InfoHub Logo

Mamandyq: 6V04207-Halyqaralyq ekonomıkalyq quqyq.              
Ǵylymı jetekshi: Jýmabaeva Quralaı Jýmabevna, zań ǵylymdarynyń kandıdaty, dosent.
Pán: Halyqaralyq qylmystyq quqyq.

Stıv Kıllea, IEP(Jahandyq terorızm ındeksi) negizin qalaýshy jáne atqarýshy tóraǵasy: «Terorızm álsiz úkimetter men saıası turaqsyzdyqqa negizdelgen qaqtyǵys aımaqtarynda kóbirek shoǵyrlanýda, al Eýropa men AQSH-ta saıası astarly terorızm dinı maqsattaǵy shabýyldardy basyp ozdy. Ýkraınadaǵy qaqtyǵys álemdik nazarda bolǵandyqtan, lańkestikke qarsy jahandyq kúrestiń shet qalmaýy óte mańyzdy. Saheldegi lańkestik belsendilik aıtarlyqtaı ósýde jáne ony ıslamdyq jasaqtar basqarady» degen oıda. 
     
Terorızm árqashan da jahandanǵan aqparattyq álemniń ajyramas atrıbýty boldy. A qparattyq áser terorızmdi  bizdiń zamanymyzda óte tıimdi etti, sondyqtan qurban bolǵandardyń azdyǵyna qaramastan (biraq ósip kele jatqan) terorızm halyqaralyq qoǵamdastyq aldynda turǵan basty syn-qaterlerdiń biri bolyp sanalady.

1970 jyldan bastap álemdegi terorıstik aktiler men olardyń qurbandarynyń sany qalaı ózgergenin kórsetetin ınfografıkany kórýge bolady . Terorıstik aktilerdiń eń kóp shoǵyrlanýy álemdegi qaqtyǵys núktelerinde — Taıaý Shyǵysta, Kashmırde, Bangladeshte jáne Ýkraınanyń shyǵysynda shoǵyrlanǵan.[1] 

Eger 1970 jyly terorıstik aktilerdiń qurbandarynyń sany nólge jaqyndasa, HH ǵasyrdyń sekseninshi jyldarynan bastap bul sandar tez óse bastady. Sońǵy onjyldyqta biz sandardyń úlken sekirisin kórip otyrmyz-sol kezde terorıstik aktilerdiń qurbandarynyń sany jyl saıyn 20 000-nan tómendemedi. Eń joǵary jyl 2014 jyl bolǵan, sodan keıin 32 658 adam terorızmniń qurbany boldy. Sodan beri terorızm qurbandarynyń sany azaıyp keledi-terrorızmge qarsy kúrestiń álemdik baǵdarlamalary óz jemisin berýde.

Vızýalızasıa jasaý úshin 1970-2017 jyldardy qamtıtyn jahandyq terorızm bazasynyń derekteri paıdalanyldy, sondyqtan sońǵy eki jylda grafıka kórsetilmeıdi. Alaıda, qurbandar sanynyń tómendeý úrdisi jalǵasýda: terorızmniń jahandyq ındeksine sáıkes, terorızmnen qaıtys bolǵandardyń jalpy sany 2018 jyly tórtinshi jyl qatarynan 15,2% - ǵa azaıyp, 15 952 ólimge deıin azaıdy.

2022 jahandyq terorızm ındeksi (GTI) shabýyldardyń kóbeıýine qaramastan, lańkestik áseriniń tómendeýi jalǵasýda ekenin kórsetedi. 2021 jyly lańkestikten qaıtys bolǵandar 1,2%-ǵa azaıyp, 7142-ge jetti, al shabýyldar 17%-ǵa ósti, bul terorızmniń azaıyp bara jatqanyn kórsetedi. Elderdiń úshten ekisi lańkestikten birde-bir shabýyl nemese ólim-jitimdi tirkegen joq, bul 2007 jyldan bergi eń jaqsy nátıje – al 86 el GTI kórsetkishiniń jaqsarǵanyn tirkedi. Sońǵy tórt jylda qaıtys bolǵandar sany shamamen birdeı bolyp qaldy.

Indeks terorızmniń úlken qaýip bolyp qala beretinin, Saharanyń ońtústigindegi Afrıka terorızmnen dúnıejúzilik ólim-jitimniń 48% quraıtynyn kórsetedi. Terorızmnen ólim-jitimniń eń kóp ósken on eldiń tórteýi de Saharanyń ońtústigindegi Afrıkada boldy: Nıger, Malı, Kongo jáne Býrkına-Faso.

Terorızmniń máni-qorqytý maqsatyndaǵy zorlyq-zombylyq. Terorıstik zorlyq-zombylyq sýbektisi-jeke adamdar nemese úkimettik emes uıymdar. Zorlyq-zombylyq obektisi-jekelegen memlekettik qyzmetshiler tulǵasyndaǵy bılik nemese jekelegen azamattar (onyń ishinde sheteldikter nemese ózge memleketterdiń memlekettik qyzmetshileri) tulǵasyndaǵy qoǵam. Budan basqa, jeke jáne memlekettik múlik, ınfraqurylym bolyp tabylady.[2]

Ár túrli elderdiń zań shyǵarýshylary terorızmniń biryńǵaı anyqtamasyna kelgen joq. TMD – ǵa qatysýshy memleketterdiń Qylmystyq kodeksterinde jazylǵan terorıstik qylmystar quramynyń is-áreketteri men belgilerin zertteı jáne jınaqtaı otyryp, V.P.Emelánov terorızmniń kelesi anyqtamasyn jasaıdy: “Terorızm degenimiz-kez-kelgen sheshim qabyldaýǵa nemese janama áser etý maqsatynda halyqty nemese áleýmettik toptardy qorqytýǵa baǵyttalǵan jalpyǵa birdeı qaýipti áreketter nemese qaýipter odan bas tartý terrorısterdiń múddesi». Terror-bul aldyn-alý arqyly qoǵamdy basqarý tásili. [3]  Kóptegen jyldar boıy aldyn-ala qorqytý taktıkasy, terorıstik is-qımyl sýbektisiniń sıpatyna qaramastan, terorızmniń jalpy tujyrymdamasymen belgilendi. 1970-1980 jyldary terorızm men terorızmniń termınologıalyq aıyrmashylyǵy boldy. Búgingi tańda "terror" memleket tarapynan qoǵamǵa nemese dıssıdentter men opozısıaǵa qatysty zańsyz zorlyq-zombylyq retinde túsindiriledi. "Terorızm" - memleketke qarsy kúshter men uıymdar júzege asyratyn zańsyz zorlyq-zombylyq tájirıbesi. Terror zorlyq-zombylyqqa súıenedi jáne kez-kelgen belsendi qarsylastardy qorqytý jáne bıliktiń barlyq yqtımal qarsylastaryna qarsy turý erkinen aıyrý úshin fızıkalyq túrde basý arqyly óz maqsattaryna jetedi. Aıta ketý kerek, terorızm – aldyn-alý zorlyq-zombylyq saıasaty jáne bul ony zań buzýshylarǵa qatysty eń qatal repressıadan erekshelendiredi.[4]  Bılik terrorǵa júginip, zattardyń qoldanystaǵy tártibin túbegeıli ózgertýge tyrysady. Sheteldik jaýlap alý nemese áleýmettik revolúsıa nemese demokratıalyq dástúrleri bar qoǵamda avtorıtarızmniń ornaýy sıaqty jaǵdaılarda, ıaǵnı saıası shyndyq túbegeıli ózgergen kezde jáne bul ózgerister sózsiz qoǵamnyń úlken bóligine qarsylyq týdyrady – terror saıasaty jańa bıliktiń saıası strategıalarynyń arsenalynda jatyr.

Qorytyndylaı kele, bir ulttyń emes tutas álemniń bas aýrýyna aınalǵan ekstremızm men terorızmmen kúres esh ýaqytta tolastamaq emes. Óıtkeni bul jumystyń astarynda álemdegi eń basty qundylyq – adamnyń ómiri, onyń bostandyǵy men qaýipsizdigi jatyr.

Qoldanylǵan ádebıetter tizimi:

1. https://rubryka.com/ru/article/infografika-terrorist-acts 
2. https://strategy2050.kz/news/ekstremizm-men-terrorizm-lemdik-auippen-k-res-yzmeti-zhayly/ 
3. Qazaqstan Respýblıkasynyń Qylmystyq Kodeksi, 2014 j. 3 shilde № 226-V QRZ.
4. A.N. Aǵybaev «Qazaqstan Respýblıkasynyń Qylmystyq Kodeksine túsindirme», Almaty: «Jeti jarǵy» baspasy, 2015 jyl

Shortaeva Nýraı HBÝ-niń 3 kýrs stýdenti

---