InfoHub Logo

Sabaqtyń taqyryby: § 2. HÚİİİ ǵasyrdaǵy dúnıe júzi. Aǵartýshylyq dáýiri.
Sabaqtyń maqsaty: XVIII ǵ. dúnıe júzi elderiniń áleýmettik - ekonomıkalyq jáne saıası daýymen jeke elderdegi óndiris damýynyń erekshelikterin ashyp, olardyń agrarly ómirinde jáne ónerkásiptik tóńkeristiń jeke elderdegi mańyzyn, sıpatyn ashý:
- bul tóńkeris tutastaı júz jylǵa sozylǵan asa iri qoǵamdyq proses ekendigin túsindirý;
- sol kezeńdegi azamattyq qoǵam men quqyqtyq memlekettiń qalyptasýyn túsindirý barysynda oqýshylardyń oı - órisin damytyp, ózindik shyǵarmashylyq belsendiligin arttyrý
Sabaqtyń túri: pres - konferensıa.
Sabaqtyń ádisi: suraq - jaýap.
Kórneki quraldar: XVIII ǵasyrdaǵy dúnıe júzi kartasy, keste, syzba, taqtany paıdalaný.

Aǵartýshylyq bastaýy. Jańa zamanda adamdar ózderi ómir súrgen álemdi retke keltirýge umtyldy. Áli de bolsa jetkilikti túrde kúshti bolyp qalǵan Qudaıǵa degen senim ekinshi kezekke ysyryldy, ol aqyl - parasatqa senim jáne adamdardyń danyshpandyq qýaty kóptegen bilimdi adamdar úshin jańa din tárizdige aınaldy.

Sol kezdiń aldyńǵy qatarly adamdary ózderin ǵylymda, bilimde saıasatta, qoǵamdyq is - árekette, ónerde kórsetýge tyrysty. Ideıalary men is - áreketi zamandastary men urpaqtarynyń ómirine úlken yqpal kórsetken adamdardy aǵartýshylar dep atady.
Aǵartý ǵasyrynyń bilimdi adamy – bul kitabı mádenıet adamy. Onyń ómirindegi bilim dástúrlerge qaraǵanda anaǵurlym úlken ról atqarady. Aǵartýshylyq ıdeıalary Anglıada paıda bolyp odan keıin búkil Eýropany qamtyp, muhıttardan ári asyp, aǵylshyn jáne ıspan otarlyq ıelikterine deıin taraldy.

Qaıta órleý men Reformasıadan keıin Aǵartýshylyq ǵasyry úshinshi rýhanı tóńkeris boldy jáne Eýropada ortaǵasyrlyq qoǵamdyq qatynastarda tolyq joıý isin júzege asyrdy.
Aǵartýshylyq ǵasyrynda ǵylymǵa degen ynta kúshti boldy. Ǵalym, oıshyl, fılosof adamdardy halyq erekshe qurmettedi. Olardyń ǵylymı jáne fılosofıalyq taqyryptaǵy áńgimeleri zaıyrly qoǵamnyń belgisi dep sanaldy. Ǵalymdardy aqsúıekter jınalatyn arnaýly oryndarǵa shaqyryp, zor yntamen tyńdaıtyn edi.

Halyq mádenıeti. HÚİİ ǵasyrda keıbir german knázdikterinde mindetti túrde bastaýysh bilim berý engizilse de, birqatar adamdar, sonyń ishinde Prýssıa koroli İİ Frıdrıh qarapaıym halyqtyń bilim alýyna qarsy bolyp, túrli kedergiler jasap otyrdy. Bul jaǵdaı joǵarydaǵydaı, men tómendegiler arasyndaǵy teńsizdikti ári tereńdete tústi.

HÚİİ – HÚİİİ ǵasyrlardaǵy Eýropanyń mádenı ómirindegi ózgerister negizinen aǵartýshy elıtany týdyrdy, olarǵa jańa oı saldy. Al qarapaıym halyq jańa ıdeıalardy qıyndyqpen túsindi, ony, shynaıy qalpynda qabyldaýǵa shamasy kele bermedi, Aǵartýshylar ózderiniń kitaptary, pesalary me maqalalary arqyly óz elderindegi qoǵamdyq pikirge eleýli oqıǵa yqpal ete aldy. Olar absolúttik bılik tártibin, shirkeýlik qarańǵylyq pen sol zamanǵy bilim berý júıesin, adamgershilik azǵyndaýdy sýnǵa aldy.

Aǵartýshylyq ǵasyrynyń asa kórnekti qaıratkeriniń biri - Vólter – shyn aty Fransýa Marı Arýe (1694 - 1778) boldy. Ol katolık dinbasylaryn qatal synǵa alyp, shirkeýlik ádet - ǵuryptar qarapaıym halyqty qarańǵylyqta, nadandyqta ustaý úshin oılap tabylǵan ádis degendi aıtty.
Absolútızmdi jaqtaýshy bola turyp, Vólter monarh óte saýatty, danyshpan fılosof bolýy kerek dep eseptedi. Ol ústem taptardyń zorlyq - zombylyǵyn, basybaılyq tártippen feodaldyq artyqshylyqtardy joıýǵa shaqyrdy.
Ǵylym. Aǵartýshylyq ǵasyrynyń ǵalymdary jaratylystaný ǵylymyna erekshe kóńil aýdardy. Ǵalymdardyń paıymdaýynsha, fızıka, hımıa, bıologıa, geologıa jáne basqa jaratylystaný ǵylymdaryn jer betinde bolyp jatqan barlyq qubylystardy túsindire alýy tıis dep sanaldy, tek nemis fılosofy Immanýıl Kant (1724 - 1804) adamdarǵa «Seniń qolyńnan bári kele bermeıdi, seniń sanań shekteýli, dúnıede sen túsinip bile bermeıtin zattar kóp» dep eskertti.
Aǵartýshynyń dáýiriniń iri ǵulamalarynyń biri Isaak Núton (1643 - 1727) óte dindar adam bola tura, adamzat balasy Qudaıdyń qudiretin tanyp – bilýge jaqyndaı túsýge umtylýy kerek dep eseptedi.

Bul toptyń bir ókili Per Laplas (1749 - 1827) Kún júıesiniń qurylý syzbasyn jasady. Imperator İ Napoleon odan: «Bul ǵylymı jańalyǵynda Qudaıǵa qatysty nárse bar ma?» - dep suraǵanda «joq» degen jaýap bergen.
Dinı kózqarastar. Protestant dinin ustaýshy elderde ǵylym men din arasynda qaıshylyq kóp bolmaǵan. Al katolıktik elderde aǵartýshylar men shirkeý arasynda eleýli kelispeýshilikter bolyp turdy. Fransıada kóptegen aǵartýshylar katolıktik shirkeýden qol úzip, olardy synǵa aldy.

Bul aǵartýshylar, ıaǵnı Qudaıdy joqqa shyǵarýshy qudaısyzdar – ateıster – dúnıeni eshkim jaratqan joq, ol máńgilik jáne sheksiz dep sanady. Sonymen birge, tabıǵat adamnyń sanasynan tys jáne táýelsiz ómir súredi deıtin aǵartýshylar – materıalıster boldy. Fransıada Golbah, Júlen Lametrı, Denı Dıdro, Klod Gelvesıı sıaqty asa iri ateıster men materıalıster boldy. Olar jannyń ólmeıtindigine, dúnıeni Qudaıdyń jaratqanyna, tabıǵattan tys kúshterdiń bar ekenine senbedi, olar Qudaıǵa senýshilik tabıǵattyń barlyq qupıalary ashylǵanda ózinen - ózi joıylady dep eseptedi.

HÚİİİ ǵasyr aǵartýshylaryn adamzat tarıhynyń máseleleri, onyń damý barysy, ótken ómir men qazirgi ómir aıyrmashylyqtary, onyń sebepteri, t. b. tolǵandyrdy.
Qoǵam damýy týraly oılar. Adamnyń aqylyna sene otyryp, aǵartýshylar adamzattyń bolashaǵy jarqyn dep eseptedi.
Fansýz aǵartýshysy Jak Túrgo (1727 - 1781) qoǵamnyń progresin sharýashylyqtyń. ǵylym men tehnıkanyń damýymen baılanystyrdy. Fılosof Antýan Kondorse (1743 - 1794) adam ózin - ózi shekteýsiz jetildire alady dep sendi.

Fransýz oıshyly Jan Meleniń (1664 - 1729) paıymdaýynsha, barlyǵy birdeı teń jáne ortaq múlikke ortaq ıelik etetin qoǵam eń ádiletti qoǵam bolady. Zulymdyq tórkini halyqtyń nadandyǵynda, al ıgilikke jetýdiń joly kedeılerdiń baılarǵa qarsy kúresinde dep eseptedi.
Mundaı kózqarasqa fransýz tarıhshysy jáne saıası oıshyly Gabrıel Bonno Mablı (1709 - 1785) jaqyn turdy. Ol adamzattyń alǵashqy qalpyna, ıaǵnı múlikke barlyǵy birdeı ortaq bılik etetin zamanǵa oralýdy usyndy.

Buǵan qarama - qarsy pikir ustanǵan shotlandyq ekonomıs ári fılosof Adam Smıt (1723 - 1790) boldy. Onyń oıynsha adam óziniń jeke múddesin oılaı otyryp onymen qatar ómirin de jaqsarta túsedi jáne ony baıytady.
Adamdyq qoǵam degenimiz – adamdar arasyndaǵy memlekettiń aralasýynsyz jáne onyń sheberin tys turǵan qarym-qatynastardyń jıyntyǵy. Memlekettik qurylysty qulatýǵa tikeleı shaqyrmaı, aǵartýshylar adamnyń sana – sezimine qoǵamdy qaıta qurý úshin ózderiniń erik - jigeri men bilimi jetkilikti ekendigi týraly oıdy kirgizdi.

Suraqtar men tapsyrmalar.
1. Aǵartýshylyq ǵasyrynyń aldyńǵy qatarly adamyna qandaı qasıetter tán dep oılaısyńdar?
2. HÚİİİ ǵasyrdaǵy aǵartýshy elıta men qarapaıym halyq arasynda qandaı aıyrmashylyqtar boldy.
3. Aǵartýshylyq ǵasyrynyń qandaı uly qaıratkerleri boldy?
4. Aǵartýshylar jáne olardyń ıdeıalary degen keste qurastyryńdar.
5. Quqyqtyq memleket pen azamattyq qoǵam týraly aǵartýshylardyń ıdeıalaryn qazirgi biz ómir súrip otyrǵan qoǵamnan kórýge bolama? Jaýaptaryńdy dáleldeńder.