InfoHub Logo

QR Prezıdenti Q.K.Toqaevtyń 2020 jyldyń 24-qarashasyndaǵy №456 Jarlyǵyna sáıkes «Saıası qýǵyn-súrgin qurbandaryn tolyq aqtaý jónindegi memlekettik komısıa» týraly jarlyqqa qol qoıǵan bolatyn. Soǵan sáıkes Memlekettik komısıanyń respýblıkalyq, oblystyq jáne qalalyq deńgeıdegi músheleri belgilengen zertteý taqyryby aıasynda Keńestik saıasattyń qurbandaryn anyqtaý, qujattardy qupıasyzdandyrý, jınalǵan materıaldar negizinde qujattar jınaqtaryn shyǵarý boıynsha tabysty jumystar atqaryp jatyr.

Memlekettik komısıanyń Almaty qalasy boıynsha 4-shi tobynyń zertteý taqyryby – 1916-1930 jj. memlekettiń jazalaýshylyq áreketteri men bıliktiń saıası qýǵyn-súrgin kezindegi túrli zorlyq-zombylyq saıası naýqandar men ashtyq kezinde Qazaqstannan ketýge májbúr bolǵan qazaqstandyq bosqyndardy aqtaý boıynsha zertteý, usynystardy daıyndaý jáne engizý jumystaryn júrgizý bolyp tabylady. 1916 jylǵy ult-azattyq kóterilisten keıin oryn alǵan májbúrli bosqynshylyq HH ǵ. 20-30 jyldaryndaǵy kúshtep ujymdastyrý, kámpeskeleý saıasattarynyń jáne asharshylyqtyń saldarynan eldiń óz ishinde, sondaı-aq kórshiles, shekaralas memlekettermen qatar alys shetelderge de májbúrli aýa kóshý jalǵasyn tapqan. Tarıhshylar 1931-1933 jj. asharshylyqtyń saldarynan bosqynshylyqqa ushyraǵandar sany 1030 myń bolsa, onyń tek 414 myńy elge qaıtyp oralǵandyǵyn aıtsa, al 616 myńy shet elderde qalyp qoıǵan degen qorytyndylar jasaǵan. Degenmen bul keltirilgen sannan bólek, máseleniń áli de anyqtaýdy qajet etetin tustary jeterlik. Sonyń ishinde bosqynshylyqqa ushyraǵan baılar, ortashalar, kedeıler sany; kóshý barysynda ashtyqtan, aýrýdan qaıtys bolǵandar sany, shekarany buzyp ótý barysynda sotsyz, úkimsiz atylǵandar, májbúrli kóshýdiń sebepteri jáne t.b. jatady. Mine, osyndaı kúrdeli de qaıshylyqqa toly máselelerdi Memlekettik komısıa músheleri qupıa, asa qupıa derekter negizinde anyqtaý jumystaryn júrgizýde.

Memlekettik shekarany zańsyz buzyp ótýdiń zańdyq jaǵyna toqtalar bolsa, ol RKFSR Qylmystyq Kodeksiniń 84-shi babymen jazalanǵan. 1926 jylǵy RKFSR Qylmystyq kodeksine sáıkes bul bap boıynsha aıyptalǵandar 1 jylǵa deıinge merzimge májbúrli eńbekpen túzeý lagerine sottalǵan nemese 500 somǵa deıingi mólsherde aıyppul salynǵan. Degenmen, shekarany buzýǵa májbúr bolǵan bosqyndarǵa bul Kodekste kórsetilgennen de kóp merzimge sottalǵandyǵy týraly derekter muraǵat qujattarynda kóptep kezdesedi. Al, RKFSR Qylmystyq Kodekstiń 1936 jylǵy túzetýleri men ózgertýlerine sáıkes shekarany zańsyz buzýshylar 1-3 jyl aralyǵynda merzimge lagerlerge sottalǵan. Iaǵnı, RKFSR Qylmystyq Kodeksindegi mundaı ózgerister shekarany zańsyz buzyp ótýshilerge qatysty jazanyń kúsheıtilgenin kórsetedi. Jappaı bosqynshylyq kámpeskeleý, ujymdastyrý, asharshylyq jyldarynda joǵary deńgeıde bolsa, odan keıingi jyldary da bul úderis toqtaǵan joq. Al, jaǵdaı birtindep rettele bastaǵan kezde aýa kóshken qazaq sharýashylyqtarynyń Otanyna qaıta oralý úderisin arhıvtik derekter aıǵaqtaıdy. Bul máseleniń tek bir qyry ǵana. Al, qazaq bosqyndarynyń qıynshylyq pen qaıǵyǵa toly taǵdyrynyń basqa da qyrlary búgingi tańda elimizdegi «qupıa» jáne «asa qupıa», sondaı-aq shet memleketter arhıvterindegi qujattar negizinde tolyqtaı zertteýdi qajet etedi.

Ál-Farabı atyndaǵy QazUÝ, Qazaqstan tarıhy kafedrasynyń aǵa oqytýshysy, PhD Baıdaýletova Madına Dosbergenqyzy

---