InfoHub Logo

Qazaq baspasózi tarıhyn zertteýde aqtańdaqtar áli de bar. «Oral óńiri» gazetiniń 95 jyldyq tarıhyna oraı basylymnyń bastaýynda turǵan tulǵalar men oqıǵalardy zertteı júrip taǵy bir tyń taqyrypqa tap boldyq.

Týǵan kúnniń tarıhy

Búginde «Oral óńiri» gazetiniń alǵashqy sany Orda qalasynan 1918 jyldyń 17 qarashasynan «Izvestıa»«Habar» degen ataýmen shyqty dep júrmiz. Máskeý memlekettik muraǵatynyń sırek qorynan alyp kelgen sol gazet tigindilerin oqyp otyryp, mynadaı habarǵa kózimiz tústi:

«Protokol №112. Baspasóz taratý isiniń ilgerilep, jemisti hám paıdaly bolýy úshin oblystyq kindik komıtet qaýly jasady: Astrahannan kelgen jańa baspahana men Han ordasyndaǵy «Uran» baspahanasyn birge qosyp, qyzmet ettirýge hám ol baspahanany basqarý isin joldas Vygdorshıkke tapsyrýǵa.

Oblastnoı kindik komıtet».

«Izvestıa»,«Habar»-dyń alǵashqy sanynda, birinshi bette basylǵan bul qujat jańa basylymnyń Han ordasynda burynnan qyzmet etken «Uran» gazetiniń negizinde ashylǵanyn málimdep tur ǵoı.

Jalpy, osy kezge deıin «Oral óńiri» gazetiniń «týǵan kúni» birneshe márte ózgergen. «1920 jyly Oral qalasynda «Qyzyl tý» degen ataýmen shyǵa bastaǵandyǵy» týraly málimet 1950 jyldarǵa deıin resmı habarlanyp keldi. Bul datanyń árige jyljýy basylymdy Bısen Jumaǵalıev aǵamyzdyń basqarýymen (1952-1955, «Ekpindi qurylys») tuspa-tus keledi.

«Bizdiń oblystyq gazetter 1920 jyldan shyǵyp keledi dep jazylyp júrgen. Birde ońtústiktegi shıpa mekenderdiń birinde demalyp qaıtqan qart jýrnalıs Ǵubash Jóndibaev Máskeýdegi bos ýaqytyn paıdalanyp, revolúsıa mýzeıine baryp, Bókeı gýbernıasynda eki tilde 1918 jyldyń 17 qarashasynan shyǵa bastaǵan gazetterdi taýyp alady da, ekeýiniń fotokóshirmesin ákelmesi bar ma?! Bul oqıǵa bizdi bir silkindirip tastady» dep eske alady qart jýrnalıs.

Osy derektiń negizinde gazettiń jańa «týǵan kúni» bekitilip, oblystyq «Oral óńiri», «Prıýrale» gazetteri elý jyldyq altyn toıyna baılanysty «Qurmet belgisi» ordenimen nagradtalǵan.

Osy jerde bir oı keledi: «Izvestıa»,«Habar» gazetiniń alǵashqy sandaryn taýyp, ákelgen azamattar onyń birinshi betindegi «hattamany»,«Uran» gazeti týraly derekti de kórgeni anyq. Nege endeshe basylym tarıhyn budan da ári jyljytyp, 1917 jyldan shyqqan «Uran» gazetinen bastamady eken?

Alashordanyń urany

«Uran» gazeti týraly derekterdi izdestire júrip, KSRO-nyń kúrkirep turǵan 1950 jyldary «Uran» gazetiniń nege «umyt qalǵanyn» túsindik. Bar másele «Urandy» uıymdastyrǵan azamattardyń 1917-1918 jyldary bólshevıktik ıdeıaǵa emes, qazaqtyń qanyna jaqyn Alash qozǵalysyna búırek burǵanynda eken.

Áıgili «qyzyl suńqar» Sáken Seıfýllın óziniń «Tar jol, taıǵaq keshý» atty kitabynda sol kezeńdegi qazaq baspasóziniń tartysy týraly mynadaı qundy derek keltiredi:

«1917-18 jyldarda qazaq bólshevıkteri saıası kúresti «Alashpen» aıqasyp bastaǵan edi. Semeıde shyqqan «Saryarqa» men «Abaı» «Alashtyń» ordasy boldy. Torǵaıdyń, Qostanaıdyń, Oraldyń «aldyńǵy qatardaǵy» oqyǵandary Orynbor qalasyndaǵy «Qazaq» gazetiniń shylaýynda boldy. Bular kóp jerge barlyq Qazaqstanǵa jón-jobasyn berip turdy. «Qazaq» gazeti «Alashtyń» uıym ordasy bolyp turdy.

Bókeı ordasynyń biraz oqyǵandary, aqyn, molda Qarashuly bas bolyp, «Uran» degen gazet shyǵaryp, «Alashordany» uran qylyp turdy. Tyrbanyp bularǵa qarsy bolǵan Jaqypuly Serikter ǵana júrdi.

Qarashuly Omar «Alash» uranyn jyr qylyp, kitapsha jazyp shyǵardy. Umytpasam, kitapshasynyń aty «Terme» edi. Kitapshasynda Álekeńdi maqtaıdy... «Tý ustaǵan toptyń Álekeń júr basynda. Sur kepkisi basynda; Gımnazıser, stýdentter qasynda...» deıdi. Qazaqtyń barlyq gazetterin maqtaıdy. Jalǵyz «Úsh júz» gazetin boqtaıdy. «Tirshilik» týraly eptep, jumbaqtap, noqat qoıyp jazady».

Kórip otyrǵanymyzdaı, «Urannyń» umytylýy ony uıymdastyrýshylardyń saıası kózqarasyna, ustanǵan baǵytyna baılanysty boldy.

«Zertteýshige qaterli...»

«Uran» gazeti týraly keńirek bilgimiz kelgen úmitimiz ázirge kóp nátıje bermeı tur. Qazaq baspasóziniń qalyptasý tarıhyna arnalǵan eńbekterde «Uran» týraly jalpy tizimde aıtyp ketkenimen, jeke toqtalmaıdy. Ǵalymdar Saǵymbaı Qozybaev, Aıgúl Ramazanova, Qyryqbaı Allabergen shyǵarǵan «Álem baspasózi tarıhynan» atty oqý quralynda (Almaty, «Sanat», 1998) HİH ǵasyr-dyń ekinshi jartysy men HH ǵasyrdyń basyndaǵy qazaq baspasóziniń tarıhy týraly arnaıy bólim berilgen. Alaıda 1917-1918 jyldary jaryq kórgen «Saryarqa», «Birlik týy», «Jas azamat», «Alash» gazetteri men «Abaı» jýrnaly tolyǵyraq toqtalǵan avtorlar «Uran» týraly eshteńe jazbaǵan.

«Qazaq merzimdi baspasózi: shyǵý tarıhy men derektik mańyzy (HH ǵ. 20-30 jj) atty zertteý eńbeginde (Almaty, «Eltanym», 2011) ǵalym Svetlana Smaǵulova da «Uran» týraly múldem jazbaıdy.

«Uran» gazetine qatysty derekter janama bolsa da, Ǵumar Qarash pen Ǵabdolǵazız Musaǵalıevtiń ómirine qatysty qujattarda qamtylǵan. «Alash» qozǵalysy» atty (Almaty, 2008) jınaqta berilgen Ǵ.Musaǵalıevtiń «1917 jyly Ordada «Uran» atalatyn jartylaı resmı gazet shyǵarǵanyn» aıtady. «XX ǵasyrdyń basyndaǵy ulttyq demokratıalyq aǵymdaǵy qazaq zıalylarynyń biri Ǵabdýlǵazız Musaǵalıevtiń qyzmeti» atty maqalasynda («QazUÝ habarshysy», Zań serıasy, N2 (54). 2010) ǵalym T.Mýttaırova bylaı dep jazady:

«1917 jyldyń aqpan aıynda patsha taqtan túsip, Ýaqytsha úkimet qurylǵanda, Ǵabdýlǵazız Musaǵalıev shilde aıynan bastap, Oral qalasynda óziniń áriptesterimen qosyla otyryp, «Uran» dep atalatyn jartylaı resmı gazetti shyǵarady. Ult isteri komısarıatynyń qazaq bólimshesiniń Bókeı oblysyna kóshýine baılanysty «Uran» gazeti Qazan revolúsıasynyń murattaryn nasıhattaıdy».

Belgili tarıhshy Isataı Kenjálıevtiń «Ǵumar Qarash» kitabynda (Isataı Násekenuly, Oral qalasy, 2004) «Uran» gazetiniń mańynda bolǵan tulǵalar týraly málimet bar:

«Ǵ.Qarash baspa jumysyna da aralasady. Áýeli Ǵ.Musaǵalıevpen Ordada shyǵyp turǵan «Uran» gazetiniń isine qatysady. 1918 jyly kúzde RSFSR Ult isteri halyq komısarıaty (UİHK) Qazaq bóliminiń basshylyǵymen qazaqsha-oryssha gazet-jýrnal shyǵarý isi qolǵa alynady. Muǵalimder úshin «Muǵalim» jýrnalyn daıyndaýǵa kirisedi. Ár jerden arab áripterin, baspahana stanogin t.b. jabdyǵyn taýyp ákelý, polıgrafıa mamanyn tabýda Ǵ.Qarash tájirıbe-si paıdalanyldy. UİHK-niń qazaq bólimi úgit-nasıhat jumysyn júrgizý úshin kórneki qaıratkerlerdiń eńbekterin qazaq tilinde shyǵarýǵa aýdarmashylar komısıasyn qurady. Oǵan S.Meńdeshev, Ǵ.Qarash, H.Esenbaev, T.Safıev, Ǵ.Musaǵalıev t.b. kiredi. Qazaqta bolmaǵan aýdarma jumysy bastalady. Bul kezde Ǵumar jumysbasty halde bolady. «Alashqa» degen óleńi Semeıdegi «Saryarqa» gazetinde 1918 jylǵy 22 qańtarda jarıalanady. «Alash azamattaryna» degen óleńi Ordadaǵy «Uran» gazetine shyǵady. Buny zerttegen Qazaq SSR Ǵylym akademıasynyń ǵylymı qyzmetkeri Mustafa Ismaǵulovtyń eń bolmasa bir tarıhı maqala jazbaǵany ókinishti. Árıne, kezeń tarıhy aýyr, zertteýshige qaterli de edi...»

Isataı Kenjálıev aǵamyzdyń «zertteýshige qaterli» degen dıagnozy sol zamannyń kóp shyndyǵy der kezinde ne sebepti aıtylmaǵandyǵyn dál túsindiredi. Árıne, ol úshin eshkimdi synap, kinálaýdyń qajeti de joq. «Jaıyq Pres» JSHS Máskeý men Sankt Peterbýrg muraǵattaryna suraý salyp, «Uran» gazetin izdestirdi. Aqyry, Almaty qalasyndaǵy Kitap mýzeıinen osy gazettiń birneshe danasyn taýyp otyrmyz. Bul súıinshi suraýǵa laıyq jańalyq! Zamana dóńgelegi shyr aınalǵan alasapyran kezeńde Alash arystary shyǵarǵan gazetti oqyp, aýdaryp, ol jańalyqty da ózderińizben bólisetin bolamyz, qurmetti oqyrman.

Paıdalanǵan ádebıetter jáne derekter tizimi:

1. Qazaq baspasózi tarıhynyń ocherki (1860-1958) H Bekhojın.

2. Qazaq jýrnalısıkasynyń tarıhy (1870-2008) Q.Allabergen,J Nusqaýbaıuly,F Orazaev.

Quttybaı İnjý Ál-Farabı atyndaǵy QazUÝ
Jýrnalısıka fakúlteti

---