InfoHub Logo

(etnografıalyq áńgime)

Ábitaı tósekte sulyq jatady. Bul bir tynshyǵan kezi. áıtpese oıaý bolsa, eki jaǵynan eki kisi qolyn basyp otyrady. Bosansa tura qashady. Ondaı jaǵdaıda jolynda ne tursa da qaımyqpaıdy, soǵyp ótedi. Birde janynda otyrǵan áıelderdiń shamasy kelmeı qalyp, tura qashyp, usta dúkeniniń aldynda jatqan, arbanyń shenin tartatyn dıirmen tasty súzip jatqanda ustap aldyq. Ol kezde kiresili-shyǵasyly esi bar bolatyn. Esi bir kirip ketkende, meni qushaqtap «Balbaq, men qor boldym-aý», — dep jylap jibergende saı-súıegim syrqyrady. He deıin, «Áli-aq jazylyp ketesiń». — dep jubatqan boldym.

Áıelder demekshi, uly Otan soǵysy júrip jatqan qyryq tórtinshi jyldyń qysynda onyń janyna otyrǵyzatyn erkek tabylmaıdy. Kúshi kún asqan saıyn tebindep-kernep kele jatqan on alty jasar jas jigitke áıelderdiń áli jetýi qıyn. Áıelderdi otyrǵyzǵandaǵy amalymyzdyń aıaǵy joǵarydaǵy, eki áıeldi eki silkip, qashyp ketedi. Sondyqtan kóbine tapsaq janyna adamnyń eń bolmasa bireýin erkekterden otyrǵyzamyz. Kóbinese jalynyp-jalpaıyp soǵystan bir aıaǵy qara sanynan kesilip qaıtqan Qarekeǵe, oń aıaǵynan jaralanyp shoınańdap kelgen Ábitaıdyń óz jezdesi Ábýge baqtyramyz. Sharýasy qurǵyr qashan bitken. keıde záýshaıtan olar shyǵyp kete qalsa, Ábitaıǵa áıelderdiń shamasy jetpeıdi. Álderi kózderine jetedi, jylaıdy.

Orta mektepte de, bastaýysh klasta da birge oqyp jubymyz jazylmaı únemi birge júretin maǵan Ábitaı syr minez, oı-armany, minez-qulqy etene. Birimizden birimizdiń jasyryn syrymyz bolmaıtyn. Áke-sheshesinen toǵyz aǵaıyndy ol alty ul, úsh qyz edi. Sol altaýdyń tórteýi soǵysqa attanǵan da, bireýinen qara qaǵaz kelgen. Ekeýi iz-túzsiz belgisiz ketken, endi biri Óskemen jaǵynda bir zavodta isteıtin. Qalǵan ekeýi — úlken aǵasy jasy armıaǵa alýdan asyp ketken, al Ábitaıdyń jasy áli jetpegen. Endi osy er jetkenshe soǵys bitse eken dep tileıtin úlken aǵasy.

Soǵystyń jeńis beti beri, jaý beti ári qaraǵan qyryq tórtinshi jyldyń qysy edi, bul. Alǵash Ábitaı óńi sarǵaıyp, birneshe kún uıqysynan aırylyp júrdi de, artynan árkil-tárkil, ilgerindi-keıindi sóıleıtindi shyǵardy. Minezi aýyr delinetin ol kóp nárseni-aq kóterip, úndemeı kete baratyn, endi mine, aıqaılap, tarsyldap bılep, eleń aıtqan bolyp, uıqysyrap, bastyǵyrylǵan adamnyń daýysyndaı tarǵyl-tarǵyl ún shyǵarady. Qolymen bireýdi qoıyp qalý, endi bireýdi túıip ketý kún asqan saıyn údeı tústi. Sondyqtan da ony úsh-tórt aıdaı kishi jeńgesi Jánan Almatydaǵy, osy Alataý óńirindegi men táýirmin degen dárigerdiń birine kórsetip, eshnárseniń emi qonbaı qaıtyp edi. Endigi bar qaıran ony jyndyhanaǵa salý desipti dárigerler.

Sodan beri mine, osylaı úıde jatady. Qazir esten birjola aıryldy. Bosana qalsa jurtty shý-shurqan qylady. Túımebaı táýip jazbasa ony eshkim jazbaıdy, bul ıeli aýrý desip jurt shýlasyp júrdi. Bir kúni at jiberip, sol táýipti de aldyrdy. Bul táýipti men kóktemge salym bir kergenim bar edi.

Táýip sol kezde seksenge kelip qalǵan, uzyn boıly, kárilikten jaýyryny sál óńkish tartqan, qapsaǵaı, uzyn aqsaqaldy kisi bolatyn. Ol bizdiń kórshimiz Ánáfıa degen kempirdiń týǵan aǵasy eken. Túımebaı táýip gramafon plasınkasynda daýysy jazylǵan, onda «Jańa turmys» degen óz ánin aıtatyn Sádibek Músirepov degen aqyn ekeýi kópten kórispegen qaryndasyna kelip, eki-úsh kún jatyp ketken.

Olar otyrǵan úıge jastardyń talaıy-aq barǵan. Óıtkeni Ánafıa kempirdiń baýyry ne kerek, biz Sádibek aqyndy kórýge baryp júrmiz. Sádibek aqyn Jetisý óńirine ábden ómiriniń bárin juldyz sanap etkizdi deıtin Músirep esepshiniń balasy. Jasymyzdan Sádibektiń ózin de, onyń aty ańyzǵa aınalǵan ákesin de jaqsy biletin bolǵandyqtan, bul aqyn janynda qandaı bir bedeldi adam bolsa da bizge odan ótimdi bolmas edi. Sondyqtan da bolý kerek, eshkim «aýylǵa Túımebaı táýip kelip ketti» degen joq, «Sádibek aqyn kelip, qonaq bolyp attandy» desetin. Tipti onyń erik aǵashynan shapqan boıaýsyz, syrsyz qyp-qyzyl bolyp turatyn dombyrasy da este qaldy. Ábitaı ol kezde de aýrý edi, biraq úlken aǵasy kolhoz predsedateli Baıjuma «osy zamanǵy oqyǵan dárigerler turǵanda táýip nege kerek» dep, ony qaratýdan bas tartty. Endi mine, Qaskeleń aýdanynyń Áıteı aýylynda turatyn táýipti aqyry aldyrdy.

Túımebaı táýip! Shyny kerek, birge ósken, birge oqyǵan dosymnyń árkim mazasyzdana alǵanyn unatqanym joq. Men de táýip ataýlyny jek keretinmin. Onyń bir sebebi bar-dy. Osynyń aldynda ǵana Ábdil degen baqsyny aldyryp, sony Ábitaıǵa oınatty. Qaba qarasaqaldy, bir beınesi qazaqtan góri uıǵyrlarǵa uqsas, uzyn boıly, qońqaq muryndy Ábdildi qyrqynshy jyldyń kókteminen biletinmin.

Jetimniń júrmegen jeri bar ma? Árkimniń bosaǵasynda jatyp oqydym. Qyrqynshy jyldyń kókteminde Uzynaǵashta turatyn Amanbaı degen bir tustanystyń úıinde turdym. Sonyń bala týmaıtyn Qurysh deıtin áıeline osy Ábdildi ákelgen. Áıeldi onyń qarsy aldyna otyrǵyzyp qoıady. Sonan soń ol qolyndaǵy qysqa, toǵyz perneli qońyr dombyrasyn dyńǵyrlata bastaıdy. Sol dyńǵyrlaq on shaqty kúnge sozyldy. Dyńǵyrdan bala shyqpady. Sol áıel ómiri pushpaǵy qanamaǵan qalpymen qalǵan. Sony kórgen men Ábdildiń kelýine qarsy boldym. Ábitaıdyń aǵasy da dárigerlerden esh járdem bolmaǵan soń, bireýinen bolmasa bireýinen sáti túse me dedi me, endi baqsy-balgerdiń zikir salýyna, jorym jasaýyna qarsy bolmady. Sonan soń Ábdil ákelindi.

Ol baıaǵy qyrqynshy jylǵy dyńǵyryna saldy. Sulyq jatqan Ábitaı bir kezde basyn tez kóterip otyrdy da, baqsy qolyndaǵy dombyrany julyp alyp, moınynan ustap esikke bir-aq urdy. Sonan soń Ábdildi bir qoıyp qalyp, dalaǵa ata jóneldi. Bir-eki bala ony qýyp ketti. Dombyra shanaǵy bir bólek, moıny bir bólek, bosaǵada jaırap jatty. Ábdil baqsy súmireıip ornynan turdy da, moıyny salbyrap kete bardy. Tup-týra jynynan aıyrylǵan baqsy degen osy boldy. Men Túımebaı táýibi de naq osy sezildi bireý bolar dep júrdim.

Túımebaı táýiptiń qaryndasy Ánafıa kóktemde aǵzasy kelip ketkennen beri naýqastanyp jatqan. Kempirdiń aýrýy qyzyq keıde «qos qojam-aý, qos qojam» dep aıǵaılap esinen adasyp jatady. Biz kórshi turatynbyz. Bir kúni kelinin jiberip meni shaqyrtypty. Men de onda taldyrmashtaý bala jigitpin. Barsam, kempir etpetinen jatyr. Basyn kóteril, úlken aq kezdemeni alyp belin býdy. Qamshyny alyp, sabymen órimin qosyp ustady da, beline býylǵan belbeýden qyr arqasynan ótkizdi. Sonan soń qaıtadan etpetinen sulap jatty.

— Endi myna kelin ekeýiń jabylyp qamshyny burańdar, — dep buıyrdy. Biz álimiz kelgenshe belbeýden etken qamshyny eki basynan ekeýmiz ustap burap jatyrmyz. Kádimgi júk artqan túıege salǵan buraýdaı. Kempirdiń ózi de eti joq adam, beli bir-aq ýys bolyp qaldy. Budan ári endi buraýǵa júreksindim.

— Buraı ber, qatty burańdar, taǵy, taǵy, — deıdi ol. Men tipti kempirdi óltirip alarmyz dep qoryqtym. Qolymyzdan kelgenshe burap tastadyq. Kempir áli de rıza emes:

— Qap, osyndaıda álgi Nurseıit qatty burap tastaýshy edi, — deıdi. Onysy — soǵysqa ketken úlken uly. Biz taǵalaǵan attyń ernine salǵan shuradaı qansha qatty burap tastaǵanmen, kempirdiń aýyryp jatqan. Kúndi kúnge, túndi túnge uryp, kóz ilmeı, uıqy betin kórmeı, kúńirenip jatady. Janymyz qatty ashıdy. Biraq dáriger emespiz, ne amal bar?!

Túımebaı táýip kelip, qaryndasynyń úıine tústi degen sóz shaǵyn aýylǵa tez tarady. Kórshi úıine men jurttan buryn jettim. O toba, óz kózime ózim senbeı qaldym. Tańerteń eli men tiriniń arasynda, o dúnıege baryp-kelip jatyr dep júrgen Ánafıa shesheı túk bolmaǵandaı aǵasymen jaıbaraqat sóılesip otyr. Tipti shaı qoıýǵa qamdanyp, sharýa jaılaýǵa kirispek. Shyny kerek, óz basym kempir naq »«ol táýip kelip túse salysymen turyp ketti degim kelmedi. Ol aýrýynan odan buryn-aq aıyqqan bolar, aǵasy kelgen soń basyn kóterdi daǵy dep oıladym.

Táýip qaryndasynyń úıinde kóp otyrmady. Arnaıy shaqyrǵan úıge barmaq boldy.

— Men ertip baraıyn, — dedim. Shal ornynan jigitshe dik etip, tez túregeldi. Túıe jún shekpenin sonda qaldyrdy da, juqa beshpentiniń syrtynan kemer beldigin býyndy. Qapsyrmaly kemer beldikte kise bolǵanyn buryn kórgen emen. Kúmisi jarqyraǵan kemer beldikte kise de, qyn da ilýli. Bir qaraǵan kisige orys tústes bolyp kórinetin táýip óte zor adam eken. Qabaǵy tik, esip ketken qastarynyń arasyndaǵy aǵy, jelkildegen appaq saqaly, sapary salbyraǵan murty shaldy óte aıbyndy kórsetedi. Ásirese túksıgen soıdaq qastary kózin shatynatyp tur. Qamshysyn tastamaı búldirgesinen qolyna ile ketti. Dalaǵa bettedik. Kún shaıdaı ashyq. Maýsym aıynyń alǵashqy aptasy. Sáske tús bolyp qalǵan.

— Eń qysqa jolmen tart! — dedi maǵan. Úı arasyndaǵy baýdy belinen basa, júgerini qaq jaryp ótýge týra keldi. Shal adymdap qatty júrdi. Qabaǵy qatýly, aıaǵyn dik-dik basady. Maǵan ol áldenege ashýlanyp kele jatqandaı kórindi. Qamshysyn beline qystyra saldy.

Ábitaı úıiniń aldy yǵy-jyǵy adam. Jumys ýaqytynda qaıdan jınalǵanyn kim bilsin, bári ne bolar eken dep kelgeni belgili. 'Shal esik aldyndaǵy sálemdesken adamnyń eshqaısysyna til qatpady. Jyly qabaq bermedi. Sálem almady. Qaıta adymdap qatty júrdi. Kózine kózim bir túsip ketip edi, Túımebaı táýiptiń bet-aýzynan adam shoshyrlyq, tipti jańaǵy jaıdarylylyqtyń biri joq, qoı kózderiniń sheti qurlanyp, júzi surlanyp, qanyn ishine tartyp alypty. Maǵan ol dalada turǵan adamdardy kórmegendeı boldy.

Ábitaıdyń eki ǵana bólmeli úıiniń syrttan kirer esik kún shyǵys jaqta edi, ol shalqasynan ashyq tur. Ábitaı tústiginde bir, shyǵysynda bir terezesi bar túpki úıdiń tórinde jatyr. Túpki úıdiń esigi ashylǵanda Qareke men Ábý eki jaǵynan basyp ustap otyrǵan Ábitaı, olardan qolyn bosatpaq bolyp julqynyp jatyr. Aýyz úıge óte qatty jigerli, qatýly kirgen táýip túpki úıdiń tabaldyryǵyn attaı bere:

— Assalaýmaǵaleıkým! — dep qatty dabystady. Aıaqtary kem bolǵanymen qoldary saý, sol kezde áli qyryqtyń ishindegi eki jigitke boı bermeı arpalysyp, jan jaldap, judyryq jumsap jatqan Ábitaı shal daýysy shyǵysymen eki kezin tars jumyp alyp, qaıta ashpaı qoıdy. Táýip zirkildep, selkildep, palýanǵa túsetin jigitshe, álde bir kókparǵa kiretin shabandozsha qatýlanyp, adam betine qaraı almastaı keıipke enipti. Eki jeńin sybana berip:

— Qolyn jiberińder, ózderiń bylaı ketińder, — dedi táýip ekeýine. Aıaqtary kem eki múgedek biri demalyp, biri tura almaı shoınańdap jatyp, áıteýir terdiń aldyq bosatty. Eki kózin jańa sharta jumǵannan qaıta áli ashpaǵan Ábitaı tórde sulyq jatyr. Naýqas janyna tizesin búge bergen táýip, túsi ózgerip, aıbarlanyp shańq etti:

— Eı!

Ábitaı basyn jastyqtan julyp alyp, túsinen shoshyp oıanǵan adamdaı, álde ne bolyp qaldy degendeı eki qolyn artyna tireı otyryp, úrikken tanasha eki jaǵyna alaq-julaq qarady. Baıqasam, jyltyrap turatyn tory óńi qyzaryńqy tartyp, eki kózi qantalap, qarasynan jan shoshyrlyqtaı bolyp ketipti. Táýip oń tizesimen tizerleı otyryp, kez ileskenshe oń qolynyń kúrekteı alaqanymen Ábitaıdyń sol jaq jaǵynan pármendep turyp tartyp jiberdi. Anaý seskenip qalǵanda, sol qolymen oń jaq jaǵynan taǵy. perip jiberdi.

— Bar, úıdi úsh aınalyp kel! — dedi.

— Oıbaı, ol qashyp ketedi, — dedim men qarap turmaı.

— Qashpaıdy, úıdiń ıesi súıep barsyn, — dedi de, úıge topyrlap kirgen qatyn-qalashty belinen qamshysyn julyp alyp sabap-sabap jiberdi. Qamshydan seskengen jurt dúrligip syrtqa qashty. Qoly bireýge jetti, bireýge jetpedi. Úıden adam ketken kezde kózim táýiptiń júzine túsip edi, bet-aýzy kisi qarap bolmaıtyndaı álem-tapyryq eken. Tórge maldas quryp otyrmaq boldy. Aıaq-qoly tartylyp qalǵandaı, táýip dirildep, kádimgi tóbelesten yza bolyp shyqqan adamdaı qoly, tizesi qaltyldap, aıaǵyn zorǵa búgip, maldasyn qurdy. Bir sát ol tynshı almaı, mazasy ketip, áldebir nársesi ornyna kelmeı ashý-yzasy tarqamaǵan adamdaı abyrjydy. Óńi bir qýaryp, bir qyzaryp baryp zorǵa tynshyǵandaı boldy. Naq sol bir sátte keń de syrtqa ketken Ábitaı jaıyn bilýge umtyldym. Ábitaıdy jeńgesi Jánan qoltyǵynan súıep, úıdi úsh aınaldyryp, kirgizip kele jatty. Tory etten ajyraǵan Ábitaı moıyny qylqıyp, ne kúlgen emes, ne jylaǵan emes, áıteýir túri ózgerip, beti jylymshylanyp, yrjıǵan bolyp, mop-momaqan qalypta bosaǵaǵa súıenip, tabaldyryqty attady.

— Úıde osy úıdiń adamynan basqa eshkim qalmasyn, — dep buıyrdy Túımebaı teýip. Jurt tarqady. Onsyz da munda qalmaq emes edi. Óıtkeni quq jaz, sharýa jumysynyń eń qaýyrt shaǵy edi, bul. Tiri adam tirshilik qylmaı tura ma, árkim jónine ketti. Solardyń arasynda men de jóneldim.

Sol kún maǵan batpastaı uzaq boldy. Kún úlken besinnen aýyp, ekindige bastaǵanda aptap ta qaıtty. Men de jumysymdy yńǵaılap bolǵan soń, Ábitaı úıine bet túzedim. Kelsem, úıdiń kacheńkesine úlken tekemet jaıyp, onyń ústine tórt qabattap kórpe tósepti. Jastyqta shyntaqtap Túımebaı táýip jatyr. Qasynda onyń betine qarap, mólıip Ábitaı otyr. Táýip men jaqyndaǵan soń basyn jastyqtan kóterdi,otyr degendeı ıshara bildirdi. Menen buryn ne degenin kim bilsin, men kelgen soń táýip Ábitaıǵa qarap sez bastady:

— Eı, — deıdi táýip Ábitaıǵa qaraı julqyna umtyla", — sen jigitsiń, men shalmyn, kel ekeýmiz kúresemiz. — Osyndaı sátte shaldyń bet-pishini ózgeril, qabaǵy túksıip, tóbelesetin kisiniń keıpine kiredi. Janynda otyrǵan Ábitaıdyń ústine tóne túsedi. Til-aýzyn qoıyp myqıa qalǵan ol taǵy da baǵana úıdi aınalǵandaı bet-júzi jylymshylanyp, yrjıǵan bolyp basyn shaıqaıdy. Túımebaı táýip kirpigiń tikenegindeı qadalyp turǵan qasyn. Quıqa qulaǵyn ary-beri qozǵap, túksıip, keshe túrli keıipke túsedi:

— Kel deımin, kúresemiz, — dep tap-tap beredi Ábitaıǵa. Ol taǵy da basyn shaıqaıdy. Músápirlenip, tóne túsip otyrǵan táýip betine qaraı almaı, sorly bolǵan Ábitaı búgejekteıdi. Taǵy da únsiz-tilsiz basyn shaıqaıdy. — Áıtpese tynysh otyr, taıaq jeısiń, — den táýip kúshine minedi.

Erteńine de táýip qozǵalmastan, Ábitaı janynda otyrdy. Úshinshi kúni attanbaq degendi estip, jetip bardy. Úıden shyǵyp bara jatqanda Ábitaıǵa burmalady. Úı ıelerine qarap:

— Qalaǵan tamaǵynyń bárin bere berińder, on bes kúnnen keıin tili shyǵady, — dedi. Táýip attanyp ketti. Ol kete salysymen Ábitaı qaıta qozar ma eken dep bárimizdiń pustymyz qalmaı júr. Qaıta-qaıta onyń janyna kelip qarap ketemiz. Mylqıyp ol otyrady...

Aıtqandaı-aq, on kún bolǵanda tili jańa shyqqan balalarǵa uqsap jalǵyz-jalǵyz sózderdi aıta bastady. On ekinshi kúni eki-úsh sózdiń de basyn qurady. On bes kúnde kádimgideı sóıledi. Biraq, áli esine kelip bolmaǵany belgili edi. Arada eki aı etkende Ábitaı baıaǵy qalpyna kelip, el qataryna qosyldy.

Túımebaı táýip qartaıyp, elýinshi jyldardyń aıaǵyna taman qaıtse bolypty. Bir áttegenaıy, jyndanyp aýyrǵan adamdy jazýdyń syryn shashpaı, ózimen birge o dúnıege ala ketti...

1985

---