeti, jumys isteý prınsıpteri jaǵynan IýNESKO qurylymyna jaqyn. Negizgi maqsaty: túrki tildes memleketterdiń jáne halyqtar men qaýymdardyń mádenıet pen óner salasyndaǵy mádenıetin damytý, túrki áleminiń mádenı qundylyqtaryn taný, zertteý, saqtaý jáne tolyqtyrý, olardy álemdik keńistikte nasıhattaý; tarıhı, saıası jáne geografıalyq jaǵdaı saldarynan álsiregen baılanysty damytý; ortaq mádenı keńistik qalyptastyrý; túrki áleminiń ortaq mádenı qundylyqtaryn, tarıhı, mádenı jáne arhıtektýralyq eskertkishterin anyqtaý jáne júıeleý, olardy saqtaý sharalaryn qarastyrý; túrki halyqtarynyń ulttyq mádenıetteriniń damýyna yqpal etý, olardyń týma, tabıǵı erekshelikterin saqtaý; túbi bir túrki tilderin jaqyndastyrý; tutas tildik orta qalyptastyrý, ortaq álipbı jasaý, latyn grafıkasyna kóshý máselelerin qolǵa alý; gýmanıtarlyq salada álemdik ıntegrasıalyq prosesterdi eskere otyryp, túrki tilderi men mádenıetiniń qýat-kúshin jasóspirimderge tárbıe berý isin de kórsetý; túrki tildes memleketterdiń mádenıeti men óneri jóninde halyqaralyq aqparat ortalyǵyn kurý, t.b.

Uıym aıasynda atqarylǵan is-sharalar aýqymdy

Túrksoı halyqaralyq uıymy qurylǵannan beri kóptegen ǵylymı-mádenı, t.b. jumystar júrgizildi. Túrki tildes elderdiń jazýshylary Ankarada 1-halyqaralyq konferensıa ótkizdi (1993). 1994 j. Ankara qalasynda M.Fızýlıdiń týǵanyna 500 jyl tolýy merekelendi. Túrki tildi memleketterdiń halyqtyq-qoldanbaly óneriniń halyqaralyq kórmesi Qazaqstanda (1994) uıymdastyryldy. 1994 - 96 jyldary Soltústik Kıprde Túriksoıǵa múshe elder ánshileriniń qatysýymen opera kúndsri, 1993-1994 j. Ashǵabatta dástúrli jáne halyq mýzykasynyń halyqararalyq festıvali ótti. 1994-1995 j. Ankara qalasynda barlyq túrki halyqtaryna ortaq Naýryz merekesi birge toılandy. Álemge áıgili "Manas" eposynyń 1000 jyldyǵy, Abaıdyń 150 jyldyǵy toılandy. Ǵylymı konferensıalar, kezdesýler uıymdastyryldy. Ankara qalasynda 1995 j. 23 - 30 qazan aralyǵynda túrki tildes elderdiń fólklorlyq óneriniń halyqaralyq 1-festıvali ótip, al 1996 jyldyń 15 - 19 aqpanynda Túriksoı Parıj qalasynda ótken "Ekspolang — 96" halyqaralyq kórmesine qatysty. 2000 jyldyń 14 shildesinde Ýfa qalasynda Túriksoıdyń kezekti májilisi ótti. Túriksoı tutas túrki dúnıesine ortaq kóptegen ǵylymı-mádenı jumystar júrgizýde. Sonyń bir qyry, túrki halyqtaryna ortaq rýhanı baılyqtardy jarıalaý. Túrksoı "Manas" eposyn (qyrǵyz, túrik tilderinde), Abaı shyǵarmalaryn (qazaq, túrik tilderinde), "Altaıdan Pýnaǵa deıingi túrik motıviniń birligi" kitabyn, "Túrikmen poezıasynyń antologıasyn", "Bashqurt halyq eposyn", "Oral batyrdy", "Bashqurt-túrik sózdigin", "Túrki elderiniń arhıtektýralyq eskertkishteri" kitabyn, tatardyń halyq eposy "Edigeni" basyp shyǵardy. "Qorqyt Ata" ensıklopedıasy, t.b. kóptegen eńbekter Túriksoı baǵdarlamasy boıynsha daıyndaldy. Túrksoı "Túrki álemi" atty bezendirilgen jýrnaldy Túrkıa Respýblıkasy Mádenıet mınıstrligimen birlesip úsh aıda bir ret shyǵaryp turady.

TÚRKSOI túrki dúnıesiniń IýNESKOSY

Túrki áleminiń mádenıeti men tarıhyna basa nazar aýdarylady. Bul rette, TÚRKSOI jyl saıyn túrki tildes elderdiń arasyndaǵy ataqty ǵulamalardyń jylyn jarıalaýdy dástúrge engizip otyr. Máselen, «2010 jyl - bashqurt halqynyń belgili uly Ahmet Zakı Valıdı Togan» jyly dep jarıalandy. Al 2011 jyl tatar aqyny Ǵabdolla Toqaı jyly. 2012  jyldy hakas halqynyń túrkolog ǵalymy N.F.Qatanovtyń 150 jyldyǵyna oraı, «Qatanov jyly» dep jarıalandy. Aıta keteıik, TÚRKSOI 2011 jyly qazaqtyń arda aqyndarynyń biri Qasym Amanjolovtyń 100 jyldyǵyn da atap ótti. «Qaraǵandyda ótken toıda TÚRKSOI tarapynan Qyrǵyzstan, Ózbekstan, Bashqurtstan, Túrkıa, Ázirbaıjan, Iran jáne Tatarstannan aqyndar keldi. Olar Qasymnyń jyrlaryn óz tilderine aýdaryp ákeldi. Osylaısha Qasym óleńderi osy jyly-aq 6-7 túrki tilinde sóıledi. Ystambul men Ankarada Qasym Amanjolovtyń shyǵarmasyna arnalǵan kesh ótkizildi. Al 2011 j. 2-15 qyrkúıekte Túrkıanyń Ialove qalasynda Qasym shyǵarmalaryn túrki tildes elder tilderine aýdarý máselesine arnalǵan halyqaralyq sımpozıým ótkizildi.

2012 jyly TÚRKSOI-ǵa múshe 14 eldiń arasynda Qa­zaqstan elordasy eń birinshi bolyp mádenı astana retinde jarıalandy. «Astana – túrki áleminiń mádenı astanasy» jyly aıasynda elordada 30-ǵa jýyq shara ótkizildi. Naqtyraq aıtsaq, «Jańa myńjyldyqtaǵy jańa astana» taqyrybymen fotosýret­shilerdiń halyqaralyq kezdesýi, músin­shilerdiń besinshi kezdesýi, Qazaqstandaǵy Ázirbaıjan kúnderi, fólklorlyq bı toptarynyń festıvali, «Astana tóńiregindegi myńjyldyq» kóshpeli órkenıet festıvali. Bul sharalardyń barlyǵy túbi bir tamyrlas eldermen aradaǵy rýhanı baılanysty odan ári nyǵaıtýǵa keń serpin berdi.

TÚRKSOI uıymynyń bas hatshylyǵynda 1993 jyldan 2008 jylǵa deıin Ázerbaıjan Respýblıkasynyń kórnekti qoǵam jáne mádenıet qaıratkeri Polad Búlbúl ogly bolsa, 2008 jyldan 2022 jylǵa deıin bas hatshy mindetin Qazaqstannyń kórnekti mádenıet jáne qoǵam qaıratkeri Dúısen Qaseıinov atqardy, al 2022 jyldan bastap Qyrǵyz eliniń belgili mádenıet qaıratkeri Sultan Raev Túrksoı bas hatshysy laýazymyn resmı túrde qabyldady.

Qoryta kelgende, uıym ishindegi memleketterdiń birligi men yntymaqtastyǵy óte qundy. Mádenı is-sharalar túrki álemin uly isterge shabyttandyrady. Eń bastysy – túrki mádenıetin bolashaq urpaqqa jetkizý. Qazaqstan TÚRKSOIDYŃ belsendi qatysýshysy. Ótken jyldar ishinde biz baýyrlas halyqtarmen mádenı jáne rýhanı baılanystardy nyǵaıttyq, aýqymdy jobalardy júzege asyrdyq, tájirıbe jáne bilim almastyq. Bul úderisterdiń bastalýy Qazaqstanda qalanǵany biz úshin erekshe mańyzdy.

İzgilik pen ıgi­likke qurylǵan TÚRKSOI uıymynyń túrik birliginde si­ńirip otyrǵan eńbegi orasan zor. TÚRKSOI túrki dúnıesiniń IýNESKO-sy dep búgin tolyq senimmen aıta alamyz. Óıtkeni bul halyqaralyq deńgeıde ábden qalyptasqan uıym.

Sabyrhan SMAǴULOV,

Ál-Farabı atyndaǵy Qazaq ulttyq ýnıversıteti

Qazaqstan tarıhy kafedrasynyń oqytýshysy

 

---