InfoHub Logo

Aqsúıek
Aqsúıek – jigitter men qyzdar jınalyp, jazdyń aıly túninde ashyq dalada oınaıtyn qazaqtyń ulttyq oıyny. Oıynǵa uzaq ýaqyt kún kózinde jatyp ábden qýraǵan mal súıegi ne qabyǵy arshylǵan, ustaýǵa yńǵaıly aq taıaqsha paıdalanylady. Oıynshylar eki topqa bólinip, arnaıy syzylǵan sheńber boıyna ornalasady. Jerebe boıynsha oıyndy bastaý kezegi kimge tıse, sol súıekti alysqa laqtyrady. Qalǵan oıynshylar teris aınalyp turady. Sodan soń olar aq súıekti izdeýge kirisedi. Tapqan adam «Ak súıek! Aq súıek!» dep aldyn ala belgilengen márege júgire jóneledi. Qarsylastary qýyp jetip, qoly tıip úlgergenshe kelesi oıynshyǵa aq súıekti laqtyryp úlgerýge nemese qolyndaǵy súıekti berýge mindetti. Osylaı aqsúıekti bir-birine laqtyryp, qol jalǵap, márege jetkizgen top qajetti upaıdy alady da, laqtyrý kezegine ıe bolady. Qansha upaı jınaǵansha oınaıtyndary aldyn ala kelisiledi.

Ekinshi túri. Oıyn kezinde eki toptyń oıynshylary bir-bir kıimin ne bolmasa zattaryn (qamshy, oramal, beldik, aıaq kıim, t.b.) bir orynǵa jınaıdy. Osy jer «sal» (qazyna) dep atalady. Árbir utys saıyn jeńilgen top óz «qazynasynyń» bireýin berip otyrady. Oıyn bir toptyń «saly» taýsylǵansha sozylady. Sońynda utylǵandar án shyrqap, bı bılep nemese ázil aıtý arkyly óz zattaryn qaıtaryp alady.

Bestas
Bestas (shekemtas) – kóbine qyzdar oınaıtyn ulttyq oıyn. Ol úshin domalaq, ustaýǵa yńǵaıly bes tas, otyryp oınaýǵa yńǵaıly tegis jer kerek. Oıyn birneshe satydan turady.

1. «Birlik». Oıynshy bes tasty jerge shashady. Tańdap alynǵan qaqpa tasty bir qolymen aspanǵa laqtyrady da, jerdegi bireýin kóterip qaıta tosyp alady. Qalǵandaryn da osylaı bir-birlep kóteredi.
2. «Ekilik». Bul joly eki tastan kóteredi.
3. «Úshtik». Úsh tasty birge bir ret, jeke tasty ekinshi ret jerden kóteredi.
4. «Tórttik». Tórt tasty birge kóterý kerek.
5.«Alaqan». Tórt tasty bir-birlep alaqanǵa jınaıdy.
6. «Tórtburysh». Tórt tasty tórt jerge tórtburysh jasap qoıyp, olardy tez jınap alady.
7. «Arttan tastaý». Birliktegideı bir tasty jerden kóterip alady. Qaqpa tasty laqtyryp, ekinshisin kótergenshe, alǵashqysyn qoldyń artynan jerge tastaıdy. Osylaı bárin tastap bolǵannan keıin olardy túgel birge kóterý kerek.

Oıynnyń basqa da satylary bar. Bestas, kóbine, bir qolmen oınalady. Tastardy túsirip alǵan nemese shartty oryndaı almaǵan oıynshy kelgen satysynda toqtaıdy. Oıyndy kelesi kezektegi oıynshy jalǵastyrady. Oıyn satylary ár jerde ár túrli bolýy múmkin. Satylar sanyna shek qoıylmaıdy.

Arqan tartý
Arqan tartý – halyq arasynda erteden kele jatqan tanymal oıyndardyń biri, Oıyn merekelerde, toılarda ótkiziledi. Sońǵy kezderde bastaýysh synyptardyń dene shynyqtyrý sabaqtarynda, balany sergitý sátterinde de oınalyp júr. Kóp kúshi jumsalatyndyqtan, arqan tartýǵa kóbine er adamdar qatysady. Oıyn ótetin jer tegis bolýy shart. Alań ortasyna kóldeneń syzyq syzylady. Syzyqtan tepe-teń qashyqtyqta eki mejeni belgileıdi. Oıynǵa eki ushy tuzaqtap baılanǵan uzyn jip nemese arqan kerek. Arqan tartýdyń eki túri bar.

Birinshisi – er adamdardyń jekpe-jegi. Kúshterin synaý úshin eki jigit ortaǵa shyǵady. Olar bir-birine qarama-qarsy júrelep otyrady da, arqannyń baılanǵan ushyn moınyna salyp, eki qoltyqtyń astynan ótkizedi. Tóreshiniń belgi berýimen ár oıynshy qarsylasyn óz jaǵyna karaı tartýǵa tyrysady. Ekeýiniń qaısysy belgili mejege buryn tartyp jetkizse, sol utady.

Ekinshisi – top bolyp oınaý. Oǵan qatysýshylar teńdeı eki topqa bólinedi. Arqannyń qaq ortasynan belgi úshin túıin túıiledi. Oıynǵa qatysýshylar óz toptarymen birge eki jaqtan arqandy belge salyp óz jaǵyna qaraı tartady. Ortadaǵy kóldeneń syzyqtan qaı top buryn súırep ótkizse, solar jeńip, júlde alady. Oıynda jeńiske jetý úshin qara kúshpen qatar ár toptyń qozǵalysyndaǵy biryńǵaılyq, uıymshyldyq qajet.

Toǵyzqumalaq
Toǵyzqumalaq – adamnyń oılaý, taldaý qabiletin damytatyn, esepke qurylǵan oıyn. Erte kezde malshylar otaýlardy jerge oıyp, qoıdyń kepken qumalaǵyn terip alyp oınaǵan. Otaýlardyń 1-tańdyq, 2-kóshpeli, 3-atótpes, 4-atsuratar, 5-bel, 6-belbasar, 7-qandyqaqpan, 8-kókmoıyn, 9-mańdaı degen ataýlary bolǵan. Bul oıyndy qaı otaýdan bastaıtynyn bildirgen. Qazirgi kezde arnaıy jasalǵan oıyn taqtasynyń birneshe úlgileri (dóńgelek, sopaqsha, t.b.) kezdesedi. Taqtada ár oıynshynyń bir qazany, 81 kumalaq (qoıdyń kepken qumalaǵyna uqsas tastar) salynǵan toǵyz otaýy bolady. Sandarmen belgilengen árbir otaýǵa toǵyz qumalaqtan salynady. Oıyn ońnan solǵa qaraı júrgiziledi. Birinshi júrgen oıynshy tańdaǵan otaýyndaǵy («mańdaıdan» basqa) qumalaqtardy bir-birlep keıingi otaýlarǵa salyp shyǵady. Sońǵy, qumalaǵy juptalǵan otaýdaǵy qumalaqtardy alyp óziniń qazanyna salady. Otaýdaǵy qumalaq sany jup bolsa «jabyq otaý», taq bolsa «ashyq otaý» dep atalady. Oıyn barysynda qarsylasynyń qumalaqtar sanyn taq jasap, óz otaýlaryndaǵyny juptaýy kerek. Juptaǵan otaýdaǵy qumalaqtardy oıynshylar óz qazanyna salady. Tuzdyq alý – eki kumalaǵy bar qarsylasynyń otaýyna (toǵyzynshy otaýdan basqa) bireýin salý, ıaǵnı osydan bastap osy otaýǵa túsken qumalaqtardyń bárin óziniń qazanyna alý. «Tuzdyq» bir-aq ret alynady. Birinshi bolyp qazanyna 82 qumalaqty jınaǵan, ne qarsylasyn «atsyratý» (qumalaǵy taýsylǵan) jaǵdaıyna alyp kelgen oıynshy jeńiske jetedi.

Tobyq tyǵý
Tobyq tyǵý – serttesip oınaýdyń bir túri. Mysaly, jigit pen qyz tobyq tyǵyp, altyn saǵatqa serttesedi. Bir jyldan keıin be, bes jyldan keıin be, tobyqty tyǵýǵa alǵan jigit kez kelgen ýaqytta, kez kelgen jerde qyz «tobyǵymdy ber» degen kezde qolyna ustata qoıýy kerek. Eger jigit tobyqty taýyp bere almaı qalsa, ýáde boıynsha kelisken nársesin berýi tıis. Eger taýyp berse, qyz oǵan kelisilgen zatty beredi. Buryn mundaı oıyndar el arasynda kóp bolǵan. Bul oıyn uqyptylyqqa, birsózdilikke tárbıeleıdi.

Jamby atý
Jamby atý – shaýyp kele jatqan attyń ústinen nysanany dál kózdep, atyp túsirý. Oıynnyń shyǵý tegi áskerı jattyǵýdyń paıda bolýymen baılanysty bolyp, onyń qajettigi XVIII ǵasyrǵa deıin saqtalǵan. Mundaı jarys ótkiziletin merekelerde bıik baǵana bolmasa uzyn syryq qadalyp, onyń ushar basyna nysana retinde jamby (kúmis quımasy) ilinetin bolǵan. Ony qylmen nemese jibek jippen baılaǵan. Atpen shaýyp kele jatqan kisi sadaqpen jambyny atyp túsirip, jeńiske jetýge tyrysqan. Nysanany dáldeýdiń basqa da túrleri kezdesken. Mysaly, jerde turyp nemese at ústinde otyryp myltyqpen atý da qoldanylǵan. Jamby atý jigitterdi shabandozdyqka, mergendikke úıretýde eleýli ról atqarǵan.

Oramal tastaý
Oıynǵa qatysýshylarǵa turaqty shek qoıylmaıdy, 10-nan 20-ǵa deıin kisi qatysa beredi. Oıyndy keń bólmede, alańqaıda, aýlada oınaýǵa bolady. Oıyn sharty: oıynǵa qatysýshylar eki topqa bólinip, araqashyqtyǵy 5-15 metrdeı jerge baryp, bir-birine qarama-qarsy qatarǵa turady. Oıynnyń ádil qazysy kez kelgen jaqtyń oıynshysynyń birine oramal (ne súlgi) usynady. Ol óz kezeginde ekinshi toptaǵy oıynshylar jaqqa baryp, oramaldy (súlgini) eleýsizdeý etip, bir oıynshynyń aıaǵyna tastaýǵa tyrysady. Sóıtedi de, ózi dereý ornyna jetýge asyǵady. Aıaq astyna oramal (súlgi) tastalǵan kisi sol boıda álgini qýyp jetip, oramalmen (súlgimen) urýǵa tyrysady. Súlgi tastaǵan oıynshyny uryp úlgerse, ony óz tobyna ákelip qosady, úlgere almasa, ózi sol jaqta qalyp qoıady.

Soqyr teke
Oıyn úıde de, dalada da oınala beredi. Oıynshylar sheńber quryp, dóńgelene turady da, ortada kózi baılanǵan bir adamdy qaldyrady. Soqyr teke - sol. Qalǵan oıynshylar soqyr tekeni qolymen túrtip qoıyp, odan aınala qashyp júredi. Al soqyr teke sol túrtken adamdy ustap alyp, tanýǵa tıisti. Eger ol ustaǵan kisisin tanysa, onyń kózin baılap, sony soqyr teke jasaıdy. Óıtpegen jaǵdaıda soqyr teke oıyny ári qaraı jalǵasa beredi.

---