InfoHub Logo

Ańyz

— Baı - Soǵdy hakim qaıda? Hantyǵaıdyń aqqýy qaıda? – dep surady Burym han óziniń saraı qyzmetshilerinen.

— Meniń memleketimniń dańqy jáne maqtanyshy kózime kórinbeýi nelikten? Qýanyshtyń móldir tamshysy, jubanyshymnyń jyly jymıysy, ar-ojdanymnyń móldir nury Hantyǵaıdyń aqqýy - Baı - Soǵdy hakim qaıda?

Burym hannyń saltanatty shatyryna jınalǵan myrzalar, bekter, sheıhter, taıshalar, knázder bastaryn tómen tuqyryp, óz ámirshilerine týra qaraýǵa batyldary jetpeı, ózderin kináli sezingendeı keıip tanytqan. Shyndyǵynda, olar ánsheıin Burym handy sherli habarmen qynjylytqylary jáne onyń narazylyǵyn  týdyrǵylary kelmegen edi.  

— Sender nelikten únsizsińder?- dep surady Burym han aq kirgen  býryl qaharly qastaryn damylsyz qozǵap.

— Nege senderdiń bir de birińniń shyndyqty aıtqylaryń kelmeıdi?.. Degenmen kórer kózimnen, estir qulaqtarymnan, qarý ustar qoldarymnan aıyryp, meniń soqyrlyǵym men tas kereńdigimdi, qartaıǵanymdy óz múddelerine paıdalanyp, meniń taǵyma kóz tigýshi adamdardan shyndyq talap etý kúlkili... Tek maǵan Baı-Soǵdy hakim ǵana shyndyqty aıtatyn. Men ony qasymnan kóre almaı otyrmyn. Myrzalar men bekterdiń, taıshalar men knázderdiń biriniń aq shalǵan, endi biriniń qylaý túspegen bastary burynǵydan da tómen salbyrap ketken edi. Olardyń bir de biriniń áldene deýge, til qatýǵa batyldary jetpedi. Sonda Burym hannyń súıikti qyzy Jet sulý batyl basyp ortaǵa shyǵyp, bir tizesin búgip bylaı degen edi:

— Áke, meni ózgeler aıta almaı otyrǵan jaıdy aıtýǵa bekingen batyldyǵym úshin keshire gór.  

Hannyń býryl qasy túzelip, mańdaıyndaǵy qatparly ájimderi jazylyp, qaharly kózderi nurǵa tolyp, kóńildene til qatty:

— Jet sulýǵa ashýlana qoıar adam tabyla qoıar ma eken? Sóıle, ǵazelim meniń!

— Áke, Baı - Soǵdy áldeqashan tipten ózgerip ketken. Qazir siz ony tanymaısyz. Ol kópten beri barlyq hantygaılyqtar súıip aıtatyn óziniń keremet ánderin shyǵarmaıdy.

Iá, Baı-Soǵdy óziniń baspanasyn bekitip alyp  eshqaıda shyqpaıdy. Onyń ózi zerigip, áıelderin janarlaryn jaspen jýǵandaryna jarty jyl ótti... Áldekim Hantyǵaıdyń kúniniń kóńil kúıin buzyp, al ol bulttardyń artyna tasalandy.

Han taǵy da qabaǵyn túıip, Baı-Soǵdy hakimdi alyp kelýdi buıyrdy. Al Jet sulý jibek perdeniń ar jaǵyna ornalasty. Uzyn býryl saqaldy hakim palatkaǵa kirgende, qyz altyn arfada aqyryn oınap, Baı - Soǵdynyń óz ómirinde shyǵarǵan sansyz ánderdiń ishindegi eń ásem ánin áýelete jóneldi.

      — Al qyzyl raýshan kúlkiń seniń,

      Bulbul ániń diril qaqqan.

      Keýdeńde seniń buǵyp jatqan...

Jetten artyq bul ándi búkil Hantyǵaıda eshkimde shyrqaı almaıtyn. Sondyqtan bolar otyrǵandardyń júzi jylyp sala berdi. Al Burym han bolsa hakimge jymıa qarady. Myrzalar da, bekter de , sheıhtar da,  knázdar da Burym hannyń tiri aınalasyndaı jymıysyp ala bergen. Tek Baı - Soǵdynyń ózi hakim hannyń aldynda janaryn tómen salyp, býryl tartqan kirpikterine mólt-mólt etken jas tamshylary ilinip turdy.

— Baı - Soǵdy hakim, Hantyǵaıdyń aqqýy, saǵan ne boldy?-dep surady  Burym han.  — Seni eshkim  kórmeıdi. Bálkim, seniń áldebir qaıǵyń bar shyǵar? Múmkin, seniń ıiniń jalańashtanyp, kóılegiń tozǵan bolar. Joq, álde mal men basyń baqytsyzdyqqa  tap boldy ma? Múmkin, sen aqyr sońynda maǵan yrza emes shyǵarsyń?

Baı – Soǵdy hakim basyn kóterip:

— Burym  han, men bárińe de rızamyn. Mende bir adamǵa jetip artylar, tipti odan da  kóp yrzyq dáýlettiń bári bar. Men seniń kún shuǵylaly meıirimińe býym burqyrap shomylýdamyn, — dedi.

— Baı - Soǵdy hakim, múmkin, seniń júregiń salqyn tartqan bolar. Múmkin, seniń júdegen janyńdy jubatar jas ǵazelderiń jalyndy  qos janary úmitińdi oıatyp, jan júregińdi eljireter shattyqa bóler  qýanyshy qajet bolar?..

— O-o, Burym han, aı dese aýzy, kún dese kózi meniń jeti áıelim, jeti  sulýym bar. Maǵan solardyń jastyq qýanyshtary jetkilikti, — dep jaýap berdi býryl shashty hakim oǵan ashshy mysqylmen.

— Baı - Soǵdy,  áıtse de saǵan ne kerek? Sura, men sen úshin bárin de isteımin, óıtkeni sen menen bıiksiń, men qazir  han bolǵanmen, erteń meni qurttar jeıdi. Al sen ólgende seniń artyńda keremet ásem tiri ánderiń qalady... Handar kóp,  Baı – Soǵdy hakim  jalǵyz.

— Burym han, meniń saǵan ótinishim bar,  Jet sulý budan bylaı meniń ánderimdi aıtpaıtyn bolsyn. Basqa qyzdar da ol ánderdi esterinen shyǵarsyn. Qus butaqqa qonyp, qamsyz án salyp otyrǵanda, jaqyndap kele jatqan páleni, ózin bas salǵaly turǵan kez quıryqty baıqamaıdy. Meniń qysym jetti. Al kezquıryǵym basymdy aınalyp ushyp júr. Men onyń qanatynyń sýylyn sezinemin.

— Sen adamdardyń arasyndaǵy bıik parasat ıesi bola turyp ajaldan qorqasyń ba?

— Joq,  han ıem, men ajaldan emes, uzaq ómir súrgenimnen qorqamyn, jurttyń janyn  meniń aqylsyz júregim baýrar án terbedi, jańa qýanysh shadyman shattyqty ańsady. Endi budan bylaı ol ánder joq... Men kópten beri ǵylymı kitaptarǵa zer salyp, tereń úńile bastadym. Al bul danyshpandyq teńizi meni barǵan saıyn óziniń tereńine, tunyǵyna tartqany sonshalyq – men ózimniń ánderim men aınala tóńiregimdegilerge qanshama jamanshylyq ákelgenimdi sezine bastadym. Men  ádemi de áserli daýsymmen jastardy da, qarttardy da aldadym.

Men olarǵa eshqashanda bolmaǵan, bolmaıtyn qýanyshty tyqpalap, jandaryn raýshan gúliniń ısimen rahatqa bóledim. Al bizdiń barlyq ómirimiz bar bolǵany jylt ete qalǵan aýadaǵy qustyń terbelip turǵan kóleńkesi. Qaıǵy, baqytsyzdyq, joqshylyq jáne aýrý-syrqattyń telegeı teńizinde terbele júrip, men ózimdi jáne basqalardy bir tamshy tátti ýmen ýladym.

Ánderim endi meni jalyqtyra, jabyqtyra bastady. Burym  han, men aqylman kitaptardy kóbirek oqyǵan saıyn ózimniń sonshalyqty aqymaqtyǵyma aıqyn kózimdi jetkizgendeımin. Han ıem, meni bosatyńyz. Men basqa kórshi memleketterge baryp,  ómirlerin paıymdaýmen, oılanyp tolǵanýmen ótkizip, ulylarmen kezdesip, ǵylymdy jan qıarlyqpen alǵa aparǵan olardyń ómir shyndyǵynan sabaq alsam deımin. Bul meniń ekinshi ótinishim. Burym han oıǵa shomdy. Ol Hantyǵaıdyń dańqy men maqtanyshy ánshi Baı – Soǵdyny qatty aıady. Bul aqqý ushyp keter bolsa, munda ne qalady. Alaıda Baı - Soǵdy hakim sonshalyqty qatty ózgergen. Bálkim, oǵan saıahat taptyrmaıtyn jaqsy dárýmen bolar.

— Jaqsy, Baı-Soǵdy hakim, seniń degeniń bolsyn, — dep kelisti Burym  han, — qalaǵan jaǵyńa bar. Tek qaıtyp oralatyn bol. Al sen saıahatta júrgende, Hantyǵaıda seniń áńderińdi aıtpaıtyn bolady. Bar shyndyqty izdep taýyp, bizge alyp kel...

II

Hantyǵaı handyǵy óte úlken edi. Baı-Soǵdy  hakim munda turatyn ózinen asqan ǵalymdy bilmeıtin edi. Ol jolǵa tez jınalyp, úsh túıege alys saparǵa asa qajetti zattardy arttyryp, on qyzmetshisin janyna ertip, ataqty Tuzaq hakim turatyn kórshi Shubaraıǵyr handyǵyna baǵyt aldy. Kerýen shekaraǵa jetkenge deıin az-kemsiz úsh apta jol júrdi. Hantyǵaı men Shubaraıǵyr ózara uzaq jyldar soǵysyp, qalalar qırap, el mekendegen jerler bos qalǵan, myńdaǵan adamdar óltirilip, myńdaǵan adamdardy tutqynǵa alyp ketken.

Baqyt qubylmaly edi, al soǵys áskerler ábden álsiregende qor taýsylyp sarqyla bastaǵanda jáne jalpy joqshylyq etek alǵan tusta ýaqytsha kelisimge májbúrleıtin. Handar bir-birlerin dostyqqa sendirip, al ózderi aqyryn jańa soǵysqa ańdaýsyzda shabýyl jasaýǵa daıyndalatyn. Sondyqtan da Baı-Soǵdy hakimniń kerýeni shekaraǵa jetken tusta qorǵanysta turǵan kúzetshiler onyń túıelerin tarpa bas salyp tartyp alyp, Baı - Soǵdyny Shubar hany Maıshyqtyń tutqyny  dep jarıalady. Tutqyndy týra hannyń ózine alyp bardy. Maıshyq onyń kim ekenin jáne Baı - Soǵdynyń munyń memleketine nege kelgenin bilgen sátte oǵan mol syılyq usynyp, bosatyp jiberdi.

— Seniń ánderiń, hakim, saǵan qaıda barsań  da baqytty  jol ashady, — dedi dańqty ánshini kórgenine qýanǵan Maıshyq han:

— Eger de mende seniń qabiletiń bolsa, men óz handyǵymdy tastap-aq keter edim. Alla jolyńdy ońǵarsyn. Qaıtar jolda maǵan soǵýdy umytpa.

Baı - Soǵdy hakim saparyn odan ári jalǵastyrdy. Oǵan qaýip-qateri basym saýda kerýenderi ámanda dala qaraqshylarynyń shabýylyna tap bolatyn betpaq dalany keship ótý kerek edi. Bular da sondaı jaǵdaıǵa tap boldy.

Jolǵa shyqqandaryna úshinshi kún ótkende hakimniń kerýenin dala qaraqshylary qorshap aldy. Olar qyzmetshilerdi baılap-matap tastap, teńderdi sheshe bastady.

— Baı -Soǵdy hakim qarsylyq kórsetpeı, olarǵa beı-jaı qarap otyr edi. Bul qaraqshylardy tań qaldyrdy.

— Óz múlkińniń talaýǵa túskenine ókinbeısiń be? — dep surady olar.

— Sen kimsiń?

— Men Hantyǵaıdaǵy Baı- Soǵdy hakimmin.

— Sonda senHantyǵaıdyń aqqýysyń ba?

— Iá.

Muny estigende qaraqshylardyń qoldary tómen túsip ketkendeı edi. Olar túıelerge teńderdi qaıtadan artyp, qyzmetshilerdi bosatty. Eshteńesine soqtyqpaı, ataqty ánshini qoıa berdi.

— Biz ádette kópester men baı adamdardy tonaımyz, — dedi qysyla qyzaraqtap.

— Hantyǵaıdyń aqqýynyń aq qanatynyń tipti bir tal qaýyrsynan julyp alǵan adamdy qarǵys atsyn...Seniń ánderiń saǵan ámanda baqyt syılap, saparyńdy sátti etedi. Kerýen jolǵa shyqqan tusta qaraqshylardyń biri ándetip qoıa berdi.

         Al qyzyl raýshan kúlkiń seniń

         Bulbul ániń diril qaqqan.

         Keýdeńde seniń buǵyp jatqan.

Taǵy da sol án, taǵy da Baı- Soǵdy hakimniń jan dúnıesin astan-kesten etetin aqymaq bolǵan shaǵynyń aıǵaǵy. Qaıda barsa sońynan qýalap, izine ilesip júretin adamnyń kóleńkesindeı kesirli án. -Qyr sońymnan qara kóleńkedeı ilesip qalmaýyna qaraǵanda meni qarǵys atqan bolar, — dep Baı-Soǵdy kózin jumyp, bir sát oıǵa berilgen. Betpaq daladan soń jabaıy taýlar bastaldy.

Tuzaq sonda turatyn. Dańqty hakim turatyn quz jartasty, tereń shatqaldy, taýly aımaqqa kerýen asqan qıynshylyqpen jetti. Taýdan qazyp qashalǵan úńgirde turatyn. Jolaýshylar taqýanany taý bulaǵynyń jaǵasynan izdep tapty. Ol munda ótken-ketkendi tereń paıymdaýǵa moıynsunǵan. Baı-Soǵdy hakim oǵan jaqyn kelip, sálem berdi.

— Tuzaq hakim, men seniń danyshpandyq bastaýyńnan qanyp ishý úshin alystan arnaıy keldim. Tuzaq kelýshige óziniń júz jasaǵan janaryn qadaı turyp, tańyrqaı qatqyl ún qatty.

— Danalyqty túıemen tasymaıdy. Danalyqqa sándi kıim de qajet emes. Sen ózińniń ýaqytyńdy tekke joǵalttyń...

Baı – Soǵdy Tuzaqpen eki kúndi jarastyqty áńgimemen ótkizdi.

Ol jalǵyz ómir keship jatqan taqýaǵa óziniń barlyq ómirin áńgimelep berdi. Jastyq shaǵynda kedeı baıǵus bolǵanyn, ániniń arqasynda keń baıtaq Hantyǵaıda ataǵynyń qalaı jańǵyrǵanyn, Burym hannyń ózin baılyq pen qurmetke qalaı bólegenin, óziniń tutas Hantyǵaı shyrqaǵan ánderimen qalaı kókiregin kerip maqtanǵanyn, aqyr sońynda, ózi ómirin nege bulaı ótkizgeni týraly oıǵa qalǵanyn,  onyń aldamshy kóleńkesin baqyt dep qabyldaǵanyn- túgin qaldyrmaı áńgimelep berdi. Kárilikten shashtary aǵarǵan  Tuzaq ony zer sala tyńdaı kelip bylaı dedi:

— Baı-Soǵdy, seniń barlyq qyrsyǵyń óz baqytyńdy áldeqaıdan syrttan izdeýińde. Sen Hantyǵaıdyń búkil malyn,  barlyq astyǵyn, barlyq sulý áıelderin tartyp alsań,  qýanyshty bolǵan bolar ediń. Tek sen bir degende on atqa birdeı er sala almas ediń. On kisige arnalǵan asty iship, jeı almas ediń.  Al seniń baılyǵyń seni moıynturyqtaı ezdi... Mine, qazir saǵan myna túıelerdiń, qyzmetshilerdiń múlikke toly teńderdiń qajeti ne? Saǵan jalǵyz júrip tek óziń týraly oılaý áldeqaıda jeńil emes pe?

— Seniki jón, Tuzaq, — dep kelisti Baı-Soǵdy, — tek meniń bul týraly erte oılamaǵanym ókinishti.

Ol óziniń múlikterin qyzmetshilerine bólip  taratyp, olardy úılerine qaıtardy.

— Baı- Soǵdy, sen  áli barlyǵyn túgel istep bolǵan  joqsyń , — dedi Tuzaq,- Shıbe handyǵyna bar, onda hakimderdiń hakimi,  danyshpandardyń  danyshpany  Urymshy - Oloı turady.  Ol saǵan barlyǵyn  úıretedi.

Hantyǵaı  handyǵynan  Shubar aıǵyr handyǵyna deıin úsh apta, Maıshyq hanynan Tuzaq hakimge deıin úsh apta júrgen Baı-Soǵdy Tuzaq hakimnen  Urymshy- Oloı hakimge deıin jaıaý týra úsh aı júrgen edi.  Kıgen  kıiminen  kedeı baqtashylar kıetin  túıe júninen tigilgen óte qarapaıym kıim qaldy, ıyǵyndaǵy  aýyr qorjynynda  qajetti azyǵy salýly edi. Jol aýyr edi. Taýlar, ormandar, qıyn asýlar, alaıda Baı-Soǵdy únemi alǵa qaraı  júrýmen boldy. Ol Tuzaqtyń keńesimen basy artyq aýyr júkten bosanǵanyna ózin baqytty sezingen. Shynynda da, sol túıelerdiń, qyzmetshilerdiń jáne teńderdiń jalǵyz adamǵa qanshalyqty qajeti bar edi. Júz jıyrma jastaǵy Urymshy -Olaı hakim ashyq aspan astynda turatyn, kárilikten bet-aýzyn túk basyp ketkendigi sonshalyq – kelgen qonaqty kórý úshin tómen salbyraǵan aýyr qastaryn kóterýge tıis edi. Uzyn saqaly tizesine deıin jetetin. Kóıleginiń syrtynan sarǵysh aryq denesi kórinip turdy.

— Hakimderdiń danyshpanyna Alla ózi jar bolsyn! — dep Baı-Soǵdy oǵan jerge deıin basyn ıip sálem berdi.

 Ol Urymshy-Oloıǵa ózi týraly Tuzaqqa aıtqandaryn aıtyp berdi. Oǵan qosa baılyqtan basqa ony áıelderge degen qumarlyq esten tandyrǵanyn qosyp aıtty. Iá, Baı-Soǵdy sulý,  symbatty betine nury tógilgen bir de bir arýdy nazarynan tys qaldyra almaıtyn. Óziniń eń ásem ánderin janarlary jáýdiregen qara kózderge arnaıtyn onyń jeti sulý áıeli bar edi. Olarǵa ol jas kezderinde súıip qosylǵan jas áıeldiń, qyz kezindegi ásemdigin yrqyna kóngen qońyr kózderiniń meıirimine jeter ne bar... Endi ol qartaıdy. Áıtse de áıeldiń ásemdigi onyń qumarlyq yntyǵyn oıatyp, jastyq otyn alaýlatatyn. Osy qushtarlyq sezim ony ómir boıy qajytyp qanaǵattandyra  almaı keledi.

— Baı-Soǵdy, sen nemen korektendiń?- dep surady Urymshy - Oloı qatqyl únmen qabaqtaryn túsirip.

— Men qolyma túskenniń bárin azyq ettim.

Bizdegi qylmysqa qumarlyq oty tamaqtan... et jemeseń, tátti-dámdini jáne sharapty aýzyńa almasań, ol óz-ózinen sónedi.   Óne boıdy eńbekpen qajytyp, oraza ustap, jaqsy-jamandy oı eleginen ótkizip paıymdaý qajet. Sonda ǵana sen shyndyqqa jaqyndaısyń. Shoshqanyń etin jegen adamnyń ózi shoshqaǵa aınalady... Al qannyń dámin tatqan adam qanqumarǵa aınalady. Eger de meniń aıtqanymdaı ómir súrse, bir erkek jeti áıeldi súıe almaıdy.

Áıel degen ne? Bul – aldaý, arbaý ... Ol birinshi túnmen ilese keledi. Qartaıǵan áıelge qarashy, kezinde sen úzdige ánge qosqan onyń sulýlyǵy qaıda ketken? Men áli kemelime kelgen joqpyn. Baı-Soǵdy, Sen Qatyn handyǵyna bar. Onda úlken ózen jaǵasynda uly Erquzul jan saqtaýda. Sonda bárin bilesiń... Muny estigende Baı-Soǵdy hakim eńirep jylady. Tuzaq ta, Urymshy-Oloı da oǵan onyń júreginiń túbine úńilip, shyndyqty aıtqan edi. Qansha ótirikti, jamandyqty, násipqumarlyqty ol ómir boıy tasyp, óziniń ánderimen ózgelerdi de adastyrǵan deseńshi.

Baı-Soǵdy óziniń qorjynyn tún balasynda shı bóri ulyp jatatyn shyńyraýǵa atyp uryp, ózi jalań aıaq, jaıaý-jalpy qolyndaǵy taıaǵyna súıenip, alǵa qaraı júrip ketti.

III

Urymshy - Oloıdan Baı - Soǵdy hakim Erquzulǵa deıin úsh jyl júrdi. Qanshama qıynshylyqty bastan keshti. Qanshama kúsh jumsady. Tasty taýlar men qorqynyshty ormandar arqyly ótýine týra keldi. Kıimderi baıaǵyda- aq tozyp, jalba-julbasy shyqqan ár jeri alaqandaı bolyp jyrtylǵan kıiminiń arasynan saıahatshy beısharanyń sarǵysh tartyp, kebe bastaǵan denesi jylt-jylt etedi. Al aıaqtary irili-kishili jaralarǵa toly edi.

Alaıda Baı - Soǵdy hakim danyshpandyqtyń kemeline jetken adamdarǵa jetip, odan danyshpandyq sońǵy sózdin estý úshin osylardyń bárine tózdi. Ol jabaıy ańdar sıaqty jemister men  tamyrlar, sosyn shóptermen tamaqtanyp, ettiń, tátti sharaptyń jáne tátti jemis-jıdektiń dámin umyta bastady.

Japadan jalǵyz ormanda áldeneshe ret qatty aýyryp, óziniń óler saǵatyn boıusyna kútti. Alaıda Alla taǵala oǵan erlikke tán áreketteriniń jemisin kórýdi jazǵan edi. Bul úshinshi jyldyń aıaǵy bolatyn. Aınala tóńirek gúlge oranyp, shattyqqa kenelgen kóktem kúshine engen sátte  Baı-Soǵdy hakim Erquzul turatyn úlken Cheche kóliniń kókpeńbek jaǵalaýyn móldir sýyn kórgende,  qýanǵannan jylap jiberdi. Bul ómirlerinde ózi kórgen qıalmen  kóz aldyma keltirýge bolatyn jer bitkeniń eń ádemisi edi.

— Erquzul  hakimdi Alla jarylǵasyn! — dedi.

Baı-Soǵdy pálma japyraqtarymen jabylǵan onyń shalashyna jaqyndaı berip. Oǵan qarttyǵyna qaramastan  óńin bermegen  myǵym deneli taza kıingen shal qarsy shyqty. Dál mundaı qartty Baı-Soǵdy hakim kezdestirermin dep kútpegen edi.

— Sen sharshadyń ba? Seniń tamaq ishkiń kele me? Sen shóldep qaljyraǵan joqsyń ba? Saǵan kıim qajet pe?-dep surady Erquzul meıirlene. Mine, Cheche  ózeni, eń birinshi, baryp shólińdi basyp jýyn...

— Men Hantyǵaıdyń Baı-Soǵdy  hakimimin, — dedi Baı-Soǵdy  qysylyp. — Meniń laqap atym – Hantyǵaıdyń aqqýy.

— Solaı de, sen sonda «Alqyzyl raýshan  kúlkiń seniń»,- dep án shyǵarǵan Baı-Soǵdynyń ózimisiń. O-o, páli, men seni, Hantyǵaıdyń aqqýy, kórgenime qýanyshtymyn. Maǵan aıaǵynyń jarasyn jýýǵa, jańa kóılek kıgizýge jáne qymbatty qonaǵym retinde seni qushyp súıýge rahym et. Sırek qustaryń alystaǵy elderge ushyp jetetin tárizdi  seniń tamasha ánderiń maǵan da kelip jetti.

Olar ózenge kelgen sátte Baı - Soǵdy hakim móldir de salqyn zámzám sýǵa bas qoıdy. Erquzul oǵan jymıa qarap turdy. Baı-Soǵdy shólin basyp, eńsesin tiktegen sátte Erquzul oǵan tańdana saýal qoıǵan edi.

— Hantyǵaıdyń aqqýy, seni shól ólerdeı qınasa da, sen myna kóldi iship taýysa almaǵanyń qalaı?

Baı-Soǵdy hakim ázildep turǵan bolar dep oılap jaýap berdi.

— Bizdiń barlyǵymyz shól qysqanda ony tipti tutas teńiz sýy basa almas dep oılaımyz.

Erquzul hakim jyly jymıyp, ózenniń jaǵasynda jas butaqty julyp jep turǵan taǵy eshkini kórsetip:

— Sen qalaı oılaısyń, Hantyǵaıdyń aqqýy, eger de eshki kúnde kelip eń jas butaqtardy julyp jese, bul aǵashtyń ósýi múmkin be? — dep surady ol.

— Joq, onda ol qýrap qalady.

Erquzul taǵy da kúldi.  Al Baı - Soǵdy oıǵa berildi.  Osylaı olar úsh kúndi birge ótkizdi. Al Baı - Soǵdy hakim dem alyp, óziniń ústindegi kıimderin taza kıimderge aýystyryp úlgerdi. Ol óziniń saıahaty týraly ádeıi tis jarmady. Alǵashqy sózdi Erquzuldan tosqan edi. Hakim bolsa Baı-Soǵdyny tap kópten kútken bir baýyry retinde synaı tanytty. Tek tórtinshi kúni Erquzul til qatqan edi.

— Hantyǵaıdyń aqqýy, seniń qazir úıińe attanýyńa bolady. Sen jaqsy  dem aldyń, azyq-túlik qoryńdy da saılap aldyń. Iinińe jańa kıim ildiń... Meniń seni renjitkim kelmeıdi. Tek sen sonshalyqty ýaqytyńdy tekke joǵalttyń jáne kóptegen qıyndyqty, qaýip-qaterdi bastan keshtiń. Seni munda seniń tákapparlyǵyń men basqalardan oq boıy ozyq bolsam degen toıymsyz menmendigiń alyp keldi. Úıińe qaıt, óz áńderindi shyrqa... Seniń ániń qurǵatqan ár tamshy jas, ár qýanysh kúlkisi sonshalyqty baqyt, ol týraly armandaýǵa tipti handardyń batyly barmaıdy. Iá, seni munda alyp kelgen ózgeler túgili óziń baıqaı bermeıtin – tákapparlyǵyń. Ol seniń nurly janaryńdy kúńgirt tarttyrdy. Sol sát saǵan álem kúńgirt tartqan sekildi bolyp kórindi.

Sen ózińniń aqylyńa sendiń. Al bul barlyq qyzmetshilerińniń ishindegi eń ekijúzdisi edi. Ol tipti úsh uıyqtasań túsińe enbeıtin  nárseni oıyna salýǵa tyrysady. Bizdiń baqytymyz bir kúnde, al ómir shyndyǵy ózimizdiń arymyzda. Al ómir sonshalyqty qarapaıym. Onyń máni ne iship, qandaı kıim kıetinińde emes. Ash-jalańash adam  tek ash-jalańashtyǵynan   ádiletti bolmaıdy.

— Erquzul hakim, men munyń bárin túsinemin jáne senimen tolyq kelisemin, — dep jaýap berdi Baı - Soǵdy. — Tek bizdiń ómirimiz ajaldyń aldynda tipti de túk emes ekenin bile tura qalaı tynysh uıyqtaımyn?..

— Ómir boıǵy izgilikti isiń, jasaǵan jaqsylyǵyń,  jańalyǵy telegeı teńizdeı aqylyń, dańqyń men sulýlyǵyń seni quryp ketýden qutqara almaıdy. Erquzul hakim rahattana kúldi.

— Hantyǵaıdyń aqqýy, sen joq nárseden qorqyp otyrsyń... Ajal tek bir óziń jaıly oılaǵanda ǵana, al ózgeler jaıly oılaǵanda  ol joq...  Bul qanshalyqty jaı nárse deseńshi, Hantyǵaıdyń aqqýy. Pisken  jemis sabaǵynan úzilip jerge qulaıdy, bul ólim be?..  

Osy bir qarapaıym sózderden  soń Baı-Soǵdynyń jan dúnıesi jadyrap sala berdi. Erquzul hakimniń aýzyna  neni almaı otyrǵanyn túsindi. Ony óziniń káriligi, álsizdigi, ýaqytsha kúńgirt tartqan júrek sáýlesi qorqytty...

On jyldan soń Hantyǵaıdyń aqqýy úıine qaıtyp oraldy. İle búkil handyqqa kóktemde ushyp kelgen qustardaı jańa ánderi keńinen taraı bastady. Ol ánder eńbekshilerdiń baqyty, birin-biri ólip- óship súıgen jandardyń mahabbaty, qarapaıym adamdardyń baqyty jaıly edi. Daladaǵy baqtashylar, soqa sońyndaǵy dıqandar, órmek tógýshi qyzdar da, ottyń qasynda ózderiniń tonǵan denelerin jylytyp otyrǵan shaldar da bul ánderdi jańǵyrta qaıtalady.

 

¹ Hakim – oqymysty, oqytýshy.

D. N. Mamın – Sıbırák. Zoloto.

Moskva. «Pravda» baspasy 1985 j. 

Orys tilinen aýdarǵan: Súleımen  Baıazıtov

---