Halyq ánderi jáne olardyń janrlyq stıldik erekshelikteri
Halyq ánderi jáne olardyń janrlyq stıldik erekshelikteri. Tarıhı, lırıkalyq ánder, aıtys óneri, onyń mýzykalyq - poetıkalyq qurylymy
Kez kelgen halyqtyń ǵasyrlar boıy jasalǵan mádenıeti bolady. Onyń bir salasy tarıh bolsa, kelesi bir arnasy — ádebıet pen óner.
Óz kezeginde óner de sala - salaǵa jikteledi. Olardy qol óneri, súret óneri, sáýlet óneri jáne saz óneri deımiz.
Halqymyzdyń ǵasyrlar tereńinen jetken saz óneri úlken eki arnada kórinedi. Olar: án jáne aspaptyq dástúr. Zertteýshilerdiń anyqtaýynsha, bul ekeýiniń erte týǵany — án.
Án — halyq murasy. Halyq ánderi — sarqylmas qazyna. Ony jaı ǵana án salý, kóńil kóterý dep túsinýge bolmaıdy. Sebebi ánniń tolyp jatqan ózge qasıetteri de bar. Eń aldymen, án — óner. Án — adamnyń kóńil - kúıi, tebirenisi men tolǵanysy, qýanyshy men jubanyshy. Án — tabıǵat sýrettemesi. Án – halyqtyń ómir aınasy. Olaı bolsa, bizge áser etken ómir qubylystarynyń barlyǵy derlik án arqaýyna aınalyp otyrǵan.
Erte dáýirlerde án, óleń jáne bı bólinbeı, birtutas kúıinde bolǵan. Onyń izi qazaq halqynyń baqsylyq dástúrinen XIX ǵasyrǵa deıin kórinis taýyp keldi. Ondaǵy baqsy ári ánshi, ári aqyn, ári bıshi. Ol ózi tartyp otyrǵan qobyz sarynyna qosylyp án salady, bı bıleıdi jáne arýaqtarǵa baǵyshtap óleń aıtady. Sóıtip bir ózi ónerdiń úsh túrin qatar atqarady. Muny ónerdiń birtutastyǵy nemese sınkrettik belgisi deımiz.
Ýaqyt ótken saıyn óner de damyp, jetilip, jiktelip otyrǵan. Endi án, bı, óleń jeke - jeke óner túrinde qalyptasady. Onyń bir ǵana salasymen
shuǵyldanatyn oryndaýshy mamandar týady. Sóıtip ónerdiń ár salasy kásibı sıpatqa ıe bola bastaıdy. Solardyń biri — án óneri.
Árbir dáýirdiń, árbir tarıhı kezeńniń óz úni, óz áýeni, óz maqamy bolǵan. Sol sıpatyna qarap kez kelgen ánniń týǵan kezeńin dóp basyp anyqtaýǵa bolady. Án — ómir aınasy degenimizdiń mánisi osynda. Muny ánniń tarıhı sıpaty deımiz,
Ánniń kelesi bir qasıeti — áýezdiligi, áserliligi, kórkemdiligi. Bul ýaqyt synynan múdirmesten ótip, bizdiń zamanymyzǵa kelip jetken halyq ánderiniń barlyǵyna derlik tán belgi. Jazba mádenıeti týa qoımaǵan dala jaǵdaıynda naǵyz kórkem, tyńdaýshysyna tereń áser etetin áýezdi saz ǵana el aýzyna iligip, uzaq merzim ómir súre alǵan.
Halyq ánderine tán taǵy bir belgi — ánniń mazmundylyǵy, eldiń ómiri, turmys - tirshiligimen sabaqtastyǵy. Kez kelgen án belgili bir oqıǵaǵa quralady. Soǵan oraı onyń aıtaıyn degen oı - mazmuny da bolady. Sol oı tereń sezim arqyly terbelip, kórkem keste — óleń túrinde syrtqa shyǵyp otyrǵan. Muny ánniń poezıalyq arqaýy nemese ádebı sıpaty deımiz.
Osy úsh belgi joq jerde ony án janryna jatqyzý qıyn. Ýaqyt pen keńistikten tys ómir súretin án bolmaıdy.
Ánniń osy atalǵan úsh sıpatyna oraı tarıhshy, aqyn jáne sazger qyzmetine de toqtala ketkenimiz oryndy. Ándi týdyrýdaǵy bulardyń qyzmeti qandaı? Ózara ereksheligi nede?
Tarıhshy — shejireshi. Ádette ol naqty bir oqıǵany qara sózben baıandaıdy. Óleń kestesin, poezıa tásilderin qoldanbaıdy. Sondyqtan onyń tilinde óleńge tán yrǵaq, ólshem, uıqas bola bermeıdi. Eger álgi shejireshi baıandaǵan tarıhı oqıǵany óleń kestesine túsirer bolsaq, onyń mazmuny ózgerer me edi? Osy máselege toqtalǵan jerde tarıhshy men aqynnyń aıyrmasy olardyń biri bolǵan oqıǵany, ekinshisi bolýy múmkin oqıǵany baıandaýynda, dep kórsetedi Arıstotel. Sóıtip poezıanyń tarıhı shejireden góri mańyzdy ári kúrdeli janr ekenin aıtady.
Tarıh jeke bir oqıǵany baıandasa, poezıa sol oqıǵany jalpylaı jyrǵa qosady. Oǵan án áýeniniń de qatysy zor. Demek poezıa sıaqty ánniń de áleýmettik mańyzy eleýli. Án — halyqtyń kórkem oı - sanasy degen sózimizdiń mánisi osynda.
Qazaq halqynyń án óneri san - salaly. Kóne dáýirlerden kelip jetken bul mádenıet salasyn birneshe arnaǵa bólýge bolady. Olar: baqsy saryny, jyraýlyq dástúr, ertegilik, tarıhı jáne lırıkalyq ánder.
Án — vokaldyq janr. Halyq ánderine tán mynadaı belgilerdi kórsetýge bolady:
1) ánniń mazmuny, ıaǵnı ádebı mátini.
2) ánniń áýeni, ıaǵnı mýzykasy.
3) ánniń janrlyq ereksheligi.
Ánniń alǵashqy sıpatyna oraı V. E. Gýsev:.»Pesná poetsá, ı ee soderjanıe vyrajaet ne tolko slovo, no ı melodıa, ı rıtmıcheskıı ee stroı, pesennyı obraz ne tojdestven obrazý stıhotvornomý» (Estetıka fólklora.- L., 1967, 88 - b -),- dep jazǵan bolatyn. Halyq ánderin biz taqpaq sazdy rechıtatıvtik, tarıhı jáne lırıkalyq dep bilemiz. Bul erekshelikter birde ánderdiń mýzykalyq ıntonasıalyq júıesine qatysty bolsa, endi birds janrlyq sıpatyn bildiredi.
V. Ia. Propp mýzykalyq shyǵarmanyń janry onyń tarıhı shyndyqty bsıneleý nemese kórsetý dárejesine baılanysty degen pikir aıtqan. Osy turǵydan kelgende halyq ánderin tarıhı, lırıkalyq dep bólýge ábden bolady. Tarıhı ánniń el aýzynda saqtalǵan ýlgileri az emes. Bizge jetken kórkem bir nusqasy — «Elim - aı» XVIII ǵasyrdyń bas kezindegi jońǵar shapqynshylyǵyna baılanysty týǵan shyǵarma.
Kez kelgen halyqtyń ǵasyrlar boıy jasalǵan mádenıeti bolady. Onyń bir salasy tarıh bolsa, kelesi bir arnasy — ádebıet pen óner.
Óz kezeginde óner de sala - salaǵa jikteledi. Olardy qol óneri, súret óneri, sáýlet óneri jáne saz óneri deımiz.
Halqymyzdyń ǵasyrlar tereńinen jetken saz óneri úlken eki arnada kórinedi. Olar: án jáne aspaptyq dástúr. Zertteýshilerdiń anyqtaýynsha, bul ekeýiniń erte týǵany — án.
Án — halyq murasy. Halyq ánderi — sarqylmas qazyna. Ony jaı ǵana án salý, kóńil kóterý dep túsinýge bolmaıdy. Sebebi ánniń tolyp jatqan ózge qasıetteri de bar. Eń aldymen, án — óner. Án — adamnyń kóńil - kúıi, tebirenisi men tolǵanysy, qýanyshy men jubanyshy. Án — tabıǵat sýrettemesi. Án – halyqtyń ómir aınasy. Olaı bolsa, bizge áser etken ómir qubylystarynyń barlyǵy derlik án arqaýyna aınalyp otyrǵan.
Erte dáýirlerde án, óleń jáne bı bólinbeı, birtutas kúıinde bolǵan. Onyń izi qazaq halqynyń baqsylyq dástúrinen XIX ǵasyrǵa deıin kórinis taýyp keldi. Ondaǵy baqsy ári ánshi, ári aqyn, ári bıshi. Ol ózi tartyp otyrǵan qobyz sarynyna qosylyp án salady, bı bıleıdi jáne arýaqtarǵa baǵyshtap óleń aıtady. Sóıtip bir ózi ónerdiń úsh túrin qatar atqarady. Muny ónerdiń birtutastyǵy nemese sınkrettik belgisi deımiz.
Ýaqyt ótken saıyn óner de damyp, jetilip, jiktelip otyrǵan. Endi án, bı, óleń jeke - jeke óner túrinde qalyptasady. Onyń bir ǵana salasymen
shuǵyldanatyn oryndaýshy mamandar týady. Sóıtip ónerdiń ár salasy kásibı sıpatqa ıe bola bastaıdy. Solardyń biri — án óneri.
Árbir dáýirdiń, árbir tarıhı kezeńniń óz úni, óz áýeni, óz maqamy bolǵan. Sol sıpatyna qarap kez kelgen ánniń týǵan kezeńin dóp basyp anyqtaýǵa bolady. Án — ómir aınasy degenimizdiń mánisi osynda. Muny ánniń tarıhı sıpaty deımiz,
Ánniń kelesi bir qasıeti — áýezdiligi, áserliligi, kórkemdiligi. Bul ýaqyt synynan múdirmesten ótip, bizdiń zamanymyzǵa kelip jetken halyq ánderiniń barlyǵyna derlik tán belgi. Jazba mádenıeti týa qoımaǵan dala jaǵdaıynda naǵyz kórkem, tyńdaýshysyna tereń áser etetin áýezdi saz ǵana el aýzyna iligip, uzaq merzim ómir súre alǵan.
Halyq ánderine tán taǵy bir belgi — ánniń mazmundylyǵy, eldiń ómiri, turmys - tirshiligimen sabaqtastyǵy. Kez kelgen án belgili bir oqıǵaǵa quralady. Soǵan oraı onyń aıtaıyn degen oı - mazmuny da bolady. Sol oı tereń sezim arqyly terbelip, kórkem keste — óleń túrinde syrtqa shyǵyp otyrǵan. Muny ánniń poezıalyq arqaýy nemese ádebı sıpaty deımiz.
Osy úsh belgi joq jerde ony án janryna jatqyzý qıyn. Ýaqyt pen keńistikten tys ómir súretin án bolmaıdy.
Ánniń osy atalǵan úsh sıpatyna oraı tarıhshy, aqyn jáne sazger qyzmetine de toqtala ketkenimiz oryndy. Ándi týdyrýdaǵy bulardyń qyzmeti qandaı? Ózara ereksheligi nede?
Tarıhshy — shejireshi. Ádette ol naqty bir oqıǵany qara sózben baıandaıdy. Óleń kestesin, poezıa tásilderin qoldanbaıdy. Sondyqtan onyń tilinde óleńge tán yrǵaq, ólshem, uıqas bola bermeıdi. Eger álgi shejireshi baıandaǵan tarıhı oqıǵany óleń kestesine túsirer bolsaq, onyń mazmuny ózgerer me edi? Osy máselege toqtalǵan jerde tarıhshy men aqynnyń aıyrmasy olardyń biri bolǵan oqıǵany, ekinshisi bolýy múmkin oqıǵany baıandaýynda, dep kórsetedi Arıstotel. Sóıtip poezıanyń tarıhı shejireden góri mańyzdy ári kúrdeli janr ekenin aıtady.
Tarıh jeke bir oqıǵany baıandasa, poezıa sol oqıǵany jalpylaı jyrǵa qosady. Oǵan án áýeniniń de qatysy zor. Demek poezıa sıaqty ánniń de áleýmettik mańyzy eleýli. Án — halyqtyń kórkem oı - sanasy degen sózimizdiń mánisi osynda.
Qazaq halqynyń án óneri san - salaly. Kóne dáýirlerden kelip jetken bul mádenıet salasyn birneshe arnaǵa bólýge bolady. Olar: baqsy saryny, jyraýlyq dástúr, ertegilik, tarıhı jáne lırıkalyq ánder.
Án — vokaldyq janr. Halyq ánderine tán mynadaı belgilerdi kórsetýge bolady:
1) ánniń mazmuny, ıaǵnı ádebı mátini.
2) ánniń áýeni, ıaǵnı mýzykasy.
3) ánniń janrlyq ereksheligi.
Ánniń alǵashqy sıpatyna oraı V. E. Gýsev:.»Pesná poetsá, ı ee soderjanıe vyrajaet ne tolko slovo, no ı melodıa, ı rıtmıcheskıı ee stroı, pesennyı obraz ne tojdestven obrazý stıhotvornomý» (Estetıka fólklora.- L., 1967, 88 - b -),- dep jazǵan bolatyn. Halyq ánderin biz taqpaq sazdy rechıtatıvtik, tarıhı jáne lırıkalyq dep bilemiz. Bul erekshelikter birde ánderdiń mýzykalyq ıntonasıalyq júıesine qatysty bolsa, endi birds janrlyq sıpatyn bildiredi.
V. Ia. Propp mýzykalyq shyǵarmanyń janry onyń tarıhı shyndyqty bsıneleý nemese kórsetý dárejesine baılanysty degen pikir aıtqan. Osy turǵydan kelgende halyq ánderin tarıhı, lırıkalyq dep bólýge ábden bolady. Tarıhı ánniń el aýzynda saqtalǵan ýlgileri az emes. Bizge jetken kórkem bir nusqasy — «Elim - aı» XVIII ǵasyrdyń bas kezindegi jońǵar shapqynshylyǵyna baılanysty týǵan shyǵarma.
Nazar aýdaryńyz! Jasyryn mátindi kórý úshin sizge saıtqa tirkelý qajet.
You Might Also Like
