Halyqtyq pedagogıka negizinde bilim berýdi júzege asyrý
Halyqtyq pedagogıka negizinde bilim berýdi júzege asyrý
Men óz baıandamamdy uly pedagog K. D. Ýshınskııdiń «Halyq tárbıesinen tys jerde pedagogıka da joq, pedagog ta joq» degen sózimen bastaǵandy jón kórdim.
Endeshe halyqtyq pedagogıka degen ne?
Qaı halyqtyń bolmasyn óziniń san ǵasyrǵa sozylǵan urpaq tárbıeleý úrdisi bar. Ol otbasyndaǵy bala tárbıesinen bastalyp, sharýashylyq kásibi, turmys - tirshiligimen birge jalǵasyp, salt - dástúrden, ulttyq saz áýeni men aýyz ádebıeti úlgilerinen ózekti oryn alyp kelgen. Halyq pedagogıkasy – halyq tárbıesi. Halyqtyq pedagogıka halyqtyń tarıhı ómirin, ulttyq sanasyn qorǵaıdy.
Halyq pedagogıkasynyń negizgi qaǵıdalary keler urpaqtyń aqyldy, namysshyl, arly, ómirsheń azamat bolýyn tileıdi, otbasy úlkenderi jańa týǵan jas balany Otannyń, eldiń asyl azamaty bolýyn ańsap - armandaıdy; jastaıynan eńbeksúıgish, elgezek azamat etip tárbıeleýdi kózdeıdi. Naqtyraq aıtsaq, shyr etip dúnıe esigin ashqan ár sábıdi túrli salt – dástúrler arqyly kúnnen – kúnge tárbıelep otyrǵanyn baıqaımyz da, halqymyzdyń ulttyq tárbıesi negizinen júıeli bolǵan dep aıta alamyz.
Halyq pedagogıkasy - qazaq poezıasynyń bólinbes bir bólshegi ispetti. Qanatty sózder, maqal - mátelder, sheshendik sózder, aıtystar, ertegiler, ańyzdar, jumbaqtar men jańyltpashtar. Ol jan sezimin tolqytyp, oıymyzǵa oı qosatyn, qıalymyzǵa qanat bitiretin halqymyzdyń rýhanı baılyǵy men bolmysy – sulý ánder men syrshyl kúıleri, ulttyq oıyndary, osy kezge deıin qadir – qasıetin joımaǵan salt - dástúrleri, ádet – ǵuryptary, adamdyqqa, tazalyqqa, ádildik pen meıirimdilikke baýlıtyn yrymdary men tyıymdary.
Qazirgi ǵylym men tehnıkanyń damyǵan zamanynda bala tárbıesiniń zamanmen birge ózgeriske ushyraǵanyn bárimiz de jetik bilemiz. Bilemiz de, qanshama ǵasyrǵa sozylǵan, urpaqtan urpaqqa jalǵasqan ulttyq tálim – tárbıeniń negizi sanalatyn halyqtyq úlgi - ónege, halyqtyq pedagogıkadan qol úzbeý qajettigin anyq túsinemiz. Olaı bolsa, ata - babalarymyzdyń tárbıege qatysty ǵasyrlar qoınaýynan saralanyp jetken is - tájirıbeleriniń jıyntyǵyn - halyq pedagogıkasyn búgingi ómirmen, kúndelikti sabaqpen qalaı baılanystyramyz.
Men sabaq barysynda onyń tárbıelik jaǵyn eskere otyryp, oqýshylardyń óz halqyna degen súıispenshiligin arttyrý jáne ony qalyptastyrý úshin múmkindiginshe halyqtyq pedagogıka elementterin paıdalaný jaǵyn qarastyramyn. Sabaqta halyqtyq pedagogıkany paıdalanýdy myna baǵyttarda júrgizemin: ádet - ǵuryp, salt – dástúr, maqal - mátelder, sheshendik sózder.
Mysaly, qazaq tilinen «Etistikten ótkendi qaıtalaý» sabaǵyn ótkizgende «Bilim men dástúr syny» oıyn ótkizdim. Ol oıynnyń maqsaty - etistikten alǵan bilimdi bekitý ári salt - dástúrdi bilý. Ár balaǵa eki suraqtan beriledi: biri – ereje, ekinshisi - dástúr. Úlgi: 1. a) Etistiktiń bolymdy jáne bolymsyz túrleri. Mysal keltir. á) Jeti atany aıt. 2. a) Etistik degenimiz ne? Mysal keltir. á) Qyzdar tárbıesine baılanysty qandaı maqal - mátel bilesiń?
№2. Óz áke - sheshesin qarttar úıine tapsyratyn adamdarǵa qózqarasyń qandaı?
№3. Tyıym sózderge túsinik ber.
1. Esikti qatty serpip jappa, tarsyldatyp qaqpa.
2. Búıirińdi taıanba. Taıaqqa súıenbe.
3. Qumyrsqa ıleýin buzba.
4. Kók shópti julma.
Al etistiktiń raı túrin ótkende XV ǵasyrda ómir súrgen, el táýelsizdigi, halyq baqyty, tynysh ta jaıly ómiri týraly oı tolǵaǵan ataqty babamyz Asan qaıǵynyń:
Taza minsiz asyl tas
Sý túbinde jatady.
Taza minsiz asyl sóz
Oı túbinde jatady.
Sý túbinde jatqan tas
Jel tolqytsa shyǵady.
Oı túbinde jatqan sóz
Sher tolqytsa shyǵady,- degen sózin alyp, shartty raıly etistikti tapqyzyp, maǵynasyn uǵyndyryp, jattap alýǵa keńes beremin.
Til sabaqtarynda mundaı mysaldardy kóptep qoldana alamyz. Qaz daýysty Qazybekten: «Aýyl berekesi qalaı ketedi, úı berekesi qalaı ketedi?» - dep suraǵanda: Aýyl aqsaqaly shala bolsa,
Jigitteri alty aýyz ala bolsa,
«Á» dese, «Má» deıtin
Jasy úlkendi kishisi
Syılamaıtyn, kóńili qara bolsa,
Sol aýyldyń berekesi ketedi.
Uly urysqa saı bolsa,
Kelini keriske saı bolsa,
Qyzy sýmaqaı bolsa,
Sol úıdiń berekesi ketedi,- dep qaıtarǵan jaýabyn mysalǵa alyp, «Tárbıeli ul men qyz qandaı bolady?» degen oıdyń aınalasynda pikirlese kelip, osy naqyl sózdi túsinip, qorytyndy shyǵaramyz.
Al «Kórikti qandaı bolady?» dep suraǵanda Qorqyt atanyń: «Tizesin búgip otyrǵan ınabatty qyz qórikti, ónegeli ul kórikti» degen jaýaby ári taqyrypqa mysal, ári tárbıe kózi emes pe.
Maqal – mátelderge, nasıhat sózderge qyzyqtyrýdyń bir joly – sabaqta oıyn elementterin qoldaný. Mysaly «Áripter» oıyny. Bul oıynda eki komandadan eki bala shyǵady. Bir oqýshyǵa j áripi jazylǵan, ekinshi balaǵa b áripi beriledi. Qandaı árip berilse, sodan bastalatyn maqal - mátelder aıtady. Úlgi: j - Jaqsy - isimen jaqsy. Jaqsynyń aty ólmeıdi, ǵalymnyń haty ólmeıdi. Mundaı tapsyrmaǵa bala aldyn ala izdenedi, daıyndalady, qyzyǵa qatysady jáne tárbıe alady.
Al ádebıet sabaqtarynda kórkem shyǵarmalardy oqyp, taldaý arqyly jas jetkinshekter boıynda adamgershilik, syılastyq, otansúıgishtik qasıetterdiń qalyptasýyna kóńil bólemin. Mysaly Y. Altynsarınniń áńgimelerin oqyǵan soń, taqyrypqa saı pikir alysý uıymdastyramyn. Suraqtary:
1. Bala mineziniń qalyptasýy qaı jasta bolady dep oılaısyńdar?
2. Bala tárbıesindegi ata - ananyń róli degendi qalaı túsinesińder?
3. Eń jaqyn joldasyńnyń minezin sıpattap ber.
4. Minezi jaqsy dep synypta kimdi aıtar ediń?
Qazaq eli el bolǵaly, qazaq qazaq bolǵaly ómirbaqı anasyn syılap ótken. Ana taqyryby qazaq ádebıetinde de keń oryn alǵan. Kórkem shyǵarmalarda qyzdar men áıelder obrazy naǵyz mahabbattyń mángilik sımvoly, ulttyq namysty tý etip, halyq taǵdyry úshin erlermen birge qan maıdanda erlik kórsetken batyl jandar, aqyldy, meıirimdi, úlgili de ónegeli analar. Sol beınelermen tanysqan búgingi urpaq ózi zerdelep, qajetin boıyna alady.
Synyptaǵy oqýshynyń is - qımyly, ádeptiligi, sóıleý úlgisi - bári halyq mádenıetinen týyndap, ulttyq ádeptilikti kórsetetindeı bolý úshin halyqtyq pedagogıkany tıimdi paıdalana bilý - úlken óner.
Ata - babalardyń tárbıelik dárisin qundaqta jatqan kúnnen estip ósken esti urpaq erjúrek, márt minez, aq kónil, darhan halqyna laıyq bolyp ósetini anyq.
Kóne grek ǵulamalarynyń aıtýyna qaraǵanda, adamnyń belgili bir ultqa, halyqqa tán ekendigin anyq seziný úshin bes túrli shartqa jaýap berýge tıis.
1. Sol ulttyń tilin jaqsy bilýi.
2. Sol ulttyń dinin tereń meńgerýi.
3. Sol ulttyń dástúrin tolyq boıyna sińirýi.
4. Sol ulttyń tarıhyn bes saýsaǵyndaı bilýi.
5. Sol ult mekendegen jerdiń oı - shuńqyryn jaqsy bilýi.
Osyndaı bes sıpattamany boıyna darytqan adam ǵana sol ulttyń tolyqqandy ókilimin deýge quqyly,- dese grek oıshyldary, Elbasymyz N. Á. Nazarbaev «Qazaqstan - 2030» joldaýynda «Tolyq órkenıetti el bolý úshin aldymen óz mádenıetimizdi, óz tarıhymyzdy boıymyzǵa sińirip, sodan keıin ózge dúnıeni ıgerýge umtylǵanymyz jón» dep kórsetken.
Daý týǵyzbas aqıqat – osy!
Men óz baıandamamdy uly pedagog K. D. Ýshınskııdiń «Halyq tárbıesinen tys jerde pedagogıka da joq, pedagog ta joq» degen sózimen bastaǵandy jón kórdim.
Endeshe halyqtyq pedagogıka degen ne?
Qaı halyqtyń bolmasyn óziniń san ǵasyrǵa sozylǵan urpaq tárbıeleý úrdisi bar. Ol otbasyndaǵy bala tárbıesinen bastalyp, sharýashylyq kásibi, turmys - tirshiligimen birge jalǵasyp, salt - dástúrden, ulttyq saz áýeni men aýyz ádebıeti úlgilerinen ózekti oryn alyp kelgen. Halyq pedagogıkasy – halyq tárbıesi. Halyqtyq pedagogıka halyqtyń tarıhı ómirin, ulttyq sanasyn qorǵaıdy.
Halyq pedagogıkasynyń negizgi qaǵıdalary keler urpaqtyń aqyldy, namysshyl, arly, ómirsheń azamat bolýyn tileıdi, otbasy úlkenderi jańa týǵan jas balany Otannyń, eldiń asyl azamaty bolýyn ańsap - armandaıdy; jastaıynan eńbeksúıgish, elgezek azamat etip tárbıeleýdi kózdeıdi. Naqtyraq aıtsaq, shyr etip dúnıe esigin ashqan ár sábıdi túrli salt – dástúrler arqyly kúnnen – kúnge tárbıelep otyrǵanyn baıqaımyz da, halqymyzdyń ulttyq tárbıesi negizinen júıeli bolǵan dep aıta alamyz.
Halyq pedagogıkasy - qazaq poezıasynyń bólinbes bir bólshegi ispetti. Qanatty sózder, maqal - mátelder, sheshendik sózder, aıtystar, ertegiler, ańyzdar, jumbaqtar men jańyltpashtar. Ol jan sezimin tolqytyp, oıymyzǵa oı qosatyn, qıalymyzǵa qanat bitiretin halqymyzdyń rýhanı baılyǵy men bolmysy – sulý ánder men syrshyl kúıleri, ulttyq oıyndary, osy kezge deıin qadir – qasıetin joımaǵan salt - dástúrleri, ádet – ǵuryptary, adamdyqqa, tazalyqqa, ádildik pen meıirimdilikke baýlıtyn yrymdary men tyıymdary.
Qazirgi ǵylym men tehnıkanyń damyǵan zamanynda bala tárbıesiniń zamanmen birge ózgeriske ushyraǵanyn bárimiz de jetik bilemiz. Bilemiz de, qanshama ǵasyrǵa sozylǵan, urpaqtan urpaqqa jalǵasqan ulttyq tálim – tárbıeniń negizi sanalatyn halyqtyq úlgi - ónege, halyqtyq pedagogıkadan qol úzbeý qajettigin anyq túsinemiz. Olaı bolsa, ata - babalarymyzdyń tárbıege qatysty ǵasyrlar qoınaýynan saralanyp jetken is - tájirıbeleriniń jıyntyǵyn - halyq pedagogıkasyn búgingi ómirmen, kúndelikti sabaqpen qalaı baılanystyramyz.
Men sabaq barysynda onyń tárbıelik jaǵyn eskere otyryp, oqýshylardyń óz halqyna degen súıispenshiligin arttyrý jáne ony qalyptastyrý úshin múmkindiginshe halyqtyq pedagogıka elementterin paıdalaný jaǵyn qarastyramyn. Sabaqta halyqtyq pedagogıkany paıdalanýdy myna baǵyttarda júrgizemin: ádet - ǵuryp, salt – dástúr, maqal - mátelder, sheshendik sózder.
Mysaly, qazaq tilinen «Etistikten ótkendi qaıtalaý» sabaǵyn ótkizgende «Bilim men dástúr syny» oıyn ótkizdim. Ol oıynnyń maqsaty - etistikten alǵan bilimdi bekitý ári salt - dástúrdi bilý. Ár balaǵa eki suraqtan beriledi: biri – ereje, ekinshisi - dástúr. Úlgi: 1. a) Etistiktiń bolymdy jáne bolymsyz túrleri. Mysal keltir. á) Jeti atany aıt. 2. a) Etistik degenimiz ne? Mysal keltir. á) Qyzdar tárbıesine baılanysty qandaı maqal - mátel bilesiń?
№2. Óz áke - sheshesin qarttar úıine tapsyratyn adamdarǵa qózqarasyń qandaı?
№3. Tyıym sózderge túsinik ber.
1. Esikti qatty serpip jappa, tarsyldatyp qaqpa.
2. Búıirińdi taıanba. Taıaqqa súıenbe.
3. Qumyrsqa ıleýin buzba.
4. Kók shópti julma.
Al etistiktiń raı túrin ótkende XV ǵasyrda ómir súrgen, el táýelsizdigi, halyq baqyty, tynysh ta jaıly ómiri týraly oı tolǵaǵan ataqty babamyz Asan qaıǵynyń:
Taza minsiz asyl tas
Sý túbinde jatady.
Taza minsiz asyl sóz
Oı túbinde jatady.
Sý túbinde jatqan tas
Jel tolqytsa shyǵady.
Oı túbinde jatqan sóz
Sher tolqytsa shyǵady,- degen sózin alyp, shartty raıly etistikti tapqyzyp, maǵynasyn uǵyndyryp, jattap alýǵa keńes beremin.
Til sabaqtarynda mundaı mysaldardy kóptep qoldana alamyz. Qaz daýysty Qazybekten: «Aýyl berekesi qalaı ketedi, úı berekesi qalaı ketedi?» - dep suraǵanda: Aýyl aqsaqaly shala bolsa,
Jigitteri alty aýyz ala bolsa,
«Á» dese, «Má» deıtin
Jasy úlkendi kishisi
Syılamaıtyn, kóńili qara bolsa,
Sol aýyldyń berekesi ketedi.
Uly urysqa saı bolsa,
Kelini keriske saı bolsa,
Qyzy sýmaqaı bolsa,
Sol úıdiń berekesi ketedi,- dep qaıtarǵan jaýabyn mysalǵa alyp, «Tárbıeli ul men qyz qandaı bolady?» degen oıdyń aınalasynda pikirlese kelip, osy naqyl sózdi túsinip, qorytyndy shyǵaramyz.
Al «Kórikti qandaı bolady?» dep suraǵanda Qorqyt atanyń: «Tizesin búgip otyrǵan ınabatty qyz qórikti, ónegeli ul kórikti» degen jaýaby ári taqyrypqa mysal, ári tárbıe kózi emes pe.
Maqal – mátelderge, nasıhat sózderge qyzyqtyrýdyń bir joly – sabaqta oıyn elementterin qoldaný. Mysaly «Áripter» oıyny. Bul oıynda eki komandadan eki bala shyǵady. Bir oqýshyǵa j áripi jazylǵan, ekinshi balaǵa b áripi beriledi. Qandaı árip berilse, sodan bastalatyn maqal - mátelder aıtady. Úlgi: j - Jaqsy - isimen jaqsy. Jaqsynyń aty ólmeıdi, ǵalymnyń haty ólmeıdi. Mundaı tapsyrmaǵa bala aldyn ala izdenedi, daıyndalady, qyzyǵa qatysady jáne tárbıe alady.
Al ádebıet sabaqtarynda kórkem shyǵarmalardy oqyp, taldaý arqyly jas jetkinshekter boıynda adamgershilik, syılastyq, otansúıgishtik qasıetterdiń qalyptasýyna kóńil bólemin. Mysaly Y. Altynsarınniń áńgimelerin oqyǵan soń, taqyrypqa saı pikir alysý uıymdastyramyn. Suraqtary:
1. Bala mineziniń qalyptasýy qaı jasta bolady dep oılaısyńdar?
2. Bala tárbıesindegi ata - ananyń róli degendi qalaı túsinesińder?
3. Eń jaqyn joldasyńnyń minezin sıpattap ber.
4. Minezi jaqsy dep synypta kimdi aıtar ediń?
Qazaq eli el bolǵaly, qazaq qazaq bolǵaly ómirbaqı anasyn syılap ótken. Ana taqyryby qazaq ádebıetinde de keń oryn alǵan. Kórkem shyǵarmalarda qyzdar men áıelder obrazy naǵyz mahabbattyń mángilik sımvoly, ulttyq namysty tý etip, halyq taǵdyry úshin erlermen birge qan maıdanda erlik kórsetken batyl jandar, aqyldy, meıirimdi, úlgili de ónegeli analar. Sol beınelermen tanysqan búgingi urpaq ózi zerdelep, qajetin boıyna alady.
Synyptaǵy oqýshynyń is - qımyly, ádeptiligi, sóıleý úlgisi - bári halyq mádenıetinen týyndap, ulttyq ádeptilikti kórsetetindeı bolý úshin halyqtyq pedagogıkany tıimdi paıdalana bilý - úlken óner.
Ata - babalardyń tárbıelik dárisin qundaqta jatqan kúnnen estip ósken esti urpaq erjúrek, márt minez, aq kónil, darhan halqyna laıyq bolyp ósetini anyq.
Kóne grek ǵulamalarynyń aıtýyna qaraǵanda, adamnyń belgili bir ultqa, halyqqa tán ekendigin anyq seziný úshin bes túrli shartqa jaýap berýge tıis.
1. Sol ulttyń tilin jaqsy bilýi.
2. Sol ulttyń dinin tereń meńgerýi.
3. Sol ulttyń dástúrin tolyq boıyna sińirýi.
4. Sol ulttyń tarıhyn bes saýsaǵyndaı bilýi.
5. Sol ult mekendegen jerdiń oı - shuńqyryn jaqsy bilýi.
Osyndaı bes sıpattamany boıyna darytqan adam ǵana sol ulttyń tolyqqandy ókilimin deýge quqyly,- dese grek oıshyldary, Elbasymyz N. Á. Nazarbaev «Qazaqstan - 2030» joldaýynda «Tolyq órkenıetti el bolý úshin aldymen óz mádenıetimizdi, óz tarıhymyzdy boıymyzǵa sińirip, sodan keıin ózge dúnıeni ıgerýge umtylǵanymyz jón» dep kórsetken.
Daý týǵyzbas aqıqat – osy!
You Might Also Like
