InfoHub Logo

Qazaq tili úsh tildiń bireýi bolyp qalmaıdy.

Úsh tildiń birinshisi, negizgisi, bastysy, mańyzdysy bola beredi

Jańa zaman, jańa ǵasyr ornaǵaly shırek kezeńde ótken joq. Desek te, osy ýaqyt aralyǵynda ındýstrıaldy-ınnovasıa, jańa tehnologıa ústin-ústin damyp, qarqyny kóz ilestirer emes. Bul rette, aıaǵyn táı-táı basqan jas memleket aýzyn ańdyǵan «qasqyr» elderden qalys qalmaýy kerek. Alpaýyt memlekettermen teń dárejede, ıyq teńestirý úshin aldymen til bilýdiń mańyzy zor. Etenege jaqsy tanys elimizde úsh tuǵyrly til saıasatyn qolǵa alǵanymyzǵa da kóp ýaqyt bola qoımady. Budan qaǵanaǵymyz qaryq, saǵanaǵymyz saryq bolyp qalmasaq ta, til bilý bizdiń paıdamyzǵa sheshileri anyq. Qaı kezeńdi alsaq ta, kóp tildi meńgergen halyqtar men ulttar damyǵan elderdiń qatarynyn boı kórsetip, óziniń komýnıkasıalyq jáne ıntergasıalyq qabiletin keńeıtip otyrǵany tarıhtan belgili. Bir ǵana mysal, ejelgi Mysyrdyń ózinde birneshe til biletin mamandar ıerarhıalyq satymen joǵarylap, kóbinese salyq tóleýden bosatylǵan kórinedi.

Til bilý bizdiń qalaýymyzdaǵy dúnıe emes, ol – zaman talaby. Álem elderi bir-birimen básekelese otyryp, halyqaralyq tilderdi bilý mańyzdy dep sanaıdy. Al, biz damýshy memleketpiz. Sondyqtan, birneshe tilde sóıleı de, jaza da biletin urpaq tárbıleýimiz damýǵa birden-bir kópir ekeni daýsyz. Osy rette, prezıdentimiz N.Á.Nazarbaevtyń: «Qazir biz balalarymyz qazaq tilimen qatar orys jáne aǵylshyn tilderin de belsendi meńgerý úshin jaǵdaı jasaýǵa sharalar qabyldap jatyrmyz. Úshtildilik memlekettik deńgeıde yntalandyrylýy kerek», – degen bolatyn. Hosh. Úsh tuǵyrly til saıasatyn durys túsinbeı, tek qana qazaq tilin qoldaný kerek dep daýryǵýdyń áste paıdasy joq. Synamalap enip kele jatqan shet eldiń qańsyǵy bul joly bizge tańsyq emes. Odan da biz memlekettik tildi damytyp, orys tili men aǵylshyn tilin qajetine qaraı úırenýimiz kerek. Búginde aǵylshyn tili bastaýysh synyptardan bastap oqytyla bastady. Bul óte sátti shyqqan usynys. Sebebi, bala jastaıynan tildi bazalyq deńgeıde bilse, bolashaqta kásibı deńgeıde úırenip alýyna múmkindik týady. Qazaq mektebinde oqyǵan jas qalada turǵannan keıin orys tilin de biletini aıdan anyq. Sonymen qatar, aǵylshyn tili tereńdetilip oqytylǵany quptarlyq dúnıe.

Áńgimeni árige sozbaı, týrasyn aıtaıyq. Búginde Elbasymyzdyń tapsyrmasymen úshtildilik orta bilim berý mektepterine engizilý ústinde. Maqsaty – damyǵan 30 eldiń qataryna kirý. Bul – Izraıl men Estonıanyń deńgeıi. Iaǵnı, biz joǵary tehnologıaly, joǵary bilimdi, halyqaralyq qyzmet kórsetý týraly aıtyp otyrmyz.

Elimiz táýelsizdik alǵaly 25 jyl tolyp otyr, bul degenińiz shırek ǵasyrdy artqa qaldyrdyq degen sóz. Búginde qazaqtaı el bar ekenin álem moıyndap, tórtkúl dúnıege tanylyp jatqan tusta turalap qalýymyzǵa bolmaıdy. Qolymyzdan kelgenshe qarmanyp qalýymyz qajet. Ózgeniń qoqysyn quıyp, sanamyzdy ýlaǵansha, til úırenip, tirlik etkenimiz paıdalyraq bolar edi.

Adamnyń mıy óte kúrdeli jaratylys. Ony zertteý men tekserýdiń mańyzdylyǵy joǵary. Dárigerler eki jáne úsh tilde oqıtyn balalardyń 7 jyldan soń mıyndaǵy neırondyq baılanystar sanynyń bir tildilerge qaraǵanda áldeneshe artyq bolatynyn dáleldegen. Bul qandaı da bir qosymsha oqytýsyz bolady. Bala týa sala júktemesi kóp ortaǵa tap bolady da, jeti jyldan soń onyń potensıaly bir tildi qatarlastaryna qaraǵanda arta túsedi. Bala ony ózi baıqamaýy da múmkin. Mı da soǵan saı avtomatty túrde jattyǵyp otyrady. Aǵylshyndar 20 jyl buryn ekinshi tildi mindetti oqytýdan bas tartty. Olar álemniń onsyz da aǵylshyn tilinde sóıleıtinin bildi. Biraq, osy zertteýlerdiń nátıjesi jarıalanǵan soń, olar mindetti túrde ekinshi tildi oqytý júıesin engizdi. Osy rette kóp tilde oqytýǵa matematıkanyń qolaıly ekeni de dáleldenip otyr. Jalpy aıtqanda, kóp tildi balalar tabysty bolady. Bizdiń balalar da álem boıynsha kóp tilde oqytýǵa neǵurlym daıyn balalar bolady.

Til – tini názik qubylys. Ol ulttyń jany, rýhy, tamyry ispettes. Eldi jaýlap alam deseń aldymen tilin joısań jetkilikti. Ulttyq mentalıtetimiz, sanamyz ben bolmysymyz da osy tilge kep tireledi. Ózge tildiń bárin bil, óz tilińdi qurmette degen támsil bar. Desek te, qazir óz elinde júrip óz tilin qor sanaıtyndar jetkilikti. Tipti, aramyzda óte kóp. Ana tilin mensinbeı, aıaqasty etip, ózge tilde bulbulsha saıraıdy. Bul – mádenıetimiz ben sanamyzdyń tómendigi. Ózge tildiń bárin bil, óz tilińdi qurmette degendi urpaǵymyz esten shyǵarmasa ıgi.

«Ulym tilińdi jaman sózden, kózińdi jamandyq baǵýdan saqta. Ulym, sózińdi júregińmen terbep, sodan soń aıt, bulaı etseń barshaǵa súıkimdi bolarsyń. Ulym, bireýden jaman sóz estiseń, ony júregińniń jeti qarys túkpirine tut, oǵan jaman bolar, saǵan jaqsylyqqa qaıtar», - dep dana Hıkar urpaǵyna amanat etken ósıetti berik ustansaq, quba-qup.

Qyzylorda qalasy
№4 S.Seıfýllın atyndaǵy orta mektebiniń
aǵylshyn tili páni muǵalimi
Rahmanbergenova Anar Beknazarovna

---