InfoHub Logo

Ál-Farabı atyndaǵy QazUÝ-dyń qazaq tili jáne ádebıeti mamandyǵynyń-kýrs stýdentteri Ahmet Baıtursynuly murajaı – úı janynan ashylǵan «Til–qural» oqý-ádistemelik, ǵylymı-zertteý ortalyǵynan óndiristik is -tájirıbeden óttik.

Biz Ahmet Baıtursynovty aǵartýshy, ǵalym, ádebıettanýshy, tóte jazýdyń negizin qalaýshy, aýdarmashy, «Alash» partıasynyń múshesi retinde jaqsy bilemiz. Al onyń qazaq ulty úshin etken eńbegine boılamadyq. Óndiristik tájirıbe kezinde biz Ahmet Baıtursynulynyń jeke ómirinen syr shertetin qundy dúnıeler týraly bildik. Murajaı jumysymen, ondaǵy qundy jádigerlermen tanysýǵa, ultymyzdyń maqtanyshy bolǵan uly tulǵa týraly jaqynyraq tanysýǵa múmkindik alǵanyma qýanyshtymyn.

HH ǵasyrdyń basynda qazaq zıaly qaýymy azattyq úshin bolǵan kóp ǵasyrlyq kúreste mańyzdy ról atqardy. «Alash» partıasynyń paıda bolýy halyqtyń bolashaǵyna qatysty suraqtardy sheshe alatyn ult zıalylarynyń joǵary áleýetin kórsetti.

Ahmet Baıtursynuly týraly derekti fılmderdi kórip Ult ustazynyń qıyn taǵdyrymen tanys boldyq.

13 jasynda ákesinen tiri jetim qalǵan Ahmet qoǵam qaıratkeri bolyp qalaı qalyptasty. Onyń júrip ótken joly qıyn boldy degen suraqtarǵa jaýap taptyq. Ahmet Baıtursynulynyń ákesi Baıtursyn orás oıazy Iakovlevke qol kóterip, 15 jylǵa ıtjekkenge aıdalady. Baıtursyn orys saıasatyna qarsy shyqty, qazaqtyń shuraıly jerlerin kelimsekterge berýge qarsy boldy. Orys soty jalǵyz Baıtursyndy emes, sol áýlettiń búkil erkek kindiktisin ıtjekkenge aıdatady. Arada 15 jyl salyp elge oralǵanymen, uzaq ómir súrmeıdi.

Ahmettiń ómirlik jary, dosy, súıenishi Aleksandra týraly bildik. Aleksandra musylmansha neke qıdyrý úshin ıslam dinin qabyldaıdy, dinı bilim alady. Maǵynasy «tolǵan aı» degendi bildiretin Badrısafa esimin alady. Arhıvtik derekterge súıensek 1877 jyly Verhnıı Ýralsk degen qalada dúnıege kelgen. Onyń áke-sheshesi týraly derekter dál emes, Ol óte bilimdi, Ahmettiń qarapaıym muǵalim emes, ult zıalysyna aınalýyna kómektesken dana áıel bolatyn.

1909 jyly Ahmet Baıtursynovty tutqyndaǵan kezde kúıeýin túrmeden bosatýyn surap general-gýbernatorǵa hat jazady.Ol kúıeýiniń jazyqsyzdan jazyqsyz túrmege jabylǵanyn aıtady, al eger kúıeýiniń kinási bolsa, onda ony tergeý isin jedeldetýdi suraıdy. Al eger kinási bolmasa bosatýyn ótinedi. Osynshama názik áıeldiń Dala gýbernatoryna osyndaı talappen hat jazýyna onyń sheksiz mahabbaty, kúıeýine degen senimi jatqan joq pa?

1904 jyly Ahmet Baıtursynuly Álıhan Bókeıhanovpen, keıin Mirjaqyp Dýlatovpen tanysty. Olar qazaqty qarańǵylyqtan alyp shyǵý úshin bel sheship kiristi. Olar qazaqtyń «Úsh báıteregine» aınaldy.

1904 jyly Qoıandy jármeńkesinde jazylǵan «Qarqaraly» petısıasy olardy bir mezette saıası turǵydan senimsiz adamdar qataryna qosady. Bul petısıaǵa 14 myńnan astam qol qoıady. Bul petısıada halyq úshin mańyzdy máseleler kóteriledi. Onyń ishinde eń bastysy halyqty aǵartý jumystary, sot isi, ar-ujdan bostandyǵy, dinı senim erkindigi jáne ishki Reseıden mujyqtardy kóshirýdi toqtatý suraqtary qoıylady.

Ahmet súzekten tura almaı jatqanda da Qarqaralydaǵy mıtıńke barady. Óz aıaǵymen bara almaı, ózgeris qalaǵan halqyn kórsetýge ony sol sherýge kóterip alyp barady. Biraq sol jıynnan keıin Ahmettiń jaǵdaıy múldem nasharlap ketedi. Jyǵylǵanǵa judyryq bolyp, qarýly qaqtyǵys uıymdastyrdy degen aıyppen ony tutqyndaý týraly sheshim shyǵady. Biraq aǵa dosy, janashyry Álıhan Bókeıhanov maqala jazady. Maqalanyń ataýy «Túbinde shyndyq jeńedi» dep atalady.

1909 jyly 8 aı túrmede otyryp, 1910 jyly ol Orynborǵa jer aýdarylady. Oǵan qazaq jerinen tys ózi qalaǵan qalany tańda degende ol Orynbordy tańdaıdy. Sebebi Orynborǵa jaqyn Samarada aǵa dosy Álıhan Bókeıhanov turatyn. Olardyń baılanysy burynǵydan da jaqyndaı túsedi. Olar halyqtyń sanasyn oıatý úshin «Qazaq» gazetin shyǵarýdy oıǵa alady. Sol jyly gazet jaryq kóredi.

Ulttyń uly bolamyn dep izdengen tulǵa halyqqa qyzmet etip Ulttyń ustazyna aınaldy.

Saltanat Ashanova,

Ál-Farabı atyndaǵy QazUÝ

Fılologıa fakúltetiniń 4-kýrs stýdenti

---