InfoHub Logo

Mazmuny
1. Kirispe: Ata zańy - baba zańy
2. Negizgi bólim: Uly dala zańdary
2. 1 Kóshpeliler qoǵamyndaǵy ádet - ǵuryp quqyǵy
2. 2 Qasym hannyń qasqa joly
2. 3 Esim hannyń eski joly
2. 4 Táýke hannyń Jeti jarǵysy jáne Qazaqtyń tuńǵysh Konstıtýsıasy
2. 5 Abaı Qunanbaev " Erejesi"
Qorytyndy

Kirispe
«Ata zań árkimniń boıtumary bolyp, onyń árbir qaǵıdasy múltiksiz oryndalǵanda
ǵana ortaq maqsatqa qol jetkizemiz». (N. Á. Nazarbaev)

Zańdy bilý - zaman talaby. Búginde Qazaqstan Respýblıkasynda demokratıaǵa baǵyttalǵan quqyqtyq memleket kurý ıdeıasyn júzege asyrý úshin árbir azamat óz quqyqtaryn jete bilýi, soǵan saı sana - sezimderin qalyptastyrý kerek. Azamattyń mindeti - zań talaptaryn buzbaý, ekinshi jaǵynan, ózine júktelgen mindetin oryndaý. Óıtkeni zań degenimiz - ómirdiń nári. Zańnyń myqtylyǵy - adaldyǵy men ádildiginde. Zańnyń eń basty maqsattary - qoǵamdaǵy alýan minezdi adamdardy salaýatty ómir saltyna tárbıeleý.

Ata zań - memlekettik qurylymmen qatar jarıaly - bılik ınstıtýtyn belgileıtin ereje ǵana emes, sonymen qatar, memlekettiń qandaı kundylyqty saqtaý kerek ekendigin aıqyndaıtyn basty qujat. Konstıtýsıa qaǵıdalaryn júzege asyrý qoǵam men memlekettiń ósip - órkendeýine, adam quqyǵynyń saqtalýyna, birlik pen turaqtylyqqa jol ashady.

Tarıh ótkendi saralap, keler ýaqytqa ónege qaldyrady. Qazaqstanda konstıtýsıalyq qundylyqtardyń damýynyń ózindik tarıhı joly bar.
Qazaq handyǵy qurylǵannan bastap ultymyz jan - jaǵynan qaýmalaǵan jaýlardan qorǵana otyryp, derbes, qýatty da turaqty memleket bolýǵa tyrysty. Altaıdan bastap Arqa asqan, Jaıyqqa jetken ulan - ǵaıyr jerimiz sol kúrestiń nátıjesi. «El bolamyn deseń, besigińdi túze» qaǵıdasymen damýdy kózdegen babalarymyz «Tártipke baǵynǵan qul bolmaıdy, tártipsiz el bolmaıdy» degen dala zańymen, salt - dástúrimen ómir súrdi«Qasym hannyń qasqa joly», «Esim hannyń eski joly», Táýke hannyń «Jeti jarǵysy» syndy dala zańdary osyny meńzeıdi.
Elbasy N. Nazarbaev bul qujattardy birlik arqyly derbes memlekettikke jol salǵan qazaq halqynyń armanyn meńzeıtin quqyqtyq tarıh retinde baǵalady

Tarıhqa kóz júgirtip, búgingi kúnge deıin júrip ótken quqyqtyq jolymyzǵa kóz salyp kórelik. Qazaqtyń dástúrli quqyǵy óte qundy rýhanı mura. Dala zańdary júzdegen jyldar boıy qalyptasyp, jetildirilip, damytylyp otyrǵan. Urpaqtan - urpaqqa jetken.
Qazaqtyń dástúrlik quqyǵy dástúrlik ádet - ǵurypqa negizdelgen, sonyń negizinde qalanatyn materıaldyq ári sot isin júrgizý normalary bar zań jıyntyǵy edi. Qysqa, ońaı este qalatyn, sonymen birge utymdy sóz tirkesterinen quralǵan zań júıesi. Dala zańdary atalǵan:
«Qasym hannyń qasqa joly», «Esim hannyń eski joly», «Jeti jarǵy» búginde Qazaqstan Respýblıkasynyń Konstıtýsıasymen sabaqtasyp jatqandaı.

Qazaq halqynyń el basqarý men zań shyǵarý, sot isin ádil júrgizý baǵzy zamandardan qalyptasqan. Kóshpeli qoǵamnyń quqyqtyq ómiriniń uzaq tarıhy bar. Ol kóshpendiler tarıhynyń kóne dáýirlerinen bastaý alady. Kóshpeli qoǵamdaǵy quqyqtyq ómirdiń qupıasy onyń adamı ajarynda, rýhanı kelbetinde, sheshendik ónerinde jatyr. Sot bıligi qazaq dalasynda keń taraǵan damyǵan memlekettik bıliktiń formasy. Qazaq qoǵamynda sot bıligi han bıliginen joǵary turdy. Sebebi, dala danalary oı - órisi, bilim parasaty men qaraǵy sharapaty turǵysynan jahan ǵulamalary Arıstotel, Konfýsıı, I. Kant, J J Rýsso sekildi adamzattyń adal perzentterimen teń dárejede turdy. Sondyqtan da, halyq olardy «dala danalary» dep ardaqtady.

Ádet - ǵuryp quqyǵy quqyqtyq júıeniń tarıhı tunǵysh túri. Ol sol qoǵamdaǵy quqyqty, óziniń ishki máni men mazmuny, syrtqy túr sıpaty, is - qımyldy retteý, jalpy bolmysy adamzat mádenıetiniń erekshe týyndysynyń kórsetkishi.
Qazir osy ádet zańdaryn izdestirý, jınaý, júıeleý jáne zertteý isine kóńil bólinýde. Qazirgi ataqty ǵalym - zańgerlerimiz S. Z. Zımanov, Ǵ. S. Saparǵalıev, N. Óseruly, M. S. Nárikbaev, Z. J. Kenjalıev t. b. Kóptegen ǵalymdar qazaqtyń ata zańynyń bastaýlary men qaınar kózderin tereńnen zertteýde.
Osylaısha halqymyzdyń quqyqtyq bolmysyn jáne mádenıetin tolyq
ıgermeı, ony ózimizdiń memleketimiz ben quqyqtyq júıemizdiń altyn arqaýy
etpeı Respýblıkamyzda quqyqtyq memleket qurýymyz múmkin emes.

2. Uly dala zańdary
Kóshpeliler qoǵamyndaǵy ádet - ǵuryp quqyǵy

Qazaqtyń kóne quqyǵy, ulan-ǵaıyr erkin aımaqta ornalasqan túrki tildi kóshpeli órkenıettiń týyndysy ári mádenı jemisi, ári mádenı murasy. Qazaqtardyń quqyqtyq júıesin ádet - ǵuryp quqyǵy quraıdy. Bul júıeni "adat" dep atady. Adat zańdastyrylǵan ádet - ǵuryp normalary. Bul normalar qazaq qoǵamynyń barlyq jaqtaryn rettep otyrdy. "Adat" arab tilinde ádet - ǵuryp degen uǵymdy bildiredi.

"Adat" óte erte kezden bastalyp, kóptegen ózgeristermen jáne tolyqtyrýlarmen qazaq qoǵamyndaǵy negizgi retteýshi normalar retinde 1917 jylǵa deıin sozyldy. Degenmen "adattyń" quqyqtyq ınstıtýttary ǵasyrlar barysynda úlken ózgeristerge ushyramady.

Qazaqtardyń ádet - ǵuryp quqyǵy mynadaı erekshe belgilermen sıpattalady:
1. Rýlyq, patrıarhaldyq ádet - ǵuryptardyń uzaq saqtalýy. Mundaı erekshelikterdiń saqtalýy zańdy nárse. Rý qazaq qoǵamynyń negizi boldy. Al rýdyń negizi patrıarhaldyq otbasy boldy. Qazaq otbasynyń basshysy nemese otaǵasy otbasyndaǵy sheshýshi adam boldy. Bul erekshelikterdiń bári de kóshpeli ekonomıkalyq qatynastardyń beıneleri bolyp tabylady.
2. Qazaq ádet - ǵuryp quqyǵy barymta, qanǵa - qan, janǵa - jan, ámeńgerlik, óz betimen sot uıymdastyrý sıaqty ótpeli ınstıtýttardyń saqtalýyn qamtamasyz etti. Bul ınstıtýttar qazaq qoǵamynda jáne onyń quqyqtyq júıesinde erekshe oryn aldy.
3. Ádet - ǵuryp quqyǵy boıynsha, qylmystyq ister men azamattyq isterdiń arasyndaǵy aıyrmashylyqtarǵa erekshe mán berilmedi.
4. Jerge jeke menshik quqynyń bolmaýy; qoǵam músheleriniń quqyqtyq jaǵynan teńdigi qazaq arıstokratıasynyń (sultandar, bıler, qojalar) artyqshylyǵymen ushtastyryldy.
Qazaq aqsúıekteriniń, ásirese sultandar men qojalardyń artyqshylyǵy resmı zańdastyryldy. Al el bıleý isi tek sultandardyń úlesi retinde rásimdeldi. Mundaı tártipti qoǵamdyq pikir de moıyndady.
5. Jazanyń túrleri salystyrmaly túrde gýmanısik sıpatta boldy.
6. Quqyqtyq júıe men onyń normalary demokratıalyq sıpatta boldy.
Eń basty nárse, sol prınsıpterdiń óz mánin, mazmunyn joımaı iske asýy bolatyn. Aıtalyq, qylmys pen jaza salasynda – qandy kek ne qun tóleý qaǵıdasy, neke salasynda – jeti ataǵa deıin qyz alyspaý qaǵıdasy, sot salasynda – ádildik, jarıalylyq, sheshendik qaǵıdalary. Ádet - ǵuryp quqyǵy – quqyqtyq ádetter jınaǵy ǵana emes, ol qaǵıda, kózqaras, oı túsinik júıesi de bolyp tabylady.