InfoHub Logo

XVIII ǵasyrdaǵy uly tulǵanyń biri — Úısin Tóle bı. Ol Áz Táýkeniń tusynda «Jeti jarǵy» atty zań jobasyn jasaǵan qoǵam qaıratkeri, el aǵasy. Tóle Álibekuly qazirgi Jambyl oblysy Shý aýdanynyń Jaısań jaılaýynda dúnıege kelgen. Qazaq shejiresinde: Dýlattan Janys, odan Jarylqamys, Jarylqamystan Jantý bı, odan Jaıylmys bı, odan Qudaıberdi bı («Toǵyz uldy Qudaıberdi» dep te atalady). Sol toǵyz uldyń biri Álibekten Tóle bı týady. Tóle jastaıynan eskishe oqyp saýatyn ashady. Arabsha, parsysha tarıhı kitaptardy, ańyz, hıssa-hıkaıalardy kóp oqıdy. Bir jaǵynan qazaqtyń ańyz-áńgime, óleń-jyrlaryn, shejire-tarıhtaryn el arasynan tyńdap, ásirese óziniń babalary Jantý, Jarylqamys bılerdiń kesimdi, tapqyr, ónegeli naqyl, sheshen sózderin oıynda saqtap ósedi. Tóleniń ákesi Álibek te sózge dilmar sheshen bı bolǵan kisi. Tóle bala ákesine erip júrip el kóredi, jurt tanıdy. On bes jasynan el bıligine aralasyp, óziniń aqyl, parasattylyǵy, ádil sheshimi, sheshendik ónerimen kózge túsedi.

Ol jas kezinde talaı jasy úlken ataqty abyz bılerdiń aldynan ótip batasyn alady.

Tóle bala Ánet babaǵa barypty. Jasy júzge kelip otyrǵan Ánet baba yntymaq, el birligi jóninde áńgime aıtyp otyrady. «Qalaı etkende birlik bolady, onyń kúshi qandaı bolmaq» degendi suraıdy. Sonda Ánet baba áýeli jaýap aıtpas buryn bir býma solqyldaq shybyq aldyrady.

— Balam, mynany syndyryp kórshi?

Tóle býylǵan shybyqty olaı-bulaı ıip syndyra almaıdy.

—  Endi sol shybyqty birtindep syndyrshy? — Tóle ortasynan býylǵan shybyqty sheship, birtindep pyrt-pyrt etkizip, op-ońaı syndyryp beredi. Ánet baba:

—  Budan ne túsindiń, balam? — deıdi.

Sonda Tóle bala:

—  Túsindim, baba, bul mysalyńyzdyń mánisi: yntymaǵy, birligi myqty eldi jaý da, daý da ala almaıdy. «Saıaq júrgen taıaq jeıdi» demekshi, birligi, yntymaǵy joqty jaý da, daý da op-ońaı alady degenińiz ǵoı.

—  Bárekeldi, balam, durys taptyń. El bıleý úshin aldymen eldi aýyz birlikke, yntymaqqa shaqyra bil. «Baq qaıda barasyń, yntymaqqa baramyn» degenniń mánisi osy, — depti.

Tóle bı Orta júzdiń aǵa bıi Qazybek Keldibekulymen, Kishi júzdiń aǵa bıi Áıteke Báıkenulymen birge qazaq hany Áz-Táýkeniń basty keńesshisi boldy. Tóle bıdiń basshylyq, sheshendik daryny Qazaq handyǵy joıqyn qolmen shabýylǵa shyǵyp, qazaq halqyn qyrǵany, qalǵanyn «aqtaban shubyryndy, alqakól sulamaǵa» ushyratqan kezde aıqyn kórindi. Ol sol kezdegi qazaqtyń belgili batyrlary — Qabanbaı, Bógenbaı, Hankeldi, Ótegen, Jánibek batyrlarmen biryńǵaı halyq maıdanyn quryp, azattyq kúresin basqarady. Qazaq jerin basqynshylardan azat etýge basshylyq etedi. El aýzynda Tóle bı týraly kóptegen tarıhı ańyzdar men ertegi-áńgimeler saqtalǵan. Onyń atymen baılanysty tolyp jatqan naqyl, mátel sózder, bılik-kelisimder halyq arasynda keń taraǵan. Tóle bı ózi bılik etken Shymkent, Túrkistan jáne Tashkent qalalarynda kópshilik paıdalanatyn ǵımarattar salý isine belsene aralasqan. Tóle bıdiń basshylyǵymen (XVIII ǵasyrda salynǵan) eski Tashkent qalasyndaǵy Tóle bı (Qarlyǵash) mavzoleıi osy kúnge deıin saqtalǵan.

Tóle bıdiń esimi tek Uly júzge ǵana emes, sondaı-aq Orta júz ben Kishi júzdegi iri-iri tarıhı oqıǵalarmen de tyǵyz baılanysty. Sol úshin de Orta júz ben Kishi júz qazaqtary arasynda da ol jóninde ańyz-áńgime, óleń-jyrlar kóp saqtalǵan. Demek, ol tek Uly júzdiń ǵana rý basy, tóbe bıi bolyp qoımaı, búkil qazaq eliniń saıası, memleket qaıratkeri dárejesine kóterilgen adam.

Tóle bı Álibekuly týraly tarıhı qujattar osyndaı az ǵana derek qaldyrsa, qazaq aýyz ádebıetinde ol jóninde ertegi, ańyz-áńgimeler, sheshendik sózder óte mol. Olardyń kópshiliginde Tóle aqyldy, ádil, sheshen ári halyq qamyn oılaǵan qaıratker beınesinde sýretteledi. Shynynda Tóle bı óz zamanynyń aqyldy, bilimdi, parasatty adamy bolǵan. Ańyzdardyń aıtýynsha Tóle orta boıly, symbatty, nurly kisi bolǵan. Áýlıe-Ata mańynda týǵanymen kóbinese Tashkent tóńireginde, Jıdeli-Baısyn jerinde, Syr ózeni boıynda kóship-qonyp júrgen. Kóp turǵan jeri — Shynaz (eski Tashkent), sol jerde qaıtys bolǵan. Súıegi Tashkenttegi Shaıhan-táýirde, meshit túbinde jerlengen.

Tóle bı Álibekuly — Uly júzdi basqarǵan, qazaq handyǵyn memlekettik deńgeıde nyǵaıtysyp, zańyn jasasqan belgili qoǵam qaıratkeri, 1723-1730 jyldardaǵy Jońǵar shapqynshylyǵyna qarsy qazaq halqynyń azattyq kúresin bastaýshylardyń biri. Qazaq eliniń baýyrlas, kórshiles eldermen tatýlyǵyn jaqtaǵan, elimizde halyqtar dostyǵyn qalyptastyrýǵa ózindik úles qosqan kóregen mámleger. Sondaı-aq, ol artyna ataly sóz, úlgili ónege-ósıet qaldyrǵan, óziniń danalyq, tapqyrlyq ádil bılikterimen, sheber, kórkem sózderimen halyq ádebıetin damytqan, baıytqan daryndy sheshen, kemeńger oıshyl.

---