InfoHub Logo

Halqymyz tabıǵat tylsymyn erte zamannan-aq túsinip, ony óziniń turmys-tirshiligine arqaý etip, qoldana bilgen. Solardyń biri – halyqtyń aýa raıyn boljaý tásilderi. Qysy-jazy dalalyq ómirde tirshilik etken halqymyz ózderi turǵan ólkeniń tabıǵı ereksheligi men qupıasyn tereń bilgendigi sondaı, aısyz túnde juldyzǵa qarap jol taýyp, kóz ashtyrmas boranda jerdiń shóbine qarap el taýyp, qus, jan-janýar, qurt qumyrsqa tirshiligine zer salyp, aýa raıyn kúni buryn boljap, erte qam jasap otyrǵan.

Jyldyń ár aılary men toqsanynda bolatyn aýa raıyndaǵy jáne tabıǵat ózgeristeri men qubylystaryn dala halqy árkez nazaryna ustap, oǵan at qoıyp, aıdar taǵyp, baǵa berip otyrǵan. Mundaı jaılardy únemi qadaǵalap, boljap, ony kúni buryn habarlap turatyn juldyzshylar bolǵan. Ondaı adamdar qazir de bar. Solardyń biri – tanymal juldyzshy Nazarbek Qojamseıitov.

Jyldyń on eki aıyndaǵy tabıǵat qubylysyna baılanysty halyqtyń qaǵıdalarǵa qalyptasqan boljamdar jáne onyń ataýlary men retteri ádettegideı naýryz aıynan bastalady.

Ólara – eki aıdyń arasy. Osy arqyly aldaǵy aıǵa boljam jasalady. «Ólarada jaýyn-shashyn bolsa, jańa (kelesi) aı jaýyn-shashyndy bolady», - deıdi halyq. Bul boljam árqashan qatesiz kelip otyrǵan.

Amal. Jyl on eki aıda aınalyp soǵyp turatyn ystyq pen sýyqty, qar men jańbyrdy, jel men borandy halyq bir sózben amal dep ataǵan. Iaǵnı jyldyń ár mezgilderindegi tabıǵat qubylystarynyń ótkinshi ári tosyn, az ýaqytta bolyp ótetin ózgerisi men kórinisin jáne onyń birneshe túrlerin aıtqan. Ulttyq sandyq uǵymda jeti amal bar. Olar:

1. Kúnniń toqyraýy.

2. Qarashanyń qaıtýy.

3. Úrkerdiń batýy.

4. Muzdyń qatýy.

5. Kıiktiń mataýy.

6. Qys toqsan.

7. Aı toǵamy.

Qus qanaty. Naýryz aıynyń sońǵy kúnderinde jyl qustary da ushyp kele bastaıdy. Qustardyń kelýimen qar aralas jańbyr, ýyq jel turady. Muny el qus qanaty dep atap, amalǵa jatqyzǵan.

Alasapyran. Kóktemde, naýryz aıynda, keıde sáýir (kókek) aıynda qar kúrt erip, jer laısań bolyp, sharýashylyqqa qıyn kúnder týady. Osyndaı jaısyz, qolaısyz merzimdi alasapyran deıdi.

Besqonaq. Jyl aıaǵynda, ıaǵnı naýryz aıynyń 17-21 kúnderi aralyǵynda, bolatyn jaýyndy-shashyndy kúnder. Bul – ár jyly soǵyp ótetin sýyq ári laısań mezgil. Jurt besqonaqtan qatty saqtanyp, kútinip otyrǵan.

Qyzyr qamshysy. Sáýir aıynyń orta kezinen asa bere alǵash naızaǵaı oınaıdy, jańbyr jaýady, jer býsanady, ońtústikte jazdyń jaıly kúnderi bastalady. Osy sátterdegi naızaǵaıdyń jarqylyn halyq: «Qyzyrdyń qamshysy shartyldady, qys ketti», – dep esepteıdi.

Tobylǵy jarǵan. Sáýirdiń sońǵy kúnderinde eki-úsh kúnge sozylatyn sýyq jel soǵady. Bul – tobylǵy búrshik jardy, ıaǵnı ósimdikter tamyr jaıdy, alǵashqy kók shyǵa bastady degen sóz.

Qyzyl jumyrtqa. Mamyr aıynyń alǵashqy onkúndiginde dala (sý) qustary balapanyn shyǵara bastaıdy. Halyq tilinde qyzyl jumyrtqa dep atalatyn, osy kezderde 1-2 kúnge sozylatyn sýyq bolady.

Quralaıdyń salqyny. Mamyr aıynyń aıaǵynda bolatyn sýyq jel. Osy jelge qarsy kıik óz quraılalaryn (balasyn) aıaqtandyryp, júgirtip, órgizedi. Kıik qansha kóp bolsa da, olar 2-3 kún ishinde túgeldeı tóldep bolady. Kıiktiń taǵy bir aıta keterlik erekshe qasıeti onyń – eneligi kez kelgen quralaıdy emizip, baýyryna ala beredi. Kıik quralaıynyń dalada jetim, jalǵyz qalmaýy osydan.

Úrkerdiń batýy. Maýsym aıynyń basynda úrkerdiń múlde kórinbeı ketýi. Keıde muny úrkerdiń jerge túsýi deıdi. Osydan keıin 40 kún shilde bastalady. «Úrker jerge túspeı, jer qyzbaıdy», – deıdi halyq juldyzshalary men esepshileri.

Qyryq kún shilde. Maýsym, shilde aıynda 40 kúnge sozylatyn ystyq. Osy aptapty kúnderge oraı halyq arasynda qyryq kún shilde dep atalatyn halyqtyq kalendarlyq ataý paıda bolǵan.

Úrkerdiń tolǵaǵy. Mal-janǵa jaıly kezeń, shilde aıynyń orta kezinde bastalady. Bul kezde úrker týady, jer qurǵap, shóp býyny qatyp, sarǵaıa bastaıdy.

Tarazynyń týýy. Tamyz aıynyń ortasynda aýa raıy salqyn tartyp, qoıý bult paıda bolyp, alǵashqy kúz nyshany biline bastaıdy. «Tarazy týsa – tań sýyr» degen mátel osyndaıdan shyqqan.

Mızam shýaq. Qyrkúıek aıynyń ekinshi onkúndiginde salqyn bastalady, jańbyr jaýady, túnde shóp basyna shyq túsedi. Osy kezderde kúndiz shýaqty kúnder de bolady. Dalada uzynnan-uzaq mızamdar shubatylady. Mundaı jyly mezgilderdi mızam shýaq dep ataıdy.

Súmbileniń týýy. «Súmbile týsa – sý sýyr», – deıdi halyq qaǵıdasy, ıaǵnı qyrkúıektiń sońǵy onkúndiginde kúz keledi, sýyqty kúnder, jaýyn bastalady.

---