InfoHub Logo

 

Táýelsizdik tańy ultymyzdyń ólgenin tiriltip, ótkenine ótkir sáýlesin túsirdi. Nátıjesinde buryn kúńgirt bulyńǵyr, daýly-damaıly bolyp kelgen qazaq halqynyń tarıhy qaıtadan qaralyp, kúni keshe keńestik kúl tóbesine syrylǵan han, bolys, bıler, el qorǵany bolǵan batyrlar, jetimin jylatpaı, kedeı-kepshigin, tentek-telisin syrtqa teýip tentiretpeı, baýyryna basyp , baýyrmaldyq tanytqan, taryqqanda pana, ashyqqanda as-sý bolǵan baı-baǵylandar birtindep tarıh sahnasyndaǵy ózderiniń halyqqa sińirgen eńbekterine saı oryndaryn ala bastady.

Qudaıdyń quly, Paıǵambardyń Úmbeti ekendigine halyqtyń kózin jetkizip, saýatyn ashqan din ıeleri molda, ıshan, ımam, haziret, áýlıe-ámbıeler atylyp, aıdalyp qulatylǵan medrese, meshitter   aıqara esigin ashty. Sol kezderde oraza ustap, namaz oqýǵa tyıym salynǵany belgili. Soǵan qaramastan oraza ustaý, namaz oqý ada-kúde toqtaǵan joq edi.

Al táýelsizdik dinimiz ben  dilimizge ólmestiń kúıin keshken, tilimizge shýaǵyn tóge keldi. Bir kezderde rýyn suraǵanda surlana, sustana qarap, «qazaqpyn» dep jaýap beretinder endi bir-birinen jeti atasyn qazbalaı surap, mazasy ketken. Munysyn olar «zamanyń qalaı bolsa, bórkińdi solaı kı» dep jýyp- shaıatyn. Birte-birte shejirege den qoıýshylar jańbyrdan sońǵy sańyraý qulaqtaı qaptaǵan. Olardyń kópshiligi eki sózdiń basyn quraı almaıtyn ár túrli kásip ıeleri.

Basym kópshiligi kezinde el basqarǵan zeınetkerler edi. Kóp uzamaı keıbiri pyshaq qyryndaı, keıbiri qalyń kirpishteı ana rýdyń, myna taıpanyń « shejirelerin»  jaryqqa shyǵardy. Durysy, ata taratý kesteleri qolǵa tıe bastady.

Olardyń barlyǵyna  tán bir avtorlyq  kemshiligi – «shejire» degen sózdiń túp- tórkinin jete túsine bermeıtin,  sóz etip otyrǵan rý-taıpalarynyń shyǵý, ósip-ónip órkendeý tarıhynan beıhabar jandar edi. Olar árige bara almaı, keıbir el aýzynda, el esinde saqtalǵan tarıhı tulǵalardyń atyn ataýmen shekteletin. Keńes kezeńinde týraly bolmashy derekter keltiriledi.

Onyń esesine traktor aıdaǵan, mal baqqan dırektor bolǵan. Taǵy da basqa qyzmetter atqarǵan adamdardyń sýretteri kesek-kesek maǵlumattary beriledi. Iapyr-aı, ekiniń biri egizdiń syńaryn shejirege kirgizý jón be? Eń basty qatelik osy oraıda keńes kezeńinde kez kelgen rý-taıpalardan ǵylym-bilimdi, óndiristi aýyl sharýashylyǵyn, aýyr ındýstrıany, jeńil ónerkásipti kolhozdar men sovhozdardy, medısınany damytýǵa aıtarlyqtaı úles qosqan Respýblıka maqtanyshyna aınalǵan birtýar erler az shyqqan joq.

Otan qorǵaý soǵystan kúızelgen óndiris oryndaryn aýyl sharýashylyǵyn qalpyna keltirýshilerde az bolǵan joq. Olardyń kópshiligi izdenýge moıny jar bermeıtin, qolyna túskendi talǵajý etken shejireshilerdiń bilimsizdiginen tasada qalyp kete bardy. Osynda jatyr. Shejirege ári de alty alashqa qala berdi qalyń qazaqqa aty máshhúr jandar enbeýshi me edi. Shopan, traktorshy, kolhoz bastyǵy, dırektor, brıgadır, partkom, aýyl keńesiniń tóraǵasy, aýyldyń aýdandyq tipti oblystyq ártúrli sala bastyqtary, mılısıoner sıaqty, bir sózben, ekiniń biri bile bermeıtin qatardaǵy qarapaıym eńbek adamdaryn qazdaı tizý arqyly shejireniń qadyryn qashyrǵannan basqa tabarymyz ne? Al bul sıaqty avtorlarǵa muraǵattyq qujattar, ne bolmasa dáıekkózi deıtindeı derekterdi paıdalanbapty dep ókpe artýdyń ózi artyq. Kezinde solardyń keıbiriniń: «Tym qurysa óz ata-tegińdi qaǵazǵa túsirip bershi, men shejire jazyp jatyr edim»,- dep qıyla ótinish jasaǵandary eske túsedi.

Degenmen sol qara tasqynnyń arasynan da shejire degen osyndaı bolsa kerek qoı degizer dúnıelerde kezdesip qalatyn. Sonyń biri Jeńis Tilekenniń «Ertis-Baıan aýla óńiri». Altynbek Nuhuly men, Tileýken Eńsebaevtyń «Baıanaýla perzentteri» (2 tom) atty shejiresi.  Al taıaýda Saılaý Baıbosynnyń «Qanjyǵaly» shejiresi qolǵa tıdi. Saılaýdy óz basym talantty jýrnalıs, aýzynan aq marjan tógilgen aqyn, jazýshy retinde tanıtyn edim.

Degenmen «aýzy kúıgen úrip ishedi» demekshi biraz shejireshilerden kóńil shirkin qalyp-aq qalǵan ba áıteýir  Saılaý qalamynan týǵan osy dúnıege biraz oılanyp baryp qol sozdym. Tek oqyǵan saıyn jazýshy shejireshiniń ózine ǵana tán jazý mánerin, alǵan taqyrybyna degen adaldyǵyn, jaýapkershiligin aıqyn ańǵarǵandaı edim. «Shejire» nemese «Tilimizdiń tórkini – túrki jurty» degen taraýda belgili jazýshy, etnograf Aqseleý Seıdembekovtiń «Qazaqtyń aýyzsha tarıhy» eńbegindegi «shejire» sózine baılanysty taldaýyna kóz júgirtip otyryp, «shejire» sózine arabtyń qatysy joq dep esepteımiz degen tujyrymyna oraı Saılaý óziniń kózqarasyn ortaǵa salady. «Arabtyń «Sháýjar» sózinen úzildi-kesildi bas tartýǵa bolmaıtyn sekildi»,- deıdi ol, tilimizge arab-parsy tilinen kirgen ondaǵan sózderdiń kúni búginge deıin qazaq tilinde qoldanysta júrgenin kóldeneń tartady. Mysal keltiredi.

Saılaý óz paıymdaýlarymen shektelip qalmaıdy. Tamyryn tereńnen alatyn «Qazaq jáne Alash etnonımderi jaıly» taraýda oqyrmandarǵa tereń maǵlumattar beredi. Zertteýshi osy jınaqta belgili túrkitanýshy ǵalym A.N. Arıstovqa silteme jasaı otyryp, qanjyǵaly taıpasy XI-XII ǵasyrlarda shyǵys qypshaq odaqtastyǵynyń ishinde bolǵan degen boljam aıtady.

Zertteýshiniń keltirip otyrǵan dáıekteri, boljamy aına-qatesiz deýden áste aýlaqpyn. «Qypshaq zamanynda bolǵan qanjyǵalylar qaıdan shyqqan? Olardyń túpki atasy kim? Arǵyn birlestiginiń ishindegi búgingi qanjyǵalylar qaıdan kelgen? Arǵynnyń tikeleı óziniń urpaǵy ma? Bulardyń qypshaq zamanyndaǵy jáne Altyn orda dáýirindegi keıingi qazaq handyǵy tusyndaǵy qanjyǵalylar men Ortalyq Azıany meken etken qanjyǵalylarmen qanshalyqty baılanysy bar?» degen sansyz saýaldar týyndaıdy. Sondaı-aq osy taqyrypty tereńirek qozǵaý kerek degen usynys aıtady, quptarlyq. Zertteýshi Saılaýdyń eńbeginen keltirilgen osy úzindi shejireshi tarıhshylardy tyń izdeniske shaqyrady. Tereń zertteý nátıjesinde sony derekter tabylyp, shań basqan tarıhymyzdyń tyń beti ashylsa, qazaq shejiresi tarıhyna qosylǵan eleýli olja bolar edi. Osy oraıda zertteýshiniń tamyryn tereńnen alatyn bastaý kózimizdi tanyp-bilýge azdy-kópti septigi tıetin dáıekti dálelderi, baısaldy paıymdaýlary, muraǵattyq qujattar, basqa derekti dúnıelerdi keńinen paıdalanýy kitap qundylyǵyn arttyra túsken.

Máselen, astanalyq zertteýshi Qasym Táýkenovtiń «Úsh teńizdiń arjaǵyna barǵan»   orys kópesi Afanasıı Nıkıtınniń  jazbalarynan orystardyń: «A Rýs er Tangyrd sahlasyn. Olla sakla, bý danıada Mýný Qıbıt er aktýr, Nechık Ýrýs ern begláry akoı týgıl»,- dep jazǵanyn keltiredi. Mine, osy shaǵyn úzindiden «Rýstiń qaı tilde qudaıǵa minájat etkenin ańǵarýǵa bolady» degen zertteýshi paıymy birshama oıǵa qaldyrady.   Al bul sıaqty paıymdaýlar jınaqta az kezdespeıdi.

Osyǵan oraı Lýbsan Danzan, N. Myńjanı, J. Baıjýmın, Sh.Ýálıhanov, M. Kópeev, A.Seıdimbekov, J. Tileke, Mýrad Adjı, Sh.Kýanganov, Á.Marǵulan, A.Sataev, t. b. Zertteýlerin zer sala zerdeleıdi. Qan tamyrdaı taralyp ketken qanjyǵaly rýyn, olarǵa qatysty muraǵatty derekterdi taýyp keltirý, el shejiresin, jer tarıhyn jete biletin kónekóz qarıalardyń tirilerin taýyp tildesý, marqumdardyń jazyp qaldyrǵan estelik eńbekterine súıenýi shyǵarma shuraıyn asha túskendeı.

Sákeńniń Ereımentaý, Jetisýdaǵy, Qostanaı, Kókshetaý, Soltústik Qazaqstan, óńirindegi qanjyǵalardy sóz etýmen qatar Qorjynkól,Ereımen, Aqkól, Shaqshań bolystaryndaǵy bolys-bı, qasıet ıeleri men el qorǵaǵan batyrlar, emshiler, molda-qojalar, aqyn-jyraýlar týraly berilgen anyqtamalardy, Sherbına ekspedısıasy jazbalaryn kóldeneń tartý kóp jaıdy ańǵartýmen qatar naqtylyǵyna kóz jetkizedi. Solardyń biri Arǵynnyń Argúl esimdi báıbishesi týraly. Ol Arǵynnan Toty esimdi bir qyz, Meıram sopy esimdi bir ul kórip baladan toqtap qalsa kerek. Birer jyldan soń ol ózine unaǵan uly júz Báıdibek bıdiń Momyn degen qyzyna quda túsýge bel baılaıdy.

Argúl Báıdibek úıine at basyn tireıdi. Sol kúni Momyn tús kóredi. Tańerteń túsin aıta túregeledi. Báıdibek bı onyń túsin bastasynyń báıbishesin Argúlge jorytady. Ol qyzdyń túsin óziniń kelgen sharýasyna oraılastyra «Aqıyq qyran Arǵyn bas bolar, ańsary aýsa, aınalyp qonar. Óńderińde tanysyp, tústerińde tabysyp júrseńder, bir-birińe yqylastaryń aýǵany bolar» deı kelip, Báıdibekke: «Ýa, Báıdibek bı, qyzynyń baýyryna bereke darıyn dep tur eken, bastasyńa qı»,- degen eken. Sonda Momyn: «Áke batańyzdy berip, uıamnan ushyryńyz, men parsy emespin,- degen eken. Momyn Arǵynnan jeti ul kóredi.

Olar Orta júz Arǵynnyń ishinde «jeti momyn» atalady. Osy  ańyzdaǵy momyn  Argúl sıaqty analardyń urpaq sanynyń artyp  órkendeýine qanshalyqty múddeli bolǵandyǵyna tánti bolasyń. Bul ónege tutar analar erligi qazaqtyń  erteńin oılaǵan sol kezdegi boıjetkenderge  qanshalyqty juǵysty boldy deseńshi. Ultymyzdyń nebir qandy qasap qyrǵyndardan, apattardan aman qalyp, bul kúnge jetýine olardyń da úlesteri zor ekeni talassyz. Osy bir tarıhı derekter men ádemi de áserli ańyzdardan turatyn (508-bet) eńbekti qushtarlana, qyzyǵa oqı otyryp shektele sóıleýge májbúrmiz. Alǵashqy Qanjyǵaly bolystary 1833 jyly tamyz kúni Petropavl bekinisiniń okrýgtik bastyǵy polkovnık Shýbın Ombydaǵy oblystyq basqarmanyń bastyǵyna qanjyǵaly, kereı bolystarynyń jerinde Úshbulaq okrýgi ashylǵanyn málimdeıdi. Bul okrýgke qanjyǵalylar jaǵynan 6 bolys el kiredi.

Tabaısary Jaqaýov, Tilenshi Tóbetov, Janbolat Jantaev, Bapan Turanalın, Dúken Syzdyqov, Dánen Toqtarovtar sol bolystardyń bıi taǵaıyndalyp Úshbulaq syrtqy okrýgynyń aǵa sultany bolyp Nurmuhammbet Syzdyqov keıin jeti rý Qanjyǵaly bolysyn quraıdy. 1875 jyldan keıin Ereımen bolysy bolyp ózgeredi.

Osy bir derekterdi Saılaýdyń qanshalyqty tarıhı derekterge súıengenin kórsetedi. Biz sóz etip otyrǵan shejirede (men tipti monografıa der edim) taıpanyń el tanyǵan tarlandary, olar jaıly ádemi de áserli ańyzdar molynan berilgen. Al bul sıaqty dáıekter men derekter kitaptyń ár betinen molynan kezdesedi.

Munyń ózi Saılaý jazǵan shejireniń ózge biz kórip tanysqan shejirelerden shoqtyǵyn bıiktete túsedi. El bastaǵan kósem de, sóz bastaǵan sheshen de, ordaly jaýdyń oıranyn shyǵarǵan jaýjúrek batyrlar da, ǵaıyptan boljap sóz aıtqan kóripkel áýlıeler de, esimin alty alash qurmettegen din ıeleri de shejireden laıyqty óz ornyn alǵan. «Shette júrgen qanjyǵalylar ózderin Bógenbaı batyrdyń urpaǵymyz deıdi»,- dep jazady zertteýshi.

Bógenbaı ózimiz ǵoı. Qazekeń qashan Shákárim qajy túbegeıli zerttep anyqtaǵansha, túp tamyryn arabtan taratýǵa tyrysqan ǵoı. Buǵan osy zertteýdegi Shákárim qajynyń:

«Qazaqtyń túp atasy batyr Túrik,

Arabsyń degen sózdiń túbi shirik.

Pálenshe sahabanyń zatysyń dep,

Aldaǵan din jamylǵan óńkeı júlik», -deýi aıǵaq.

Sahabadan Shákárim ara-jigimizdi qanshama aıyrsa da qazekeń oǵan moıynsuna qoımaǵan syńaıly. Kúni keshege deıin keıbir jazýshy ǵalymdarymyz ben dindarlarymyz biri ózin Muhammed Paıǵambardyń násilimiz dese, ekinshisi onyń ótirigin shyǵarmaq bolyp, baspasóz betinde qyzyl keńirdek bolyp daýlasqandaryn zıaly qaýym esterinen shyǵara qoımaǵan bolar. Sonyń bári qazaq shejiresin azdy-kópti hatqa túsirgen Shákárim, Máshhúr Júsip shejirelerimen tanys bolmaýynyń áseri bolsa kerek.

Máshhúr Júsip demekshi, osy eńbekte qanjyǵaly taıpasyna jalpy shejirege baılanysty, onyń pikirine keń oryn berilgen. Myna ańyz áńgime de nazar aýdararlyqtaı.

Máshhúr Júsip pen Toqan Haziret aralarynan qyl ótpeıtin qıyspas dos, qulyndaǵy  saqaý qunandaǵy tiseýin túk qaldyrmaı sóıleıtin  syrlas, syılas bolsa kerek. Eki bilimdardyń bir-birimen sonshalyqty til tabysyp, tirlik keshýleri tóńirekterindegi shala molda, dúmshe, dindarlarǵa unamaǵan syńaıly. Olar  araǵa ot jaǵýǵa tyrysady.

Birde Toqan Haziretten: «Súıindiktiń Máshhúrin sonsha qurmetteısiz, ne qasıeti bar onyń? – dep suraıdy. Sonda Haziret: «Máshhúrdi Alla oqytqan, meni adam oqytqan», –  dep jaýap beredi eken. Máshekeńnen Súıindiktiń jaqsylary Toqan jaıly suraǵanda: «Toqannyń alty myń alty júz alpys alty jylqysy bar», – dese keıbireýleri túsinbeı: «Opyraı, ne degen qısapsyz baı!» – dep tań qalady eken . Sóıtse, Máshekeń  Toqan Haziret jatqa biletin  quran aıattaryn aıtady eken.

Ótkenderdiń osy ónegeli úlgisi bizderge mıras bolmaǵany ókinish. San ǵasyrlar tozańyna kómilip, umyt bola bastaǵan shejire syndy halqymyzdyń baǵa jetpes qundylyǵyn jarǵaq qulaqtary jastyqqa tımeı, muragerlerimen tabystyratyn Saılaý inimiz syndy  bilgir shejireshi-zertteýshiler sany arta bersin degim keledi.

Súleımen Baıazıtov

 

 

 

 

---