InfoHub Logo

Internettiń arqasynda jer sharynyń arǵy jaǵynan jańalyq oqyp nemes dos taýyp ala alasyz jáne sizderdi bólip turǵan nárse tek saǵattyq beldeý ǵana bolady. Erteń sizdiń bundaı múmkindigińiz bolmaı qalsa, jaǵdaıyńyz qandaı bolatynyn elestetip kórińizshi. Dál qazirgi ýaqytta álemdegi mıllıondaǵan adamdar qalaǵan adamymen habarlasa almaı, ózderine unaǵan saıttarǵa kire almaı júr. Olardyń Facebook, Youtube nemese basqa da tanymal áleýmettik jelilerde akkaýnttary joq. Áńgimeniń deni qytaılyqtar men soltústikkoreıalyqtar jaıynda bolyp otyr. Bul elderde ınternettiń qalaı isteıtinine sholý jasap kóreıik.

Qytaıdaǵy ınternettiń shektelýi

● Óz saıtyńyzdy qurý úshin Óndiris jáne aqparattyq tehnologıalar mınıstrliginde uzaq jáne adamdy jalyqtyryp, túńiltip jiberetin tirkelý prosedýrasyn bastan ótkerýge týra keledi. Keri jaǵdaıda veb-paraqshańyzdy jarıalaýyńyzǵa eshkim ruqsat etpeıdi.   

● Qytaı úkimeti oqtyn-oqtyn búkil «Vıkıpedıany» nemese onyń keıbir paraqtaryn buǵattap tastap júr. «Janǵa batatyn» taqyryptar, mysaly 1989 jyly narazylyǵyn bildirgen stýdentterge qarsy tankterdi qoldanyp, nátıjesinde kóptegen adamdar naqaqtan naqaq zábir kórgen Tánanmen alańyndaǵy qandy qyrǵyn týraly materıaldar úkimettiń qaharyna ushyrap jatady. Buǵattaý buqaralyq aqparat quraldaryndaǵy zorlyq-zombylyqty nasıhattaýǵa qarsy kúres aıasynda júzege asyrylady.  

● Memleketke qyzmet etetin bloggerler nemese ýmaodandar armıasy bar. Olardyń beıresmı ataýy — «50 senttik partıa»: ondaǵy qyzmetkerlerdiń árqaısysy ınternettegi jazǵan maqalasy nemese pikiri úshin osy mólsherde aqy alady. Bul armıanyń basty mindeti — úkimettiń is-áreketine ońdy baǵa berý. The Guardian-nyń esepteýinshe ýmaodandardyń jalpy sany 300 myń adamǵa jetip jyǵylady. «50 senttik partıanyń» músheleri memlekettiń abyroıyna nuqsan keltiretin kez kelgen maqalany sol sátte-aq teriske shyǵarady nemese kelemejdep, kúlkige aınaldyrady. 

● Internetti paıdalanýshy qytaılyqtar senzýradan ótpeıtin mátinderdi shıfrlaýdy úırenip aldy. Ol úshin olar «mars» tilin — shyǵý tegi ártúrli ıeroglıfterdiń (kóbinese ádeıilep qate jazylatyn), arab sandarynyń jáne aǵylshyn tiliniń sleng sózderiniń qospasyn paıdalanady.

● 2003 jyldan beri Qytaı úkimetiniń azamattaryn shetel saıttaryna kirýin shekteıtin «Altyn qalqan» atty arnaıy jobasy bar. Onyń beıresmı ataýy — «uly qytaı faırvoly». Osy joba sheteldik BAQ jáne blogtarǵa qosyp beretin gıpersiltemelerdi de qadaǵalap otyrady. Bar gáp arnaıy ruqsatsyz birde-bir qytaı saıtynyń sheteldik BAQ silteme jasaı almatynynda jáne olardyń jańalyqtaryn aýdaryp jarıalaı almaıtynynda.  

● Qytaılyqtarǵa YouTube, Twitter, Gmail, Google Play, Google Docs, Flickr, WhatsApp jáne Facebook taqylettes jappaı qoldanysqa ıe servısterdi paıdalanýǵa tyıym salynǵan. Bul saıttar ol eldiń aýmaǵynda qoljetimsiz.

● Qytaıdaǵy álemdik áleýmettik jelilerdiń eń iri analogy — ol veıbo (aǵyl. Sina Weibo). Ol jelige tirkelý úshin ınternet paıdalanýshy óziniń tólqujattyq derekterin jáne naqty turǵylyqty jerin engizýi kerek.  

● 2013 jyly ınternettegi sybys (halyq arasynda taraǵan alyp-qashpa áńgime) týraly zań qabyldandy. Eger ınternet paıdalanýshy rastalmaǵan aqparatty jarıalap, onysyn 5000-nan astam adam oqysa nemese 500-den asa adam kóshirip jarıalasa, ony 3 jylǵa túrmege jiberýi múmkin. Zańnyń buzylǵanyn anyqtaýǵa Piyao jasandy ıntellekti — «sybysty teriske shyǵarýshy» paıdalanylady.

Soltústik Koreıadaǵy oqshaý qalǵan ınternet

● Bul elde dúnıejúzilik jelini paıdalanýǵa resmı túrde alǵan ruqsaty bar uıymdar ǵana quqyly. Olardyń ishinde 3 ýnıversıtet, birneshe ǵylymı zerthana, qaýipsizdik qyzmetteri jáne mınıstrlikter, mysaly syrtqy ister mınıstrligi bar. Ol jerlerdegi kompúterlerdiń barlyǵy tek ruqsatnama arqyly kirýge bolatyn arnaıy bólmelerde turady.  

● Basqa káristerdiń bári kvanmen dep atalyp júrgen ıntranetti (ulttyq ınternet) paıdalanady. Túrli eseppen ol jelide 1 000-nan 5 500-ge deıingi saıttar istep tur. Olardy sanap shyǵý óte qıyn, óıtkeni olardyń kóbi jahandyq ınternetti paıdalanýshylar úshin qoljetimsiz bolyp otyr.  

● 2017 jyly amerıkalyq baǵdarlamashy kez kelgen adam álemniń kez kelgen jerinen kire alatyn soltústikkoreıalyq saıttardyń tizimin jelige jaıǵastyrdy. Olar sonshalyqty kóp emes eken — bary-joǵy 28 saıt.    

● Soltústikkoreıalyq jeliniń keńistiginde ornalastyrylatyn aqparattyń deni memleket basshysy, onyń ishinde el basshysynyń egjeı-tegjeıli kún tártibi týraly bolyp keledi. Alaıda, fılmder, reseptter jáne týrıserge arnalǵan keńester beriletin kóńil kóterýge arnalǵan portaldar da bar.  

● Olardyń tipti «Meniń elim» degen ortaq chattary da bar. Ol kompúter, kıno, óner t.b. belgili bir salaǵa qyzyǵatyndarǵa arnalǵan kishi chattarǵa bólingen. Facebook nemese Twitter sıaqty áleýmettik jeliler olarda joq. Bolýy da múmkin, biraq syrttaǵy álem ol jaıynda eshteńe bilmeıdi.

● Árbir kompúter polısıada tirkeýde turýy tıis. Osy úshin 2004 jyly qurylǵan arnaıy «109 top» bar. Toptyń músheleri árbir qurylǵyny elektrondyq kontrabandanyń bary-joǵyn anyqtaý úshin josparly jáne beıjosparly túrde mezgil-mezgil tekserip turady. Ádette sheteldik fılmderdi, mýzykany izdeıdi.  

Al basqa elderdegi jaǵdaı qalaı?  

● Álem halqynyń 44 % kedeı bolýy sebepti nemese óz eliniń saıasaty saldarynan áli kúnge deıin ınternetti paıdalana almaı otyr.  

● Efıopıadaǵy 100 mln adamnyń bary-joǵy 15 mln ǵana Álemdik jeli qoljetimdi. Basqa sebeptermen qosa bul ınternetke degen baǵanyń ushyp turǵanyna baılanysty: eń arzan tarıftiń baǵasy $ 26 (onyń ústine bul tarıftegi trafık tez bitip qalady), eń qymbat tarıf — $ 155. Al jurttyń kópshiligi qymbat ınternet tarıfiniń baǵasyna teń aılyq alady.  

● Fransıanyń azamattary torrentter men basqa da lısenzıasyz ónim usynatyn saıttarǵa qorqa-qorqa kiredi, óıtkeni olardyń úkimeti fılmder men mýzykany zańsyz júktep alýǵa qarsy baryn salyp kúresip otyr. Torrentke birinshi ret kirgenińiz úshin sizge endi bulaı istemeýdi ótinetin hat jiberedi, ekinshi ret kirseńiz — taǵy bir hat alasyz, al eger tyıymdy úshinshi ret buzsańyz — basqa sharalar qoldanylady. Internetsiz qaldyrýy da múmkin.  

● Úndistan bıligi búkil aımaqtaǵy ınternetti óshirip tastaý ququǵyn paıdalanady. Eger ol aımaqtyń turǵyndary qandaı da bir zańsyz nársege kelisip alǵanynan kúdiktense, ol jer offlaın bolyp shyǵa keledi.  

● Qazaqstanda da jaǵdaı jetisip turǵan joq. Bizde de bılik kez kelgen ýaqytta ınternet trafıgin azaıtyp nemese ınternetti múldem buǵattap tastaı alýy múmkin. Buǵan Fransıadan jandy efırge aýyq-aýyq shyǵyp turatyn «oppozısıoner» faktory mysal bola alady.

Bul aıǵaqtardyń qaısysy sizdi kóbirek tań qaldyrdy? Oılaryńyzben bólisińizder. 

---