InfoHub Logo

«Shoıynnan jol salynǵaly jatyr, ol joldyń kórinisi dombyranyń eki ishegi sıaqty bolady eken, onymen poezd degen otpen júretin arba keledi eken» degen qaýeset Balqashtyń bergi jaǵasyna jýyq jatqan Kúrti eline tez tarap ketti.

— Qara buqasy bolady deıdi.

— Onyń jany bar ma?

— Tuıaǵy qalaı shoıynnan taıyp ketpeıdi?

— Shoıynnan istelgen arba deıdi, ot kúshimen kóp júk súıreıdi eken,— desti keshke jaqyn aýyl ortasyndaǵy tóbe basynda otyrǵandar.

— Ol qaıda barady eken?

— Myna Qopany basyp ótedi deıdi jurt.

Betinde qorasan daǵy bar shette otyrǵan, jasy jıyrmalar shamasyndaǵy qara Jİİİİ jańaǵy áńgimeni aıtqandardan joldyń jaıyn qaıtadan surap edi. «Biz qaıdan bileıik, bizdiń biletinimiz de seniń estigeniń ǵoı» dep olar eshtemeni ashyp aıta almady. Suraýyna jaýap tappaǵan jigit el aýzyna biraz qarap turdy da, ornynan turyp ketti.

Ol úıine kelgende alaýlanǵan tezek oty byqsı janyp, úı ishi ala kóleńkelenip tur eken.

— Apa,— dedi úıine kelip jigit, otty úrlep jatqan sheshesine,— men shoıyn jolǵa jumysqa tursam qaıtedi.

— Jassyń ǵoı áli, qalqam.

— Oı apa, jıyrmaǵa kelgen adam jas bolýshy ma

edi.

— Anyǵyn bildiń be? Jumysshy ala ma eken?

— Ázirshe meniń estigenimniń bári tuspal.

— Endeshe bireýden ábden anyǵyn bilseńshi, shyraǵym, barý jaǵyn sonan soń qarastyrarsyń.

Sóz basyla bergende, kıiz úıdiń esigi kóterildi de, sálem berip mosqal tartqan bet súıegi shyǵyńqy, alasa boıly, qara saqaldy kisi úıge kirip keldi. Bul Tosqanbaı degen ózderiniń bir týysqany edi. Baǵanaǵy tóbe basyndaǵylar «Tosqanbaı Qopa boıyna jumys izdeı ketipti» degendi de aıtqan. Tosqanbaıdy kórip qýanǵan jigit, bar izdegenin osy týysqany alyp kelgendeı boldy.

— Tosekeńbisiz? Tórge shyǵyńyz.

— Joq asyǵyspyn,— dedi ot basyna bir tizerlep otyra bergen Tosqanbaı.

— Álgi Nurqasym «baryp kelińizshi» dep mazalap bolmaǵan soń Qopa jaqqa baryp edim. Qopany bastyra shoıyn jol jasap keledi eken. Sony bilip qaıttym. Sende jumys izdep júr degendi estip, aıta keteıin dep edim. Men qazir baryp dem alamyn da, tańsáriden kóshemin. Úlken balam ekeýmizge de jumys beretin boldy.

— Saparyńyz oń bolsyn! Men de kóshemin,— dedi úı nesi.

— Birge bolsyn!— dep Tosekeń shyǵyp ketti.

* * *

Qurylys qyzý júrip jatyr. Mundaǵy adamdardyń kóbi osy mańdaǵy Kúrti bolysynan kelgender kórinedi. Aýyldan kelgen jigitter jumysqa belsene aralasyp ketipti. Keshegi «men kóshemin» degen kisi saıdan topyraq tasyp júr,

Lashyǵyn ózen boıyna qaldyryp, jol qurylysynyń bastyǵy tikken shatyrǵa júgirip kelgen jigit kóp kidirmeı-aq shatyrdan qýana shyqty. Áýeli ol shatyrǵa isirerde osylar qazaqsha sezimdi túsinbes dep júreksinip edi, olaı bolmady, kirip barǵan jigitke:

— Amansyń ba?—dep qazaqsha sóılep, murtty sary kisi Stolárov ornynan tura kelip qolyn ózi berdi.

— Amansyz ba?—dedi, ne aıtaryn bilmeı qalǵan Álish te.

— Jumys suraı keldiń be?

— Ia.

— Endeshe men qaǵaz jazyp bereıin, ana Tarasov degen kisige bar, ol saǵan jumys beredi. Endigi senin bastyǵyń sol bolady..

— Qup.

Osydan keıin ol jumysqa kiristi. Onyń jumys isteýine sary atan tıdi. Osy sary atandy jetelep, Álish birneshe kún basqalarmen birge topyraq tartty. «Topyraqty qashan tartyp bitiremiz, eger dóńes jerdiń bárinen topyraq ala bersek, myna qyrqany qalaı taýysamyz» dep oılap ta qoıdy ol ishinen. Biraq Álish bul oıynyń aǵat ekenin bildi. Az ǵana kún ishinde jap-jazyq dalada topyraq jaldanyp, taý bolyp úıilip qaldy. «Kóp túkirse kól» degen osy eken-aý dep oılady Álish.

Az kúnde Álish qurylysshylarmen úırenisip ketti. Aýyldaǵy joldastarynyń da kóbisi osynda keldi. Jumysshylardyń birsypyrasy tasylǵan topyraqty tegistep, nyqtap, taptap, endi birsypyrasy taqtaı tilýge kiristi.

Kún asqan saıyn Álishtiń jumysynyń túri ózgerip otyrdy. Álish búgin ózinin bastyǵy Tarasovqa bir ispen bara qalyp edi, ol «sen búginnen bastap topyraq tasyǵanyńdy qoı da, Sergeı Kolesnıkovtyń qaraýyna bar. Jumysty solarmen iste» dedi. Bul sóz Álishke aldymen qıynyraq tıdi. Óıtkeni Álish bolsa orys tilin bilmeıdi. Al Sergeıdiń janynda bir qazaq joq bári de orys jigitteri. Sondyqtan ol osy topyraq tartqan jigittermen birge júre berýdi unatatyn. «Biraq,—dep oılady ol,— topta sóz sóıleımin be, olardyń isteıtinin isteı berýdi bilemin ǵoı». Osy eki oıdy salmaqtap keldi de, Álish táýekel dep Sergeıdiń brıgadasyna ketti.

Álish endi joldyń topyraǵyn tegistep, ústine qum, tas qıyrshyqtaryn tasýǵa tapsyrma aldy. Ol bul jumysty da bar yntasymen istedi. Poezd osy aradan ótkenshe asyqty ol. Jal bon úıilgen topyraqtyń ústinen tas tóseldi, bir-eki ret jańbyr jaýǵan soń, álgi jal at tuıaǵy batpaıtyn berish bolyp qatyn qaldy.

Taǵy bir kúni Álish túıemen aǵash tartatyn boldy. Aǵash áli jolǵa tóselinbeı úıilip qoıyla berdi.

— Sergeı,— dedi Álish,— osy topyraqty, tasty, aǵashty úıip jatyrmyz, al poezd qashan keledi?

— Asyqpa, Álish,— dedi Sergeı,— poezd áli-aq keledi. Ekeýimiz sol poezben saıahat quramyz. Áneýgi kúni ózińniń aıtqan áńgimeń esińde me? Almatyǵa osy jerden eki kún júrdik dep ediń ǵoı, endi sol Almatyǵa eki saǵatta baratyn bolamyz.

Álishtiń oıyna bolashaq ómiri kelip, ózin poezd ústinde ketip bara jatqandaı sezindi.

Naq osy jerden Jırenaıǵyr ózeni ótetin. Týra tartylyp, úıilip kelgen jal topyraq ózenge jaqyndaǵanda ıindeý bolyp tóseldi. Alǵashqy kezde buǵan Álishtiń aqyly jetpeı júrdi. Sýdyń arǵy bet óte berisi de naq osyndaı ıin bolady da, odan ári túp-túzý bolyp ketedi.

Bir kúni osy ózen boıyna kóp aǵash túsirildi. Aǵashtan záýlim kópir salyndy, jal bolyp úıilgen tas-topyraqtyń ústine kóldeneń aǵashtar tóselindi. Qyrly jińishke uzyn shoıyndar ákelinip, qatarynan osy kóldeneń aǵashqa shegelengende Álishtiń oıyna aýyldaǵylardyń «jol dombyraǵa uqsaıdy» degeni túse ketti. Jol, shynynda da, dombyranyń moınyna uqsap qaldy. Eki rels eki shek te, al shpaldar perne sıaqty.

Jol bitip poezd kelerde, Álish Úmbetalovty jol masteri Tarasov shaqyryp aldy da:

— Sen poezd ótkenshe kópirdiń astyna jatasyń,— dedi.

— Meniń de poezdy kórgim keledi, Dmıtrıı Stepanovıch,— dedi ol.

— Sen poezdy kórmek túgil, máńgi sonymen birge bolasyń, alǵashqy poezd ótkenshe osynda qalasyń,— dedi Tarasov. Sóıtip, birinshi ret poezd ótetin kópirdiń astynda Álish jalǵyz qaldy. Ádette bul kezde jumystaǵy eń ozat adam poezd alǵash ótkende kópirdiń astynda qalý qurmetine ıe bolady eken. Ol kez-kelgen adamǵa usynyla bermese kerek.

Poezd gúrsildep óte shyqqan soń, Álish ornynan tura kelip jol ústine qarap edi, tútini býdaqtap parovoz júıtkip barady eken. Buryn poezd kórmegen túıeli, atty qazaqtar parovozdyń artynan tań qalysyp qarap tur, endi birazy jarysyp shaýyp barady. Álish el qýanyshynyń kýási boldy. Keıinirek ózen jaǵasyndaǵy ıinniń mánisin de túsindi, ol sementten, tastan birjola isteletin temir betondy kópirge qaldyrylǵan oryn bolyp shyqty.

Túrksıb temir joly Aınabulaqta túıisip, jumys bitken kúni Álish Úmbetalov Aınabulaqqa shaqyryldy. Poezdan túse qalǵan jerde Álishti burynǵy óziniń joldastary Tarasov pen Kolesnıkov qarsy aldy. Olar Álishti jol bastyǵyna alyp kirdi.

— Úmbetalov degen ozat jumysshy osy, sizdiń shaqyrýyńyzben keldi, jol bastyǵy joldas,— dedi Tarasov.

Jol bastyǵy orta jastaǵy baısaldy adam eken. Álishpen kóp áńgimelesti.

— Sizdi Aýyr óndiris Halyq Komısarıatynyń gramotasymen quttyqtaımyn,— dedi ol Álishke. Buǵan qosa kóp zattaı syılyq tapsyrdy.

Úsh kúnnen soń Álish úıine qaıta kelip, Jırenaıǵyr stansıasyna strelka salýshy bolyp qyzmetke ornalasty. Osy jumysta eki-úsh jyl istegennen soń ol stansıa kezekshisin daıarlaıtyn kýrsqa jiberildi. Kýrsty bitirip kelisimen ol stansıa kezekshisi qyzmetin atqardy.

Álish Úmbetalovtyń temir jolda kyzmet istegenine jıyrma jyl tolýy qarsańynda, ol úlken bastamanyń ıesi boldy. Onyń poezdardy toqtaýsyz jóneltýdegi bastamasyn búkil Túrksıb temirjolshylary qýana qarsy aldy. Osy máselege baılanysty Túrksıb basqarmasynda bolǵan jıyn — onyń ómirindegi eń bir beldi kezeń boldy.

Keshe keshte qyzmette turǵan Álish Úmbetalovqa stansıa bastyǵy Orynbaev bir paket ákelip tapsyrdy da:

— Qazir sen jumystan shyǵyp, úıińe baryp jýynyp, maǵan kel, men seni osynda kútemin, ekeýmiz qazir Almatyǵa júremiz,— dedi.

— Ne jumysqa júremiz?

Asyǵyp bara jatqan stansıa bastyǵy oǵan jaýap berýdiń ornyna:

— Tez kel!—dedi álgi sózin qaıtalap.

Álish jumys kıimin tastap, paket oıyna túsip ashyp oqyp edi, «stansıa bastyǵy ekeýińiz kelesiz, siz keńeske qatysýshylarǵa óz jumysyńyz týraly áńgime aıtasyz» degen shaqyrýǵa jol bastyǵy qol qoıypty. Álish sasyńqyrap qaldy.

— Daıyndyqsyz qalaı sóıleımin, mine qyzyq.

Ol ornynan turyp tez kıindi de, stansıa bastyǵyna kelip barlyq jaǵdaıyn, ózinin daıarlyǵynyń joqtyǵyn da eskertti.

— Eshteme etpeıdi,— dedi Orynbaev,— daıarlyqtyń keregi joq. Ondaǵylardyń bári ózińdeı temirjolshylar, ózińniń jumys tájirıbeńdi jaı ǵana áńgimelep beresiń.

Álish áli de júreksinip keledi. Poezd ishinde de ol qobaljýmen boldy. «Áńgimeni neden bastaımyn» dep Orynbaevtan qaıta-qaıta suraı berdi. Sol kúni olar qonaqúıge tústi de, tańerteń jol basqarmasyna keldi. Keńes kúndizgi saǵat on birde bastaldy. Aldymen jol bastyǵy baıandama jasady, sonan soń Álishke sóz berdi.

Biraz qysylyńqyrap qalǵan Álish azdan soń sóılep ketti. Ol ózinin jumysyna baılanysty jaǵdaılardy, is ádisin bir jarym saǵat aıtty. Biraz suraýlar boldy. Oǵan jaýap berip Álish ornyna kelip otyrdy.

— Kóp sóılep kettim be?— dep surap qoıdy ol janyndaǵy Orynbaevtan.

— Joq, ádemi sóılediń, baǵana sonsha qorqyp ediń, óziń sheshen ekensiń ǵoı.

Májilis aıaqtalar kezde jol bastyǵy Andreev ornynan turdy da:

— Keńestiń aıaǵy meıramǵa aınalatyn boldy, joldastar,— dedi.— Bizdiń joldasymyz Álish Úmbetalov úkimet nagradyna ıe boldy. Myna «Pravda» gazetinde Ýkaz basylypty, sony tyńdalyq.

«Jıyrma bes jylǵy temir jolǵa úzdiksiz sińirgen enbegin eske ala otyryp, poezdardy toqtaýsyz júrgizýde zor jetistikke ıe bolǵan Álish Úmbetalov Lenın ordenimen nagradtalsyn» depti Ýkazda.

1952

---