InfoHub Logo

Barlyǵymyzdyń qandaı da bir nanym-senimderimiz bar jáne biz olarǵa jabysyp qalǵanymyz sondaı, eshteńege qaramastan ózimizdiki durys ekenin dáleldeýge daıyn turamyz. Biraq siz osy nanym-senimderińizdiń túp-tórkini jaıynda oılanyp kórdińiz be? Olar shynymen-aq sizdiń nanym-senimderińiz be jáne olar shynaıy derekkózderden alynǵan ba? Nemese siz, ózińiz bilmeı qalyp, basqa bireýdiń pikiriniń yǵyna jyǵylyp, onyń shynaıylyǵyna qalaı senip qalǵanyńyzdy bilmeı qaldyńyz ba? Psıhologıada bundaı fenomen «uıqydaǵy adam effekti» dep atalady. Bul maqalada biz onyń erekshelikterin qarastyryp, óz nanym-senimderimizdiń kámildigin jáne kúmándi aqparattyń áserine boı uryp júrgenimizdi qalaı tekserýdi bilip alamyz. 

Sonymen, uıqydaǵy adam effekti — bul aqparattyń (aıta ketetini ras bolý yqtımaldyǵy tómen nemese kúmándi derekkózden alynǵan aqparat) adamdardyń pikirine keltiretin yqpalyn kórsetý úshin paıdalanylatyn uǵymsóz (termın). Bul fenomen adam belgili bir habarlamany, ony shynaıy dep qabyldamaǵandyqtan, bas kezinde esh elemeı qoıady da, belgili bir ýaqyt (ádette bul birneshe aı) ótken soń, birtindep ol habarlamanyń shynaıylyǵyna sene bastaıtyn kezde paıda bolady.   

Bul fenomendi alǵash ret AQSH-da Hovland, Lamsdeın jáne Sheffıld atty ǵalymdar Ekinshi dúnıejúzilik soǵys bolyp jatqan ótken ǵasyrdyń 40-jyldary úgit-nasıhat júrgizý úshin kórsetiletin fılmderdiń sarbazdardyń soǵysqa degen yqylasyna qalaı áser etetinin tekserý kezinde ashty. Tájirıbeler serıasynyń nátıjesinde «Brıtanıa úshin urys» fılmi kórsetilgen soń 5 kún ótkende sarbazdardardyń soǵys týraly pikiri olardyń bastapqy oıynan aınymaǵanyn, al 9 apta ótken kezde jaǵdaı anaǵurlym ózgergeni anyqtaldy: úgit-nasıhat óz nátıjesin berip, sarbazdardyń soǵysqa qatysty oıy jaqsara bastady.   

Iel ýrıversıtetiniń profesory Karl Hovland aqparat adamǵa keıindep áser etetin bul fenomendi «uıqydaǵy adam effekti» (sleeper effect) dep atady. Fenomenniń aqıqattylyǵy ǵylymı psıhologıanyń basqa ókilderi tarapynan áldeneshe ret syn tezine alyndy, óıtkeni tek kınolentalardy kórip, uzaǵyraq ýaqyt ótý ǵana sarbazdardyń kóńiliniń ózgerip ketýine áser etkenin dál basyp aıtýǵa bolmaıdy. 

Bul qalaı áreket etedi?  

Mynandaı jaǵdaıdy elestetińiz: sizge tanys meıramhana týraly reportaj kórip otyrsyz delik, onda ol meıramhanany qatty synap jatyr, onyń kemshilikterin kózge shuqyp turyp kórsetip jatyr, bylaısha aıtqanda ony jerden alyp jerge salyp jatyr. Osydan keıin siz materıaldyń meıramhananyń básekelesteriniń tapsyrysy boıynsha jasalǵanyn bildińiz, ıaǵnı, reportajda aıtylǵan aqparatqa senýge bolmaıdy, osy sebepti reportajdan keıin sizdiń meıramhana jaıyndaǵy pikirińiz ózgere qoımaıdy. Alaıda, siz aqparat kózine senbeı tursańyz da, bolashaqta sizdiń atalǵan meıramhanaǵa barǵyńyz kelmeı qalatynyńyzdyń jáne ol týraly aıtylǵan jaman sózderge ılanyp qalýyńyzdyń yqtımaldyǵy joǵary.  

Qansha jerden qısynǵa kelmeıdi desek te, belgili bir ýaqyt ótken kezde biz bas kezinde esh nanbaǵan nársege sene bastaımyz: bastapqyda kóńilge kúdik uıalatqan aqparat ılanymdy sıaqty kórinip, aqyr aıaǵynda aqıqat retinde qabyldanady.  

Uıqydaǵy adam effektin túsindirip berýge tyrysatyn úsh gıpoteza bar.

Umytyp qalý

Naný úderisin zerdelegen Karl Hovland áriptesterimen birge uıqydaǵy adam effektiniń paıda bolýy derekkóziniń kúmándiligi týraly negatıvti oıdyń umytylyp ketip, jadymyzda habarlamanyń ózi jaıly aqparat qana qalatyndyǵynan dep joramaldady.  

Dıssosıasıa

Keıinirek ǵalymdar ózderiniń pozısıasyn naqtylady da, «aqparat kóziniń habarlamanyń ózimen baılanysy (asosıasıa) ýaqyt óte kele adamnyń zerdesinde kómeskilenip ketedi» degen jańa teorıany usyndy. Basqasha aıtsaq, adamnyń biletini men qalyptasqan kúıi bir birimen baılanysy joq, olar bir birinen derbes bolady. Dıssosıasıa teorıasyn tekserý úshin zertteýshiler adamdarǵa bedeldi ǵalymdardyń aıtqany men ataǵy jaıylmaǵan gazetterde jazylǵan dári-dármek týraly aqparatty usynyp, olardyń dári-dármekke qalaı qaraıtynyn zerdeledi. Aqparat berilgen boıda bedeldi aqparat kózderine bildirilgen senim kóbirek boldy, biraq 4 apta ótkennen keıin jaǵdaı túbegeıli ózgerip shyǵa keldi: gazetterdegi maǵlumatqa bildirilgen senim artyp, «bedeldi» aqparattyń shynaıylyǵyna kúmán arta bastady. Bul rette synaqtan ótýshilerge bastapqy jaǵdaıdy esterine salǵanda olar zerdelenip jatqan problema boıynsha bastapqy pikirine oralǵanyn aıtý kerek.    

Dıfferensıaldy bólinis

Hovland pen onyń áriptesteri nege habarlamanyń ózi umytylmaı, birinshi kezekte derekkóziniń shynaıylyǵy týraly aqparat, eki komponent te birdeı mańyzdy bolǵanyna qaramastan, umytylyp ketetinin túsindirmedi. Bul máseleni Grınvald pen Pratkanıs jáne olardyń komandasy uıqydaǵy adam effektiniń paıda bolýyna qajetti naqty parametrlerdi aıqyndaýǵa arnalǵan tájirıbeler serıasynda zerttedi. Zertteý nátıjesi aqparattyń áseriniń báseńdeý jyldamdyǵy men ony qunsyzdandyratyn faktor (derekkóziniń kúmándiligi) olardy adamǵa aıtý retine baılanysty ekenin kórsetken. Basqasha aıtqanda, aqparat berilgen málimetterdiń shyǵý teginiń kúmán týdyratyny týraly habarlamanyń aldynda júretin jaǵdaıda uıqydaǵy adam effektisi paıda bolady. Osylaısha derekkóz týraly maǵlumat jadtan joıylyp, alynǵan aqparattyń áseri ǵana qalady.

Uıqydaǵy adam effekti yqpal etetin jaǵdaılar

Zertteýshiler uıqydaǵy adam effekti myna sharttar bir ýaqytta oryndalǵan jaǵdaıda ǵana baıqalady dep shamalaıdy:  

1. Habarlama anyq, emosıalyq turǵyda jáne nanymdy tujyrymdalǵan;  

2. Qunsyzdandyrýshy stımýl (derekkóziniń kúmándiligi) adamnyń aqparatqa degen kózqarasynyń sol mezette-aq ózgerip ketýin boldyrmaýǵa qaýqarly;  

3. Naqty sol sáttegi kózqarasqa berilgen baǵa men ýaqytynan keıindep berilgen baǵa aralaǵynda jetkilikti ýaqyt ótti;   

4. Habarlama, ýaqytynan keıindep berilgen baǵa kezinde kózqarasty ózgertýge yqpal ete alatyndaı, kúshti.  

Deıturǵanmen, joǵaryda tizilip shyqqan faktorlardyń naqty ómirde bir ýaqytta bolýy sırek kezdesetin jaǵdaı bolsa da, uıqydaǵy adam effektiniń paıda bolý múmkindigi týraly bilimdi eskerýsiz tastamaǵan jón. Biz bir qaraǵanda biliner-bilinbes detaldyń qalyptasyp qoıǵan pikirimizge áser etetin jaǵdaılarmen kúndelikti ushyrasyp júrmiz. Mysaly: saıahattaý týraly ádemi býkletti oqyp turyp, aıaq jaǵyna jetkende sapar qunyna tamaqtandyrý kirmeıtinin bilemiz, nemese qandaı da bir azyq túriniń paıdasy týraly maqalanyń aıaq jaǵynda óndirýshi týraly jaǵymsyz aıǵaqtardy taýyp alamyz.    

Qunsyzdandyrýshy stımýly bar ılanymdy aqparatty alǵan saıyn biz ózimiz uıqydaǵy adam effektisine dýshar bolyp qalýymyz múmkin. Muqıat bolyńyz, qosymsha málimetterdi, aqyl-keńesterdi jáne aıǵaqtardy zerdeleńiz, synı kózben qarap, durys qyzyǵýshylyq tanytyńyz. Bul sizge ózińizdiń nyq pozısıańyzdy saqtaýǵa jáne basqalardyń aıla-sharǵylarynan qorǵana alýyńyzǵa kómektesedi.

Oqýǵa keńes beremiz:

BAQ arqyly jurtqa aıla-sharǵy jasaýdyń 10 tásili

Mass medıa yqpaly

Teledıdar jáne balalar

Teledıdar jáne otbasy

---