InfoHub Logo

Áıgili kúıshi Esbaı Balustauly (1842-1910) tartqan «Úsh ananyń aıtysy» atty tarmaqty kúıdiń ańyzyn tolyq qalpynda keltire ketýdiń artyqtyǵy joq.

«Kishi júzge aty málim Qanaly degen tóre 1903 jyly sary ala kúzge qaraı ákesine as beredi. Shejire sózdiń qısyny boıynsha, Kishi júzdiń on eki ata Baıuly, alty ata Álim, jeti ata Jetirý tarmaqtarynyń túpki atalary bir bolǵanymen analary bólek bolǵan soń «Úsh ananyń balalary» dep ataıtyn dástúr bar. Sol úsh ananyń balalaryna Qanaly tóre saýyn aıtyp, úsh arys eldiń kindik ortasy dep, as berý úshin Saǵyz ózeniniń «Terisaqqan» degen saǵasyna kıiz úı tiktiredi. Qapysyz tańdalǵan shymdaýyt, qıaqty alapqa tigilgen úı sany 900 bolypty. Úı bas saıyn Horezmnen aldyrtqan undy bir-bir qaptan úlestiripti. Munyń syrtynda, kelgen qonaqtarǵa sybaǵasy dep úı ara bir taıdan, joly dep úı bas saıyn bir qoıdan soıylady.

Ol kezde astyń kórki — at báıgesi, balýan kúresi, óner saıystary. Sol dástúr boıynsha, aldyn ala saýyn aıtýshylar at jarysynyń bas báıgesine óńsheń bir óńdi elý aıyr ingenniń tigiletinin, bas balýanǵa bir úıir qysyraqtyń buıyratynyn, sondaı-aq osy asta úsh ananyń kúıshi-dombyrashylary óner órelestiretinin, jeńimpazǵa úsh jasar buqa berilip, ıyǵyna oqaly jibek shapan jabylyp, qurmetine tý kóteriletinin habarlaıdy.

Mejeli ýaqytynda Kishi júzdiń jaqsysy men jaısańy bas qosqan as bastalady. Asty Qanaly tóreniń ózi basqarady. At báıgesinde, Adaı, onyń ishinde Muńal, onyń ishinde Álı atasynan Nurymnyń Taýany degen baıdyń shubar aty birinshi keledi. Taýan baı Qanaly tórege ári quda, ári qaıyn bolsa kerek, «maǵan ataǵy da jetedi» dep, bas báıgege tigilgen elý aıyr ingendi oshaqqa qaldyryp ketedi. Sóz arasynda aıta ketýge bolady. Taýan baı 1926 jyly qaıtys bolyp, kelesi 1927 jyly as berilgen. Bul as Adaı arasyndaǵy eń sońǵy iri as deıdi kóz kórgender.

Qanaly tóre bergen astaǵy balýan kúresinde Jetirýdyń jigiti bas balýan atanyp, bir úıir qysyraqty enshileıdi.

Sodan, túzdegi qyzyqtyń solyǵy basylyp, shólirkegen jurt bir-bir sýsyndap alǵan soń, kezek úsh ana dombyrashylarynyń kúı saıysyna jetedi. Nántalap kúıshiler Qanaly tóreniń on eki qanat sary ala ordasyna shaqyrtylady. Baıulynan attaı alpys múshelindegi Balustauly Esbaı keledi. Álimnen qyryq jastaǵy Toǵyzbaı kúıshi kórinedi. Eń sońynda Jetirýdan áıgili Altynaı kúıshiniń shákirti on segiz jasar Naýsha qyz jetedi. Kúıshilerge Qanaly tóreniń ózi sarapshy bolady.

«Ýa, aǵaıyn! — dep Qanaly tóre sóz bastaıdy. — Úsh ananyń betke shyǵar kúıshileri aldymyzda otyr. Burynǵy-sońǵynyń dástúrimen bulardy qara tartysqa, qala berdi túre tartysqa salsaq, onda aptalap tyńdaýǵa týra keledi. Sondyqtan bir-birden kúılerin tyńdap, «Teńiz dámi tamshysynan belgili» degendeı, tóreligimizdi aıtalyq».

Otyrǵandar Qanaly tóreniń ýájin qabyl alady. Sol jerde «joly jińishke» dep, birinshi kúı tartý kezegi Naýsha qyzǵa beriledi. Ol kezde tartar kúıiniń bógernaıyn tanytyp, mán-jaıyn aıtyp alatyn dástúr bar. «Bul kúıdiń shyǵýyna sebepshi oqıǵa basymnan ótip edi, — deıdi Naýsha qyz. — Birde, aıly túnde aýyldyń qyz-bozbalamen birge aqsúıek oınap júrip etigimniń ókshesin taıdyryp aldym. Sonda aqsúıekti birge izdesip júrgen janymdaǵy jigit etigimniń ókshesin aı jaryǵyna qaratyp otyryp, shımen shegelep bergeni. Sol jigittiń ónerine rıza bolǵannan shyǵarǵan kúıim edi».

Naýsha qyz osylaı deıdi de, «Shıleme-shegeleme» degen kúıin tartyp shyǵady.

Kelesi kezekti «atasynyń joly úlken» dep, Toǵyzbaıǵa beredi. «Meniń kúıime de óz basymnan ótken bir oqıǵa sebepshi bolyp edi, — deıdi Toǵyzbaı. — Japsar aýylda Mamyt degen qyz boldy. Ázilimiz jarasyp, sózimiz úılesken jandar edik, erteli-kesh bara qalsam, Qyzylqaıyń degen ıti kúrpildep úrip aldymnan shyǵady. Qabaǵan ıt qyzdy aýylǵa jolatpaı dińkemdi qurtty. Sodan bir kúni qolyma taıaq ustap, saılanyp shyqtym. Ádettegideı aldymnan úrip shyqqan ıtti qatty jasqap edim, jaıyna ketti. Men de muratyma jettim. Sonda kóńilim ósip qaıtqan soń shyǵarǵan kúıim edi».

Toǵyzbaı jorǵadaı sydyrtyp kúıin tartyp shyǵady. Munan ári kúıdiń kezegi Esbaıǵa tıedi. Sonda Esbaı: «Bular kúıdi oń qaqty ǵoı, qaıtalaý bolmasyn, men teris qaǵaıyn» dep, sol jerde «Terisqaqpaı» degen kúıdi shyǵaryp tartady.

Kúı bitken kezde tyńdaýshylar dý ete qalady. «Oıpyrm-aı, bul Esbaıǵa daýa joq eken... Túrtkeni de, shertkeni de kúı ǵoı... Taban astynda tyńnan shyǵaryp tartty-aý» desedi. Kóptiń qoldaýyna Qanaly tóre de qosylyp, «Báıgeniń ıesi — Esbaı» dep aıtyp salady.

Sol jerde Naýsha qyz ýáj aıtady: «Qadirli aǵalar, — deıdi, — kezek tosyn tıgen soń, qolym úırengen kúıdi tartqanym ras edi. Bolmasa, shyǵaryp tartý bizdiń de qolymyzdan keledi. Maǵan báıgeniń de, baıraqtyń da keregi joq. Osynaý asqa qur qol kelmeıin dep, qulaǵyn shyǵaryp kelgen jańa kúıimdi tartyp bereıin».

Naýsha qyzdyń ýájin Qanaly tóre bastaǵan jurt qabyl alady. İle Naýsha saryny tyń, qaǵysy tosyn bir kúıdi lekildete jóneledi. Otyrǵandar jańa kúıge sútteı uıyp, qulaq túredi. Ásirese, Qanaly tóreniń Kúntaı atty báıbishesi umsyna túsip qulaq túrgende jaýlyǵy syrylyp, shashynyń kórinip qalǵanyn ańǵarmaıdy. Kúı delebe qozdyra quldyrańdap baryp bitedi. Kúntaı báıbishe apyl-ǵupyl jaýlyǵyn túzeıdi. Muny baıqap qalǵan Naýsha qyz kúlip: «Meniń kúıime eń berilip tyńdaǵan adam Kúntaı apamyz sıaqty, sondyqtan bul kúıdiń aty «Kúntaı» bolsyn», — deıdi. Aqyldy qyzdyń qylyǵyna rıza bolǵan Qanaly tóre qabaq serpip, Naýsha qyzdyń aldyna «zer buıymyńdy salyp júr» dep kúmis sandyqsha qoıdyrtady.

Osy kezde Esbaı otyryp til qatady: «Apyr-aı, menen keıin kúı tartylmaýshy edi, dáýrenim óteıin degen eken-aý!» dep, sol jerde «óttiń dúnıe» degen kúıin tartady. Kúı tereńnen tolǵap, kúńirene dóńbekship, otyrǵandardyń oıyn san-saqqa júgirtedi.

Sonda Toǵyzbaı kúıshi: «Sabyr, Esaǵa, sabyr! ólmeıtin ónerdiń aldy-artynda dúbiri qalyń bolmaıtyn ba edi. Mundaıda shúkirlik etken jarasar», — dep, sol jerde «Áláılim jalǵan» degen kúıin shertedi.

Kúı bitken kezde ańtarylǵan jurttyń ishinen bireý sóz bastaıdy: «Aý, aǵaıyn, osy biz myna Baıulynyń qolyn olaı-bulaı sermegenine aldanyp qalǵan joqpyz ba?» — deıdi. Birinen-biri ótken kúıdiń áseri sýymaı otyrǵan jurt dabyr-dubyr bolyp qalady. Biri — «Naýshanyń qoly sheber eken», kelesisi — «Joq, Toǵyzbaıdyń saryny suńǵyla boldy» desedi.

Órship bara jatqan daýǵa Qanaly tóre basý aıtady: «Já, aǵaıyn, deıdi, — bul bir aıta júretin óner saıysy boldy. Osy jerde tegin tartylǵan kúı joq, bári de kisiliktiń soıylyn soǵyp, jón-jobasymen tartyldy. Oljanyń úlkeni sol bolsa kerek. Degenmen, kesim aıtylyp qoıdy. Endi meni eki sóıletpeı-aq qoıyńdar. Jeńis Esbaıdiki, qurmet týyn kóterińder! Al, Naýsha men Toǵyzbaı bolsa, olar da syı-qurmetke ábden laıyq eken. Rıza etip attandyrý moınymyzda bolsyn».

---