Zat esimniń túrlenýi. Kóptik jalǵaý
Sabaqtyń taqyryby: Zat esimniń túrlenýi. Kóptik jalǵaý
Sabaqtyń maqsaty:
1. Bilimdilik: Oqýshylardyń 6 - synypta til biliminiń morfologıa salasynan alǵan bilimderin keńeıtý, zat esim týraly bilim berý.
3. Tárbıelik: Oqýshylardy adamgershilikke, izgilikke baýlý, eljandylyqqa tárbıeleý.
4. Damytýshylyq: Oqýshylardyń lıngvısıkalyq dúnıetanymdaryn keńeıtý.
Sabaqtyń tıpi: aralas
Sabaqtyń túri: dástúrli
Sabaqtyń ádis - tásili: baıandaý, áńgimeleý, suraq - jaýap
Sabaqtyń kórnekiligi: keste
Pánaralyq baılanys: qazaq ádebıeti
Sabaqtyń barysy:
İ. Uıymdastyrý kezeńi: 1. Oqýshylarmen sálemdesý
2. Oqýshylardyń sabaqqa qatysyn tekserý
3. Oqýshylardyń zeıinderin sabaqqa aýdarý
II. Úı tapsyrmasyn tekserý:
31 – jattyǵý (eki sóılemge morfologıalyq, sıntaksıstik taldaý jasaý)
İİİ. Jańa taqyrypty túsindirý:
1. Taqtaǵa jazylǵan sóılemder arqyly túsindirý.
1. Sen qalmaq bolsań,
Men – qazaq, qarpysqaly kelgenmin,
Sen temir bolsań,
Men kómir, eritkeli kelgenmin...
2. Qonaqtar shaılaryn ishti
3. Zeınepter áli esik aldynda tur
2. Oqýshylarǵa teorıalyq bilim berý.
Zat esimdi túrlendiretin tulǵalar onyń jalǵaýlary bolyp tabylady. Jalǵaýlar, bir jaǵynan, ózi jalǵanǵan sózge belgili bir gramatıkalyq maǵyna ústese, sóıtip, zat esimniń sóz túrlendirý júıesiniń bir kórinisi bolyp tabylsa, ekinshi jaǵynan, ózi jalǵanǵan sózdi ekinshi bir sózben baılanystyrady. Qazaq tilinde jalǵaý tórt túrli: kóptik jalǵaý, táýeldik jalǵaý, septik jalǵaý jáne jiktik jalǵaý.
Zat esim negizinen kópteledi, táýeldenedi jáne septeledi. Tek adamǵa baılanysty, adamǵa qatysty zat esimder ǵana jiktele alady. Mysaly: men bala - myn, sen bala - syń, siz bala - siz, ol bala. Keıde salystyrý úshin adam máninde qoldanylǵan zat esimder de jikteledi. Mysaly: Men asqar taýmyn, Sen tóbesiń, Sen temirsiń, Men kómirmin, eritkeli kelgenmin.
Kóptik jalǵaý alty túrli: - lar, - ler, - dar, - der, - tar, - ter. Sózge (zat esimge) úndestik zańy boıynsha osylardyń bireýi jalǵanyp, zattyń kóptigin bildiredi. Mysaly: oqýshy - lar, úı - ler, qyz - dar, mektep - ter t. b.
Kóptik jalǵaý ózi jalǵanǵan sóz zattyń tek kóptigin ǵana emes sonymen birge sol zat kópke ortaq ekenin de bildiredi. Mysaly: úılerińe qaıtyńdar, qonaqtar shaılaryn ishti degende, úıdiń, shaıdyń kóptigi emes sol zattarǵa qatysty bolyp turǵan adamdar (sender jáne qonaqtar) kóp ekenin, sol kisiniń kóptigin emes, onyń qasynda kóp kisi bar ekenin kórsetedi. Mysaly: Zeınepter áli esik aldynda tur degende Zeıneptiń kóptigi emes, Zeınep jáne onyń qasynda birneshe adam bar ekendigi týraly oı jınaqtaý túrinde berilip tur.
Eskertý: Leksıkalyq maǵynasy kóptik uǵymdy bildiretin sózderge kóptik jalǵaýy jalǵanbaıdy: mal, munaı, gaz, tary t. b.
İV. Jańa sabaqty bekitý.
Oqýlyqpen jumys
34 - jattyǵý (aýyzsha)
35 - jattyǵý (jazbasha)
Kóp núkteni qoıylǵan oryndardyń qajetti degen jerine kóptik jalǵaýlarynyń tıistisin qoıyp jazyp, qandaı úndestik zańyna baǵynyp jalǵanǵanyn túsindirińder.
- «Bozingen» kúıi dep tartqanda boz torǵaı shyryldaýyn, bul - bul saıraýyn qoıady. Qazaq eli qaıdaǵy qajyǵan kúnderiniń zárli zaryn tógip, sherin aqtarǵandaı bolady. Azýsyz az ǵana el azǵyn kúnderiniń aıanyshty hálderin aıta alatyn muńdy kúıdi, zarly úndi bizden tapqan. Aldy jar, arty jaý qaýmalaǵan dilger el jaý jeteginde ketip bara jatqanda, sherli júregin osy «Boz ingen» kúılerimen bosatqan. Sheksiz qýanyshy men túpsiz qaıǵysyn osy kúıler arqyly jete aıta alǵan.
- Jasyǵan jan bolsyn, qaljyraǵan halyqtar bolsyn, eń jińishke, eń názik sezimderin bizdiń moıynǵa artýynyń ózi basqa janýarlardan bir moınymyz artyq turǵanyn dáleldeıdi,- dep senedi Sary atan.
Munysy qurǵaq daýkestik te emes sekildi. «Boz ingen» kúı tolǵaýlaryn toqsan tolqytyp, eńkelektetip kelip eńiretkende, tyńdaýshylar bir kúrsinbeı qoıǵan emes. «Boz ingen» árkimniń sherlerin shertip, qan qatqan júrekterin bosatyp jatqan sekildenedi. Sýlar aǵýyn, jelder soǵýyn toqtatyp dalanyń qaıǵyly muńyn talaı tyńdaǵany ras.
V. Úıge tapsyrma berý:
1. Zat esimniń túrlenýi. Kóptik jalǵaý
2. 37 - jattyǵý (jazbasha)
Kóptelmeıtin zat esimder.
Munaı, kómir, altyn, mys, ýran, jún, maqta, astyq.
Vİ. Oqýshylardyń jaýaptaryn baǵalaý.
VIİ. Sabaqtyń aıaqtalýy.
Sabaqtyń maqsaty:
1. Bilimdilik: Oqýshylardyń 6 - synypta til biliminiń morfologıa salasynan alǵan bilimderin keńeıtý, zat esim týraly bilim berý.
3. Tárbıelik: Oqýshylardy adamgershilikke, izgilikke baýlý, eljandylyqqa tárbıeleý.
4. Damytýshylyq: Oqýshylardyń lıngvısıkalyq dúnıetanymdaryn keńeıtý.
Sabaqtyń tıpi: aralas
Sabaqtyń túri: dástúrli
Sabaqtyń ádis - tásili: baıandaý, áńgimeleý, suraq - jaýap
Sabaqtyń kórnekiligi: keste
Pánaralyq baılanys: qazaq ádebıeti
Sabaqtyń barysy:
İ. Uıymdastyrý kezeńi: 1. Oqýshylarmen sálemdesý
2. Oqýshylardyń sabaqqa qatysyn tekserý
3. Oqýshylardyń zeıinderin sabaqqa aýdarý
II. Úı tapsyrmasyn tekserý:
31 – jattyǵý (eki sóılemge morfologıalyq, sıntaksıstik taldaý jasaý)
İİİ. Jańa taqyrypty túsindirý:
1. Taqtaǵa jazylǵan sóılemder arqyly túsindirý.
1. Sen qalmaq bolsań,
Men – qazaq, qarpysqaly kelgenmin,
Sen temir bolsań,
Men kómir, eritkeli kelgenmin...
2. Qonaqtar shaılaryn ishti
3. Zeınepter áli esik aldynda tur
2. Oqýshylarǵa teorıalyq bilim berý.
Zat esimdi túrlendiretin tulǵalar onyń jalǵaýlary bolyp tabylady. Jalǵaýlar, bir jaǵynan, ózi jalǵanǵan sózge belgili bir gramatıkalyq maǵyna ústese, sóıtip, zat esimniń sóz túrlendirý júıesiniń bir kórinisi bolyp tabylsa, ekinshi jaǵynan, ózi jalǵanǵan sózdi ekinshi bir sózben baılanystyrady. Qazaq tilinde jalǵaý tórt túrli: kóptik jalǵaý, táýeldik jalǵaý, septik jalǵaý jáne jiktik jalǵaý.
Zat esim negizinen kópteledi, táýeldenedi jáne septeledi. Tek adamǵa baılanysty, adamǵa qatysty zat esimder ǵana jiktele alady. Mysaly: men bala - myn, sen bala - syń, siz bala - siz, ol bala. Keıde salystyrý úshin adam máninde qoldanylǵan zat esimder de jikteledi. Mysaly: Men asqar taýmyn, Sen tóbesiń, Sen temirsiń, Men kómirmin, eritkeli kelgenmin.
Kóptik jalǵaý alty túrli: - lar, - ler, - dar, - der, - tar, - ter. Sózge (zat esimge) úndestik zańy boıynsha osylardyń bireýi jalǵanyp, zattyń kóptigin bildiredi. Mysaly: oqýshy - lar, úı - ler, qyz - dar, mektep - ter t. b.
Kóptik jalǵaý ózi jalǵanǵan sóz zattyń tek kóptigin ǵana emes sonymen birge sol zat kópke ortaq ekenin de bildiredi. Mysaly: úılerińe qaıtyńdar, qonaqtar shaılaryn ishti degende, úıdiń, shaıdyń kóptigi emes sol zattarǵa qatysty bolyp turǵan adamdar (sender jáne qonaqtar) kóp ekenin, sol kisiniń kóptigin emes, onyń qasynda kóp kisi bar ekenin kórsetedi. Mysaly: Zeınepter áli esik aldynda tur degende Zeıneptiń kóptigi emes, Zeınep jáne onyń qasynda birneshe adam bar ekendigi týraly oı jınaqtaý túrinde berilip tur.
Eskertý: Leksıkalyq maǵynasy kóptik uǵymdy bildiretin sózderge kóptik jalǵaýy jalǵanbaıdy: mal, munaı, gaz, tary t. b.
İV. Jańa sabaqty bekitý.
Oqýlyqpen jumys
34 - jattyǵý (aýyzsha)
35 - jattyǵý (jazbasha)
Kóp núkteni qoıylǵan oryndardyń qajetti degen jerine kóptik jalǵaýlarynyń tıistisin qoıyp jazyp, qandaı úndestik zańyna baǵynyp jalǵanǵanyn túsindirińder.
- «Bozingen» kúıi dep tartqanda boz torǵaı shyryldaýyn, bul - bul saıraýyn qoıady. Qazaq eli qaıdaǵy qajyǵan kúnderiniń zárli zaryn tógip, sherin aqtarǵandaı bolady. Azýsyz az ǵana el azǵyn kúnderiniń aıanyshty hálderin aıta alatyn muńdy kúıdi, zarly úndi bizden tapqan. Aldy jar, arty jaý qaýmalaǵan dilger el jaý jeteginde ketip bara jatqanda, sherli júregin osy «Boz ingen» kúılerimen bosatqan. Sheksiz qýanyshy men túpsiz qaıǵysyn osy kúıler arqyly jete aıta alǵan.
- Jasyǵan jan bolsyn, qaljyraǵan halyqtar bolsyn, eń jińishke, eń názik sezimderin bizdiń moıynǵa artýynyń ózi basqa janýarlardan bir moınymyz artyq turǵanyn dáleldeıdi,- dep senedi Sary atan.
Munysy qurǵaq daýkestik te emes sekildi. «Boz ingen» kúı tolǵaýlaryn toqsan tolqytyp, eńkelektetip kelip eńiretkende, tyńdaýshylar bir kúrsinbeı qoıǵan emes. «Boz ingen» árkimniń sherlerin shertip, qan qatqan júrekterin bosatyp jatqan sekildenedi. Sýlar aǵýyn, jelder soǵýyn toqtatyp dalanyń qaıǵyly muńyn talaı tyńdaǵany ras.
V. Úıge tapsyrma berý:
1. Zat esimniń túrlenýi. Kóptik jalǵaý
2. 37 - jattyǵý (jazbasha)
Kóptelmeıtin zat esimder.
Munaı, kómir, altyn, mys, ýran, jún, maqta, astyq.
Vİ. Oqýshylardyń jaýaptaryn baǵalaý.
VIİ. Sabaqtyń aıaqtalýy.
You Might Also Like
-
Eresek toptaǵy balalardyń shyǵarmashylyq áleýetin damytý
