Zár quramy, zárdiń túzilýi. Búırek aýrýlary, sebepteri, onyń aldyn alý
Qostanaı oblysy, Taran aýdany»,
Evgenov negizgi mektebi» KMM
bıologıa - hımıa pániniń muǵalimi
Alına Baqytkúl Qalıqyzy
Bıologıa 8 synyp
Sabaqtyń taqyryby: Zár quramy, zárdiń túzilýi. Búırek aýrýlary, sebepteri, onyń aldyn alý. İshimdiktiń zıany. Sý men mıneraldy zattardyń aǵza úshin mańyzy.
Sabaqtyń maqsaty:
Bilimdilik: zárdiń quramy, zár túzilýi, búırek aýrýlary, onyń bolý sebepteri týraly, onyń aldyn alý týraly bilim qalyptastyryp, sý men mıneraldy zattardyń aǵza úshin mańyzyn túsindirý.
. Damytýshylyq: oqýshyny ózdiginen oqyp, oı - óristerin tereńdetý, izdenisin arttyryp, shyǵarmashylyqqa baýlý.
Tárbıelik: óz densaýlyqtaryna jaýapkershilikpen qaraýǵa, salaýatty ómir saltyn saqtaýǵa tárbıeleý
Sabaqtyń ádisi: toppen jumys, oqýlyqpen jumys
Sabaqtyń kórnekiligi: ınteraktıvti taqta, slaıdtar
Pánaralyq baılanys: halyq medısınasy
Jańa taqyryptyń jospary:
4. Zárdiń quramy, zár túzilý
1. Búırek aýrýlary, sebepteri
2. Búırek aýrýlarynyń aldyn alý
3. Sý men mıneraldy zattardyń aǵza úshin mańyzy
Sabaq barysy:
I. Uıymdastyrý bólimi
1. Sálemdesý
2. túgendeý.
3. psıhologıalyq ahýal
II. Úı tapsyrmasyn tekserý kezeńi
1. Test (slaıd1)
1. Qandaı músheler arqyly zat almasýdyń sońǵy ónimderin shyǵarady?
a) baýyr, búırek á) búırek, ókpe b) ash ishek, toq ishek v) teri, kóket
2. Zár shyǵarý qandaı múshelerden turady?
A) búırek, tik ishek á) nesepaǵar, toq ishek b) búırek, nesepaǵar v) qýyq, tik ishek
3. Zár qaıda jınaqtalady?
A) búırekte á) nesepaǵarda b) qýyqta v) toq ishekte
4. Búırekte túziletin suıyqtyq?
A) sý á) ót b) tuz qyshqyly v) zár
5. Búırektiń negizgi qyzmet atqaratyn múshesi?
A) nefron á) búırek deneshigi b) búırek astaýshasy v) qaqpasy
8. Búırek syrty qandaı zatpen qaptalǵan?
A) bozǵylt tústi zatpen á) deneshikpen b) jınaǵysh tútikshemen v) qońyrqaı qyrtysty qabatpen
9. Aǵzadaǵy qan neshe mınýt saıyn búırek arqyly ótedi?
A) 1mınýt á) 3mınýt b) 5mınýt v) 7 mınýt
10. Eresek adamdaǵy qýyqtyń syıymdylyǵy qansha?
A) 100ml á) 200ml b) 350 ml v) 500ml
2. Sáıkestigin tabyńyz. (slaıd 2)
Músheler Ydyraý ónimderi
1. búırek
2. Teri bezderi
3. ókpe
4. Toq ishek
a) SO2, N2O ushqysh zattar(efır, hloroform) býlary
á) ót pıgmentteri, aýyr metaldardyń tuzdary (kálsı)
b) sý, tuzdar, zat almasýdyń qaldyq ónimderi, bógde zattar, ýly zattar
v) sý, tuzdar
jaýaptary: 1. b) 2. v) 3. a) 4. á)
III. Jańa sabaq
Oqýshylarǵa baǵalaý paraǵy jáne bilemin, bilgim keledi, bildim grafasy taratylady
Aldyn ala 3 jáne 4 topqa úı tapsyrmasy berilgen.
«Oı shaqyrý»
Ulpalar men músheni
Jasýshany tazalap
Qajetsiz degen zattardy
Shyǵarar syrtqa bul múshe. (búırek)
1 - top: (slaıd 3)
Zárdiń quramy. Zár túzilýi. Adam záriniń quramy 96 sý, 1, 5 - y beıorgnıkalyq zattar, 2, 5 organıkalyq zattar. Zárde hlorly natrııdiń mólsheri kóbirek, súlfattar, fosfattar,, kalıı, kálsı, magnıı karbonattary az mólsherde bolady. Ásirese nesepnár, zár qyshqyly kóbirek kezdesedi. Nesepnár baýyrdy amıaktan túziledi. Eresek adam táýligine shmaman 1, 2 - 1, 6 l zár bóledi. Zárdiń sarǵysh tústi bolýy onyń quramyndaǵy ýrohrom pıgmentine baılanysty. Ýrohrom gemoglobınniń ydyraýynan, ishek pen búırekte ót pıgmentinen túziledi.
Búırekten táýligine 1700 - 1800 l astam qan aǵyp ótedi. Búırekte zárdiń túzilýi 2 kezeńnen turady: súzilý (fıltrasıa), jáne qaıta sińirilý (reabsorbsıa). Latynsha «absorbsıa»- súzilý, «re»- qosymsha keri qaıtý degen uǵymdy bildiredi.
Zár túzilýdiń súzilý kezeńinde búırektiń qyrtysty zatynda ornalasqan búırek deneshigindegi qyltamyr shýmaǵyndaǵy qannan zár bólinedi. Muni birinshi rettik zár túzilý dep ataıdy. Búırekten aǵyp ótetin árbir 10 l qannan 1 l birinshi rettik zár túziledi jáne bul zárde nárýyz bolmaıdy. Birinshi ret túzilgen zárdiń quramyndaǵy sýdyń mólsheri qaıtadan qanǵa ótedi. Sonymen birge aǵzaǵa qajetti qant, amınqyshqyldary, natrıı, kalıı ıondary, sý jáne basqa da zattar qaıtadan qanǵa sińiriledi. Osylaı qaıtadan sińirilý nátıjesinde táýligine shamamen 1, 5 l ekinshi rettik zár túziledi.
Búırekte zárdiń syrtqa shyǵarylýy ósimdi júıke júıesi arqyly retteledi. Sonymen qatar búırektiń qyzmetin retteýge aralyq mıdan (gıpotalamýstan) túzilip, gıpofızdiń artqy bóliminen bólinetin vazopressın gormony da qatysady.
2 - top. Búırektiń aýrýlary. Búırekke ishimdiktiń zıany. Búırek aýrýlarynyń aldyn alý (slaıd 4, 5)
Búırektiń eń qaýipti aýrýy - nefrıt (grekshe «nephros”- búırek)- búırektiń qabynýy. Nefrıt aýrýyn bakterıalar týdyrady. Qannyń nárýyzy azaıyp, qan sarysýynyń ulpa suıyqtyǵynan sýdy sorý áreketi tómendeıdi, ári zárdiń túzilýi de baıaýlaıdy.
Búırek qyzmetiniń buzylýynan, qanda nesepnárdiń mólsheriniń shekten tys (20 - 30ese) kóbeıýinen ýremıa (zárliqan) aýrýyna shaldyǵýy múmkin.
Búırek tasy (ýrolıtıaz). Zárdiń quramyndaǵy qatty zattar (zár qyshqyly, kálsı fosfaty) óte nashar erıdi. Eger qatty zattardyń mólsheri kóbeıip ketse, zár jolynda qataıyp, tasqa aınalady. Tas óte iri bolsa, zárdiń shyǵýyna kedergi keltiredi.
Balalarda kóbirek kezdesetin búırek aýrýy - túnde zár toqtamaý (enýrez). Ol badamsha bezderdiń, julyn qyzmetiniń buzylýynan bolady. Aýrý kóbine 2 jastan asqan balalarda kezdesedi.
Qýyqtyń qabynýy(sıstıt) – qýyqqa salqyn tıgennen zár toqtamaıdy.
Búırek aýrýlaryn emdeıtin dáriger - ýrolog (grekshe «uron - zár), Qazirgi kezde óte qaýipti búırek aýrýlaryn emdeý kezinde jasandy búırek apsaby -
gemodıalızator – qoldanylady.
Búırektiń durys jumys isteýine ishimdikti paıdalaný óte zıan. İshimdikti kóp paıdalanǵanda, búırektiń jasýshalary zıandy zattardy shyǵara almaıtyn bolady. Jasýshalar qabynyp, zármen birge aǵzadan qajetti nárýyz bólinip, syrtqa shyǵa bastaıdy. İshimdikpen ýlanǵan búırek búrisip, zárdiń bólinýi aıaqtalady.
Búırektiń qalypty jumysyn qamtamasyz etý úshin myna jaǵdaılardy saqtaý qajet:
1. Salaýatty ómir súrý; 2. Óte ashshy, óte tuzdy taǵamdardy paıdalanbaý;
3. İshimdikten, esirtkiden, temekiden aýlaq bolý.
4. Ártúrli qabynýǵa qarsy aýrýlardyń aldyn alý
3 top. Búırek aýrýlaryn emdeýdiń joldary (halyq medısınasy - slaıd6)
Búırek, qýyq joldarymen baılanysatyndyqtan tas baılanǵanda: halyq medısınasynda jantaq ósimdigin paıdalanady. Ol shóldi, qumdy, dalaly aımaqtarda kóp ósetin túıe malynyń negizgi qoregi. Quramynda S dárýmeni, karotın, efır maılary, glıkozıd bar. Dári jasaý úshin shóbin jaz aılarynda, tamyryn kúz aılarynda jınaıdy. Ósimdiktiń butaqtary men japyraqtarynan jasalǵan tunbany jótel basatyn dári retinde jáne búırekke, qýyqqa tas baılanǵanda paıdalanady.
Dárini daıyndaý tásili: 20 gr. tamyrdy 1 stakan qaınap turǵan sýǵa salyp, 20 mınýt tundyryp qoıady, sodan soń súzip alyp, 4 - 5 qasyqtan kúnine 3 ret ishedi. sonymen qatar 1 apta tek qana qara nan men qarbyzdy azyq etetin bolsa, qum men tas kishi dáretpen syrtqa shyǵady. Búırektiń qyzmetin jaqsartýǵa júgeri de óte paıdaly. Búırek qyzmetine sýyq sýdy kóp ishý zıan, onyń ornyn aıran, sútpen almastyrsa óte jaqsy bolady.
4 top.
Sý men mıneraldy zattardyń aǵza úshin mańyzy (slaıd 7)
Aǵzadaǵy mıneraldy zattardyń negizgi quramyn natrıı, kalıı, kálsı, magnııdiń hlorıdteri, fosfattary, karbonat tuzdary quraıdy. Sonymen qatar aǵzada temir, myrysh, mys, kobált, ıod, marganes sıaqty basqa da mıkroelementter qatary bolady.
Temir gemoglobınniń quramyna, mys kóptegen fermentterde, kúkirt asqazan qyshqyly men gormondarynyń, kobált V12 toby dárýmenderiniń quramynda bolady.. Súıekti jáne shemirshekti ulpalarda kálsı - 90 %, fosfor - 87% %, 50%- magnıı bolady.. Mıneraldy zattardyń eń kóp mólsheri ette, sútte, qara nanda, burshaq tuqymdastarda jáne jemisterde bolady. Eresek aǵza úshin mıneraldy zattardyń táýliktik mólsheri orta eseppen: natrıı - 215, kalıı - 75, kálsı - 60, magnıı - 35, hlor - 215, fosfat - 105mg bolady..
Asqazan - ishek arqyly sińirilgen mıneraldy zattar qan men lımfaǵa túsedi. Eritindi túrinde qajetsiz mıneraldy zattar búırek arqyly (natrıı, kalıı, hlor, ıod) syrtqa shyǵady, erimegenderi úlken dáretpen shyǵady. Zár arqyly sý 1, 0 - 1, 4 lıtr, úlken dáretpen - 0, 2, teri jáne ter arqyly 0, 4l syrtqa shyǵady. Sý men tuzdardyń almasýyn retteıtin ortalyq aralyq mıdyń gıpotalamýstyq bóliginde ornalasqan. Sý men mıneraldy zattardyń turaqty túrde almasýyn júzege asyrý úshin myna jaǵdaılardy saqtaý qajet:
1. Sýdy kúndelikti qajetti mólsherin qabyldaý. 2. Mıneraldy jáne ashanalyq sýdy qabyldaý(gazdalmaǵan bolýy kerek) 3. Jemis - jıdekterdi kúndelikti qabyldaý. 3. Qajet bolǵan jaǵdaıda qosymsha bıologıalyq belsendi zattardy qabyldaý
Kez kelgen jasýsha quramyndaǵy hımıalyq qosylystar arasynda mólsheri jaǵynan aldyńǵy oryndy sý alady. Mysaly, súıek ulpasynyń jasýshalarynda onyń úlesi 20%, maı ulpasynda - 30%, bulshyq ette - 75%, mıdyń sur zatynda, búırekte, ókpede, baýyrda, dáneker ulpada - 80 - 85%, damý ústindegi uryq jasýshalarynda - 90%- dan astam, tipti tis kireýkesiniń quramynda - 0, 2% quraıdy. Denedegi sýdyń jalpy mólsheriniń shamamen 70 % jasýsha ishinde, 30% odan tys ornalasady.
Tuzdy artyq tutyný aǵzada sýdyń kóp mólsherde ustalýyna járdemdesedi, sol arqyly júrek pen búırekke kereksiz aýyrtpalyq túsedi. Tamaqpen birge tuzdy shamadan tys tutyný ásirese osy organdary aýyratyn adamdarǵa kóbirek zıan tıgizedi. Júregi jetkiliksiz isteıtin jáne búıregi aýyratyn adamdarǵa dıetada as tuzyn kúrt azaıtqan jón. Óıtkeni, aýrý júrektiń qajetti mólsherdegi qandy búırekten ótkizýge shamasy jetpeıdi de, tuzdar aǵzada ustalyp qalady. Bul jaǵdaıda natrıı tuzdarynyń kidirýi erekshe qaýipti, óıtkeni bul aǵzada shamadan artyq sýdyń jınalýyn týǵyzady. Osyǵan baılanysty ádette aıaqtyń basynyń sál isinýi men bet talshyqtarynyń isinýinen qursaq tusynyń jappaı sýǵa tolýyna deıin kólkildep isiný paıda
bolady.
1 tapsyrma (slaıd 8)
«Sandar syry»:
1. 90 %
2. 215 mg
3. 1, 0 - 1, 4l
4. 0, 4 l
5. 70 %
6. 1, 2 - 1, 6 l - 2
7. 96 %
8. 1, 5 %
Jaýaptary:
1. súıek jáne shemirshek ulpalaryndaǵy kálsıdiń mólsheri
2. natrıı men hlordyń táýliktik mólsheri
3. Zár arqyly shyǵatyn sý mólsheri
4. Ter jáne teri arqyly syrtqa shyǵatyn sý mólsheri
5. Jasýsha ishindegi sýdyń mólsheri
6. Eresek adamnyń táýligine bóletin zár mólsheri
7. Zár quramyndaǵy sý mólsheri
8. Zár quramyndaǵy beıorganıkalyq zattar
2 - tapsyrma
«Bıologıalyq dıktant» (slaıd 9)
1. Búırektiń eń qaýipti aýrýy... 2. Zárdiń sarǵysh tústi bolýy quramyndaǵy... pıgmentine baılanysty. 3. Nefrıt aýrýyn... týdyrady. 4. Ýrolıtıaz degenimiz... 5. Balalarda kóbirek kezdesetin búırek aýrýy... 6. Enýrez.... jáne.... buzylýynan bolady.. 7. Gemoglobınniń quramyna... kiredi. 8. Kobált... dárýmeniniń quramyna kiredi..... 9. Sý men mıneraldy zattardyń almasýyn retteıtin ortalyq... ornalasqan. 10. Zárde... tuzy kóbirek kezdesedi.
Jaýaptary:
1. nefrıt. 2. ýrohrom 3. bakterıalar 4. búırek tasy 5. Zár toqtamaý (enýrez) 6. badamsha bezderdiń, julyn qyzmetiniń 7. temir ıony 8. V12 9. aralyq mı - gıpotalamýs. 10. natrıı hlorıdi.
3 tapsyrma.
«Mıǵa shabýyl». Test (slaıd 10)
1. Zárdiń quramyndaǵy organıkalyq zat mólsheri (2, 5% )
2. Nesepnár qandaı múshede amıaktan túziledi (baýyrda)
3. Ýrohrom degenimiz (zár quramynyń pıgmenti)
4. Reabsorbsıa degenimiz (qaıta sińirilý)
5. Nelikten búırek búrisip, zárdiń bólinýi toqtaıdy (ishimdikpen ýlanǵandyqtan)
6. Búırekte zárdiń syrtqa shyǵarylýyn qalaı retteledi (ósimdi júıke júıesi arqyly)
7. Búırek aýrýlary (nefrıt, ýremıa, sıstıt, enýrez)
8. Búırek aýrýlaryn emdeıtin dáriger (ýrolog)
9. Gemodıalızator degenimiz ne? (jasandy búırek aspaby)
10. Qýyqqa salqyn tıgennen, zár toqtamaıtyn aýrý(qýyqtyń qabynýy)
11. Tis kireýkesiniń quramyndaǵy sý mólsheri (0, 2% )
12. As tuzyn qandaı jaǵdaıda kúrt azaıtady (júregi jetkiliksiz isteıtin jáne búıregi aýratyndarǵa)
13. Búırekten táýligine aǵyp shyǵatyn qan mólsheri (1700 - 1800l)
14. Búırektiń aýrýlaryn emdeýge qoldanatyn ósimdik (jantaq)
III. Qorytyndylaý kezeńi
1. Zárdiń quramy neden turady?
2. Zár qalaı túziledi?
3. Búırek aýrýlarynyń sebebi ne?
4. Búırek qyzmetiniń qalypty jumys isteýi úshin qandaı jaǵdaılardy ustaný qajet?
5. Mıneraldy zattardyń eń kóp mólsheri qandaı taǵamdarda kezdesedi?
6. Búgingi sabaqta sizderge ne unady?
IV. Baǵalaý: oqýshylardyń úı tapsyrmasy, jańa sabaqtan alǵan bilimderi eskerilip óz - ózderin baǵalaý paraqtary arqyly qortyndy baǵalary qoıylady.
V. Úı tapsyrmasy: «Eger búırek aýrýynyń dárigeri bolsańyz ne ister edińiz?» atty taqyrypta esse jazyp kelý.
Evgenov negizgi mektebi» KMM
bıologıa - hımıa pániniń muǵalimi
Alına Baqytkúl Qalıqyzy
Bıologıa 8 synyp
Sabaqtyń taqyryby: Zár quramy, zárdiń túzilýi. Búırek aýrýlary, sebepteri, onyń aldyn alý. İshimdiktiń zıany. Sý men mıneraldy zattardyń aǵza úshin mańyzy.
Sabaqtyń maqsaty:
Bilimdilik: zárdiń quramy, zár túzilýi, búırek aýrýlary, onyń bolý sebepteri týraly, onyń aldyn alý týraly bilim qalyptastyryp, sý men mıneraldy zattardyń aǵza úshin mańyzyn túsindirý.
. Damytýshylyq: oqýshyny ózdiginen oqyp, oı - óristerin tereńdetý, izdenisin arttyryp, shyǵarmashylyqqa baýlý.
Tárbıelik: óz densaýlyqtaryna jaýapkershilikpen qaraýǵa, salaýatty ómir saltyn saqtaýǵa tárbıeleý
Sabaqtyń ádisi: toppen jumys, oqýlyqpen jumys
Sabaqtyń kórnekiligi: ınteraktıvti taqta, slaıdtar
Pánaralyq baılanys: halyq medısınasy
Jańa taqyryptyń jospary:
4. Zárdiń quramy, zár túzilý
1. Búırek aýrýlary, sebepteri
2. Búırek aýrýlarynyń aldyn alý
3. Sý men mıneraldy zattardyń aǵza úshin mańyzy
Sabaq barysy:
I. Uıymdastyrý bólimi
1. Sálemdesý
2. túgendeý.
3. psıhologıalyq ahýal
II. Úı tapsyrmasyn tekserý kezeńi
1. Test (slaıd1)
1. Qandaı músheler arqyly zat almasýdyń sońǵy ónimderin shyǵarady?
a) baýyr, búırek á) búırek, ókpe b) ash ishek, toq ishek v) teri, kóket
2. Zár shyǵarý qandaı múshelerden turady?
A) búırek, tik ishek á) nesepaǵar, toq ishek b) búırek, nesepaǵar v) qýyq, tik ishek
3. Zár qaıda jınaqtalady?
A) búırekte á) nesepaǵarda b) qýyqta v) toq ishekte
4. Búırekte túziletin suıyqtyq?
A) sý á) ót b) tuz qyshqyly v) zár
5. Búırektiń negizgi qyzmet atqaratyn múshesi?
A) nefron á) búırek deneshigi b) búırek astaýshasy v) qaqpasy
8. Búırek syrty qandaı zatpen qaptalǵan?
A) bozǵylt tústi zatpen á) deneshikpen b) jınaǵysh tútikshemen v) qońyrqaı qyrtysty qabatpen
9. Aǵzadaǵy qan neshe mınýt saıyn búırek arqyly ótedi?
A) 1mınýt á) 3mınýt b) 5mınýt v) 7 mınýt
10. Eresek adamdaǵy qýyqtyń syıymdylyǵy qansha?
A) 100ml á) 200ml b) 350 ml v) 500ml
2. Sáıkestigin tabyńyz. (slaıd 2)
Músheler Ydyraý ónimderi
1. búırek
2. Teri bezderi
3. ókpe
4. Toq ishek
a) SO2, N2O ushqysh zattar(efır, hloroform) býlary
á) ót pıgmentteri, aýyr metaldardyń tuzdary (kálsı)
b) sý, tuzdar, zat almasýdyń qaldyq ónimderi, bógde zattar, ýly zattar
v) sý, tuzdar
jaýaptary: 1. b) 2. v) 3. a) 4. á)
III. Jańa sabaq
Oqýshylarǵa baǵalaý paraǵy jáne bilemin, bilgim keledi, bildim grafasy taratylady
Aldyn ala 3 jáne 4 topqa úı tapsyrmasy berilgen.
«Oı shaqyrý»
Ulpalar men músheni
Jasýshany tazalap
Qajetsiz degen zattardy
Shyǵarar syrtqa bul múshe. (búırek)
1 - top: (slaıd 3)
Zárdiń quramy. Zár túzilýi. Adam záriniń quramy 96 sý, 1, 5 - y beıorgnıkalyq zattar, 2, 5 organıkalyq zattar. Zárde hlorly natrııdiń mólsheri kóbirek, súlfattar, fosfattar,, kalıı, kálsı, magnıı karbonattary az mólsherde bolady. Ásirese nesepnár, zár qyshqyly kóbirek kezdesedi. Nesepnár baýyrdy amıaktan túziledi. Eresek adam táýligine shmaman 1, 2 - 1, 6 l zár bóledi. Zárdiń sarǵysh tústi bolýy onyń quramyndaǵy ýrohrom pıgmentine baılanysty. Ýrohrom gemoglobınniń ydyraýynan, ishek pen búırekte ót pıgmentinen túziledi.
Búırekten táýligine 1700 - 1800 l astam qan aǵyp ótedi. Búırekte zárdiń túzilýi 2 kezeńnen turady: súzilý (fıltrasıa), jáne qaıta sińirilý (reabsorbsıa). Latynsha «absorbsıa»- súzilý, «re»- qosymsha keri qaıtý degen uǵymdy bildiredi.
Zár túzilýdiń súzilý kezeńinde búırektiń qyrtysty zatynda ornalasqan búırek deneshigindegi qyltamyr shýmaǵyndaǵy qannan zár bólinedi. Muni birinshi rettik zár túzilý dep ataıdy. Búırekten aǵyp ótetin árbir 10 l qannan 1 l birinshi rettik zár túziledi jáne bul zárde nárýyz bolmaıdy. Birinshi ret túzilgen zárdiń quramyndaǵy sýdyń mólsheri qaıtadan qanǵa ótedi. Sonymen birge aǵzaǵa qajetti qant, amınqyshqyldary, natrıı, kalıı ıondary, sý jáne basqa da zattar qaıtadan qanǵa sińiriledi. Osylaı qaıtadan sińirilý nátıjesinde táýligine shamamen 1, 5 l ekinshi rettik zár túziledi.
Búırekte zárdiń syrtqa shyǵarylýy ósimdi júıke júıesi arqyly retteledi. Sonymen qatar búırektiń qyzmetin retteýge aralyq mıdan (gıpotalamýstan) túzilip, gıpofızdiń artqy bóliminen bólinetin vazopressın gormony da qatysady.
2 - top. Búırektiń aýrýlary. Búırekke ishimdiktiń zıany. Búırek aýrýlarynyń aldyn alý (slaıd 4, 5)
Búırektiń eń qaýipti aýrýy - nefrıt (grekshe «nephros”- búırek)- búırektiń qabynýy. Nefrıt aýrýyn bakterıalar týdyrady. Qannyń nárýyzy azaıyp, qan sarysýynyń ulpa suıyqtyǵynan sýdy sorý áreketi tómendeıdi, ári zárdiń túzilýi de baıaýlaıdy.
Búırek qyzmetiniń buzylýynan, qanda nesepnárdiń mólsheriniń shekten tys (20 - 30ese) kóbeıýinen ýremıa (zárliqan) aýrýyna shaldyǵýy múmkin.
Búırek tasy (ýrolıtıaz). Zárdiń quramyndaǵy qatty zattar (zár qyshqyly, kálsı fosfaty) óte nashar erıdi. Eger qatty zattardyń mólsheri kóbeıip ketse, zár jolynda qataıyp, tasqa aınalady. Tas óte iri bolsa, zárdiń shyǵýyna kedergi keltiredi.
Balalarda kóbirek kezdesetin búırek aýrýy - túnde zár toqtamaý (enýrez). Ol badamsha bezderdiń, julyn qyzmetiniń buzylýynan bolady. Aýrý kóbine 2 jastan asqan balalarda kezdesedi.
Qýyqtyń qabynýy(sıstıt) – qýyqqa salqyn tıgennen zár toqtamaıdy.
Búırek aýrýlaryn emdeıtin dáriger - ýrolog (grekshe «uron - zár), Qazirgi kezde óte qaýipti búırek aýrýlaryn emdeý kezinde jasandy búırek apsaby -
gemodıalızator – qoldanylady.
Búırektiń durys jumys isteýine ishimdikti paıdalaný óte zıan. İshimdikti kóp paıdalanǵanda, búırektiń jasýshalary zıandy zattardy shyǵara almaıtyn bolady. Jasýshalar qabynyp, zármen birge aǵzadan qajetti nárýyz bólinip, syrtqa shyǵa bastaıdy. İshimdikpen ýlanǵan búırek búrisip, zárdiń bólinýi aıaqtalady.
Búırektiń qalypty jumysyn qamtamasyz etý úshin myna jaǵdaılardy saqtaý qajet:
1. Salaýatty ómir súrý; 2. Óte ashshy, óte tuzdy taǵamdardy paıdalanbaý;
3. İshimdikten, esirtkiden, temekiden aýlaq bolý.
4. Ártúrli qabynýǵa qarsy aýrýlardyń aldyn alý
3 top. Búırek aýrýlaryn emdeýdiń joldary (halyq medısınasy - slaıd6)
Búırek, qýyq joldarymen baılanysatyndyqtan tas baılanǵanda: halyq medısınasynda jantaq ósimdigin paıdalanady. Ol shóldi, qumdy, dalaly aımaqtarda kóp ósetin túıe malynyń negizgi qoregi. Quramynda S dárýmeni, karotın, efır maılary, glıkozıd bar. Dári jasaý úshin shóbin jaz aılarynda, tamyryn kúz aılarynda jınaıdy. Ósimdiktiń butaqtary men japyraqtarynan jasalǵan tunbany jótel basatyn dári retinde jáne búırekke, qýyqqa tas baılanǵanda paıdalanady.
Dárini daıyndaý tásili: 20 gr. tamyrdy 1 stakan qaınap turǵan sýǵa salyp, 20 mınýt tundyryp qoıady, sodan soń súzip alyp, 4 - 5 qasyqtan kúnine 3 ret ishedi. sonymen qatar 1 apta tek qana qara nan men qarbyzdy azyq etetin bolsa, qum men tas kishi dáretpen syrtqa shyǵady. Búırektiń qyzmetin jaqsartýǵa júgeri de óte paıdaly. Búırek qyzmetine sýyq sýdy kóp ishý zıan, onyń ornyn aıran, sútpen almastyrsa óte jaqsy bolady.
4 top.
Sý men mıneraldy zattardyń aǵza úshin mańyzy (slaıd 7)
Aǵzadaǵy mıneraldy zattardyń negizgi quramyn natrıı, kalıı, kálsı, magnııdiń hlorıdteri, fosfattary, karbonat tuzdary quraıdy. Sonymen qatar aǵzada temir, myrysh, mys, kobált, ıod, marganes sıaqty basqa da mıkroelementter qatary bolady.
Temir gemoglobınniń quramyna, mys kóptegen fermentterde, kúkirt asqazan qyshqyly men gormondarynyń, kobált V12 toby dárýmenderiniń quramynda bolady.. Súıekti jáne shemirshekti ulpalarda kálsı - 90 %, fosfor - 87% %, 50%- magnıı bolady.. Mıneraldy zattardyń eń kóp mólsheri ette, sútte, qara nanda, burshaq tuqymdastarda jáne jemisterde bolady. Eresek aǵza úshin mıneraldy zattardyń táýliktik mólsheri orta eseppen: natrıı - 215, kalıı - 75, kálsı - 60, magnıı - 35, hlor - 215, fosfat - 105mg bolady..
Asqazan - ishek arqyly sińirilgen mıneraldy zattar qan men lımfaǵa túsedi. Eritindi túrinde qajetsiz mıneraldy zattar búırek arqyly (natrıı, kalıı, hlor, ıod) syrtqa shyǵady, erimegenderi úlken dáretpen shyǵady. Zár arqyly sý 1, 0 - 1, 4 lıtr, úlken dáretpen - 0, 2, teri jáne ter arqyly 0, 4l syrtqa shyǵady. Sý men tuzdardyń almasýyn retteıtin ortalyq aralyq mıdyń gıpotalamýstyq bóliginde ornalasqan. Sý men mıneraldy zattardyń turaqty túrde almasýyn júzege asyrý úshin myna jaǵdaılardy saqtaý qajet:
1. Sýdy kúndelikti qajetti mólsherin qabyldaý. 2. Mıneraldy jáne ashanalyq sýdy qabyldaý(gazdalmaǵan bolýy kerek) 3. Jemis - jıdekterdi kúndelikti qabyldaý. 3. Qajet bolǵan jaǵdaıda qosymsha bıologıalyq belsendi zattardy qabyldaý
Kez kelgen jasýsha quramyndaǵy hımıalyq qosylystar arasynda mólsheri jaǵynan aldyńǵy oryndy sý alady. Mysaly, súıek ulpasynyń jasýshalarynda onyń úlesi 20%, maı ulpasynda - 30%, bulshyq ette - 75%, mıdyń sur zatynda, búırekte, ókpede, baýyrda, dáneker ulpada - 80 - 85%, damý ústindegi uryq jasýshalarynda - 90%- dan astam, tipti tis kireýkesiniń quramynda - 0, 2% quraıdy. Denedegi sýdyń jalpy mólsheriniń shamamen 70 % jasýsha ishinde, 30% odan tys ornalasady.
Tuzdy artyq tutyný aǵzada sýdyń kóp mólsherde ustalýyna járdemdesedi, sol arqyly júrek pen búırekke kereksiz aýyrtpalyq túsedi. Tamaqpen birge tuzdy shamadan tys tutyný ásirese osy organdary aýyratyn adamdarǵa kóbirek zıan tıgizedi. Júregi jetkiliksiz isteıtin jáne búıregi aýyratyn adamdarǵa dıetada as tuzyn kúrt azaıtqan jón. Óıtkeni, aýrý júrektiń qajetti mólsherdegi qandy búırekten ótkizýge shamasy jetpeıdi de, tuzdar aǵzada ustalyp qalady. Bul jaǵdaıda natrıı tuzdarynyń kidirýi erekshe qaýipti, óıtkeni bul aǵzada shamadan artyq sýdyń jınalýyn týǵyzady. Osyǵan baılanysty ádette aıaqtyń basynyń sál isinýi men bet talshyqtarynyń isinýinen qursaq tusynyń jappaı sýǵa tolýyna deıin kólkildep isiný paıda
bolady.
1 tapsyrma (slaıd 8)
«Sandar syry»:
1. 90 %
2. 215 mg
3. 1, 0 - 1, 4l
4. 0, 4 l
5. 70 %
6. 1, 2 - 1, 6 l - 2
7. 96 %
8. 1, 5 %
Jaýaptary:
1. súıek jáne shemirshek ulpalaryndaǵy kálsıdiń mólsheri
2. natrıı men hlordyń táýliktik mólsheri
3. Zár arqyly shyǵatyn sý mólsheri
4. Ter jáne teri arqyly syrtqa shyǵatyn sý mólsheri
5. Jasýsha ishindegi sýdyń mólsheri
6. Eresek adamnyń táýligine bóletin zár mólsheri
7. Zár quramyndaǵy sý mólsheri
8. Zár quramyndaǵy beıorganıkalyq zattar
2 - tapsyrma
«Bıologıalyq dıktant» (slaıd 9)
1. Búırektiń eń qaýipti aýrýy... 2. Zárdiń sarǵysh tústi bolýy quramyndaǵy... pıgmentine baılanysty. 3. Nefrıt aýrýyn... týdyrady. 4. Ýrolıtıaz degenimiz... 5. Balalarda kóbirek kezdesetin búırek aýrýy... 6. Enýrez.... jáne.... buzylýynan bolady.. 7. Gemoglobınniń quramyna... kiredi. 8. Kobált... dárýmeniniń quramyna kiredi..... 9. Sý men mıneraldy zattardyń almasýyn retteıtin ortalyq... ornalasqan. 10. Zárde... tuzy kóbirek kezdesedi.
Jaýaptary:
1. nefrıt. 2. ýrohrom 3. bakterıalar 4. búırek tasy 5. Zár toqtamaý (enýrez) 6. badamsha bezderdiń, julyn qyzmetiniń 7. temir ıony 8. V12 9. aralyq mı - gıpotalamýs. 10. natrıı hlorıdi.
3 tapsyrma.
«Mıǵa shabýyl». Test (slaıd 10)
1. Zárdiń quramyndaǵy organıkalyq zat mólsheri (2, 5% )
2. Nesepnár qandaı múshede amıaktan túziledi (baýyrda)
3. Ýrohrom degenimiz (zár quramynyń pıgmenti)
4. Reabsorbsıa degenimiz (qaıta sińirilý)
5. Nelikten búırek búrisip, zárdiń bólinýi toqtaıdy (ishimdikpen ýlanǵandyqtan)
6. Búırekte zárdiń syrtqa shyǵarylýyn qalaı retteledi (ósimdi júıke júıesi arqyly)
7. Búırek aýrýlary (nefrıt, ýremıa, sıstıt, enýrez)
8. Búırek aýrýlaryn emdeıtin dáriger (ýrolog)
9. Gemodıalızator degenimiz ne? (jasandy búırek aspaby)
10. Qýyqqa salqyn tıgennen, zár toqtamaıtyn aýrý(qýyqtyń qabynýy)
11. Tis kireýkesiniń quramyndaǵy sý mólsheri (0, 2% )
12. As tuzyn qandaı jaǵdaıda kúrt azaıtady (júregi jetkiliksiz isteıtin jáne búıregi aýratyndarǵa)
13. Búırekten táýligine aǵyp shyǵatyn qan mólsheri (1700 - 1800l)
14. Búırektiń aýrýlaryn emdeýge qoldanatyn ósimdik (jantaq)
III. Qorytyndylaý kezeńi
1. Zárdiń quramy neden turady?
2. Zár qalaı túziledi?
3. Búırek aýrýlarynyń sebebi ne?
4. Búırek qyzmetiniń qalypty jumys isteýi úshin qandaı jaǵdaılardy ustaný qajet?
5. Mıneraldy zattardyń eń kóp mólsheri qandaı taǵamdarda kezdesedi?
6. Búgingi sabaqta sizderge ne unady?
IV. Baǵalaý: oqýshylardyń úı tapsyrmasy, jańa sabaqtan alǵan bilimderi eskerilip óz - ózderin baǵalaý paraqtary arqyly qortyndy baǵalary qoıylady.
V. Úı tapsyrmasy: «Eger búırek aýrýynyń dárigeri bolsańyz ne ister edińiz?» atty taqyrypta esse jazyp kelý.
You Might Also Like
