InfoHub Logo

Búgingi kúnniń, qazirgi jahandaný dáýiriniń, basty talaby – órkenıetti qoǵamǵa ilese alatyn urpaq tárbıeleý. Álem elderimen qabyrǵasyn teńestirýdi meje etip otyrǵan eldiń bilimdi jastary táýelsizdikti nyǵaıtady, ulttyq tárbıemen sýsyndaǵan urpaq bolashaqty gúldendiredi degen senim maqsatymyzǵa aınalyp otyrǵandaı. Al, oǵan qol jetkizýdiń alǵy sharttarynyń biri – ulttyq tárbıege arqa súıeý.

Balanyń tárbıesine yqpal etetin negizgi tórt nárse bar: otbasy men ósken ortasy, balabaqsha, mektebi men dostary. Mine, bular úılesim taýyp, adam tárbıesine sergek qarasa, ultqa qaýip tónbes edi. Kez kelgen ulttyń ult bolyp qalyptasyp damýy úshin onyń ulttyq sanasy, ulttyq qundylyǵy bolýy kerek. Sondyqtan urpaǵymyzdyń ulttyq qundylyqtardy boıyna sińirip, el qamyn oılaıtyn azamat etip tárbıeleýimiz kerek. Ulttyq tárbıeni boıyna darytýda Elbasy Nursultan Ábishuly Nazarbaevtyń myna bir ulaǵatty sózi baǵdarsham bolmaq: «Elińniń uly bolsań, elińe janyń ashysa, azamattyq namys bolsa, qazaqtyń ulttyq jalǵyz memleketiniń nyǵaıyp, kórkeıýi jolynda jan terińdi syǵyp júrip eńbek et. Jerdiń de, eldiń de ıesi óziń ekenińdi umytpa».

Qazaq halqy qaı ýaqytta bolmasyn, urpaq tárbıesin ulttyń bolashaǵy dep bilgen. «Anaǵa qarap qyz óser, ákege karap ul óser» demekshi, bala tárbıesine sonaý zamannan beri asa kóńil bólgen.  Bıler ulaǵaty arqyly ulttyq tárbıege mán berý – siz ben bizdiń qoǵam aldyndaǵy paryzymyz. «Tárbıe» sózi arab tilinen aýdarǵanda, «kóktetý, ósirý, jetildirý» degen uǵymdy beredi. Iaǵnı, sábıdiń bolashaǵy osy alǵan tárbıesine tikeleı qatysty bolary haq. Dana qazaq urpaqqa tárbıe berý jolynda esh aıanyp qalǵan emes. Eń aldymen, dúnıege qyz kelsin, ul kelsin, qýana qarsy alyp, sol shattyǵymen jaqyndaryn shaqyryp, aq dastarhan jaıyp bólisken. Bala men anany zıandy kúshterden, jaman adamdardan, jyn-shaıtannan qorǵaýdy jáne sábıdiń deni saý bolyp ósýi men damýy úshin jaǵdaı jasaýdy maqsat tutatyn salt-dástúrlerge úlken mán berildi.

Ákege qarap ul óser...

Halqymyz ul balanyń tárbıesine erekshe kóńil bólgen. Qaı halyqta da ul bala tárbıesi – áke menshiginde. «Ata kórgen oq jonar, sheshe kórgen ton pisher» deı otyryp, qazaq otbasynda ákeler óziniń biletin bar ónerin urpaǵyna úıretip, olardy mergen, ańshy, ıaǵnı «segiz qyrly, bir syrly» jigit etip tárbıelegen. Bala es bilgennen bastap, onyń qulaǵyna «sen erteńgi shańyraq ıesisiń, bolashaq ákesiń, arqa súıer jarsyń, otbasynyń asyraýshysysyń, sondyqtan da jamannan jıren, jaqsydan úıren» degen sózderdi quıyp otyrǵan. «Er balany alty jasqa deıin handaı kóter, syıla. Alty jastan on alty jasqa deıin qulsha jumsa. On alty jasqa tolǵasyn dosyńdaı syrlas, syılas» degen qazaqtyń ulttyq tanym-túsinigi bar. Er balanyń tárbıesin neden bastaýymyz kerek? Bala kezinde uldyń jumysy, qyzdyń sharýasy dep bólgen durys emes. Ata-anasyna kómekteskisi kelse, qolyn qaqpaý kerek. Bala ákeni senimdi dos retinde sanaıtyn bolsyn. Úlgi tutatyn áke bolsańyz, bala sizge adal dos, qoldaýshy bolady. Ul bala erlerge tán oılaý júıesin, jigittik bolmys-bitim, minez-qulyqty boıyna qaıdan sińiredi? Qyzdardyń – anasyna, uldardyń – ákesine elikteıtini anyq. Ul bala ákesine uqsas bolǵanyn qalaıdy. Ul úshin ákesinen asyp túser myqty adam joq: ol kólik aıdaıdy, aýyr zattardy op-ońaı kóteredi, eshteńeden qoryqpaıdy. Qazaqta ústeldiń tórinde ákeniń turaqty orny bar, oǵan basqa eshkim otyrmaıdy. Balalary ákesi nannan aýyz tıgennen soń tamaqtanýǵa kirisedi, sosyn ákeleriniń as qaıyrýynan soń ǵana oryndarynan turady. Ákeniń minez-qulqy, ózgelermen qarym-qatynasy ul balanyń kóz aldyndaǵy úlgi-ónege alatyn, soǵan qarap ósetin nysanasy. Qazaqta bireýdiń balasy jaqsy azamat bolsa: «Onyń ákesi nemese atasy jaqsy kisi edi, kórgendi bala eken, ónegeli jerden shyqqan ǵoı» dep maqtaıdy. Ul tárbıeleı otyryp, jer ıesin tárbıeleımiz, qyz tárbıeleı otyryp, ultty tárbıeleımiz.

Qyzyn qyryq úıden tyıǵan halyq

Tárbıesiz bala bilim uǵar ma

– Olaı bolsa, ýysyńnan shyǵarma.

Ul men qyzyn sholjańdatsa betimen,

Tartar kúıik, et keskendeı etinen.

Bul qanatty sózderdi Júsip Balasaǵun Hİ ǵasyrda aıtyp ketken. Qyz áýelde ana baýyrynda, otbasy tárbıesinde bolady. Oǵan uldan ózgeshe tárbıe beredi. Qyz tárbıesinde bilikti analar qyzdaryn bir tizerlep otyrý, qalaı bolsa, solaı otyryp-turmaý; únemi siz-biz dep sóıleý, tasyr minez, keseldi sózden aýlaq bolý; kisi betine, ásirese, er adamdardyń betine qylymsyp nemese tike qaramaý, tamaqty aýyz toltyra asap, bylshyldatyp, shalpyldata shaınamaý; ydys-aıaqty jýǵanda, jıǵanda, syldyrlatpaý; úlken adamdar kelgende turyp jol berý, aman-sálem jasaý; «sheshe turyp, qyz sóılegennen bez» deıtin halyq danalyǵyn saqtaý; kópshilik ortasynda jyrtaqtap kúlmeý, aryn saqtaý, ata-ananyń ruqsatynsyz jónsiz qydyrmaý sıaqty isterden egjeı-tegjeıli tárbıe júrgizedi. Qazaq halqy qyzdaryn «úıdiń quty, aýyldyń kórki, bereke-birlik pen tatýlyqtyń uıytqysy» dep erekshe qurmettep, aıalap, ardaqtaýdyń arqasynda, qazaq halqynda aqyl-parasatymen el bılep, rý-taıpa basqarǵan kósem, sheshen, bı, el-jurty attaryn qadir tutqan qasıetti, analarymyz kóp bolǵan. Mysaly, Aısha Bıbi, Baba áje, Domalaq Ana, Qyzaı ana, Abaq, Muryn analar... Qazaq halqynyń tárbıesi qyzdardy arly bolyp, adamgershiligin bıik ustaýǵa; ónerli isker bolyp, ar-abyroıyn taza ustaýǵa baýlıdy. Erlerdi qadirleýge, qurmetteýge, otbasynyń uıtqysy, perzentteriniń tárbıeshisi, ustazy bolyp, adamdyq aryna daq túsirmeıtin ónegeli, úlgi-taǵylymdy adam bolyp eseıýge baýlıdy.

Urpaq tárbıesi – ult tárbıesi, sondyqtan qazaq óz balasyn tártipti, kishipeıil, bilimdi, sheber, eńbekqor, keleshekte úlgili otbasy ıesi bolǵanyn qalap tárbıelegen. Óıtkeni ultymyzdyń bolashaǵy – tárbıeli urpaqtyń qolynda.

"Turan" ýnıversıtetiniń jýrnalısıka mamandyǵynyń 2kýrs stýdenti Sharapıeva Rysaldy

---