InfoHub Logo

Kókjıekten kóterilgen kúnniń nuryna shomylyp, dalada týyp, erkin ósken balanyń taǵdyryna «Ult ustazy» bolý jazylmasa, ómiri osynshama aýyr bolar ma edi?

Ahmet Baıtursynuly – ult zıalysy, qoǵam qaıratkeri, zertteýshi ǵalym, aqyn, pedagog, aýdarmashy. Óte dana, bilimdi tulǵa boldy. Ol ulty úshin janyn, terin, qyzmetin aıamaǵan alash zıalylarynyń biri.

Ahmet Baıtursynov ákesiniń baýyry Erǵazynyń qoldaýymen Torǵaıdaǵy eki synyptyq orys-qazaq mektebinde oqıdy. Onyń orys tilinde saýat ashýyna ákesiniń aıtqan ósıeti negiz bolady. Ákesin túsinde kórgende de balasyn úlken saparǵa attandyryp, búrkitteı baptap, ushyryp jatatyn. Qarańǵy qazaq kóginde bilimniń jaryǵyn shash degendeı bolatyn.

Qanaty qatpaı jatyp, Ahmet ákesinen aıyrylady. Ákesi Baıtursyn oıaz Iakovlevke qol kótergeni úshin jer aýdarylyp, Sibirge aıdalady. Ákesi Sibirge aıdalatyn jyly elde jut bolady, qysta qar jaýmaı, kóktemde kókten jańbyr tambaıdy, onyń ústine jazǵy dala órtten kóz ashpaıdy. Sonyń kesirinen olardyń qysta mal ustaıtyn qoralary órtenip, sony jóndeý úshin ormannan ruqsatsyz aǵash alǵany úshin jazyqty bolǵan Baıtursyn aýyr jumysqa tartylyp, týǵan jerinen jyraqqa kete barady. Biraq onyń jalǵyz armany – ulynyń oqyp, bilim alǵany edi. Ketip bara jatyp «Jaýdyń tilin bil, qıyn zaman týǵanda qajetińe jaraıdy» dep ósıet etedi. Óziniń inisi Erǵazyǵa «Ahmetti oqýdan qol úzdirmeńder» dep tapsyrady.

1891 jyly Torǵaıdaǵy oqýyn bitirip, Orynbordaǵy 4 jyldyq mektepte bilim alady. Orynbordaǵy muǵalim mektebine oqýǵa túskenge deıin de bolashaq jalyndy aǵartýshy men qazaq halqynyń muǵaliminiń ómirlik joly bastalǵandaı boldy. Sol jerde oqyp júrgende  qazaqtyń tuńǵysh aǵartýshysy, ómirlik ustaz sanaǵan Ybyraı Altynsarınmen kezdesedi. Onyń ákelik aqylyn alyp, úmiti men maqsatyn bilim berýge jumsaımyn dep sheshedi.

1895-1909 jyly Aqtóbe, Qostanaı, Qarqaraly ýezerindegi orys-qazaq mektepterinde sabaq beredi.

Onyń ómirlik ustanymdarynyń qalyptasýyna taǵy bir áser etken tulǵa Aleksandr Efımovıch Alektorov boldy. Qazaq halqyn tereń zerttegen, turǵyndardyń tynys-tirshiligin jaqsy biletin ǵalymmen sóılesý onyń sanasyn oıatty. Uly orys derjavasynyń saıasatyn túsinýge kómektesti.

Ahmet Baıtursynovtyń saıası jolǵa túsýi onyń Qarqaralyǵa aýysýymen baılanysty boldy. Qarqaraly sol kezde Patshalyq Reseı úshin saıası mańyzy bar strategıalyq beket bolatyn. Bul jerde Qoıandy jármeńkesinde qazaq dalasynyń jaqsy-jaısańdary jınalatyn. Baılar da, saýdagerler de, aqyndar men ánshiler de osy jerde toǵysatyn.

Halyqtyń kóp jınalýy da qazaq dalasy úshin mańyzdy Qarqaraly petısıasynyń jazylýyna áser etti. Jazýshy avtorlardyń biri Ahmet Baıtursynov boldy. Qarqaraly petısıasynda jergilikti basqarý, sot isi, halyqty aǵartý jumystary, bilim berýge qazaq ultynyń múddesine saı ózgerister engizý, ar-ujdan bostandyǵy, din bostandyǵy sıaqty máseleler kóterildi. Sol kezeńdegi qazaqtyń keń baıtaq dalasyna kóz tikken orys patshasynyń shuraıly jerlerden qazaqtardy yǵystyryp, qonys aýdarýshylardy alyp kelip jatqan saıasatyna qarsylyq tanytty. Osy oqıǵadan keıin Ahmet Baıtursynov jandarmdardyń baqylaýyna alynady.

Ahmet ulttyń balasy bolý baqyty ózine buıyrǵanyna rıza boldy. Ahmet Baıtursynov únemi «Alla taǵala meni jaratqanda, bostan bos jaratpaǵan bolar» deıtin. Qazaq dalasyna qazaqtar ózderi ıe bolýy úshin, ózderi qala salyp, ǵylym meńgerý úshin  ýaqyt ótýi kerek. Balalaryńdy oqytyńdar, bilim úıretińder dep kúshtemeıtin zaman keledi. Qazaqtyń balalary ulan baıtaq dalada únemi kóship júrmeıdi, olar da ǵalym bola alady dep sendi. Sol úshin qyzmet etti.

Anar Sarqubek, Ál-Farabı atyndaǵy QazUÝ Fılologıa fakúltetiniń 4-kýrs stýdenti

---