InfoHub Logo

Aıymjan orta mektebiniń fızıka páni muǵalimi Habaeva G. S.

Taqyryp: Zattyń tyǵyzdyǵy
Sabaqtyń maqsaty:
1. Bilimdilik: Tyǵyzdyq uǵymymen tanystyrý, alǵan bilimderin turmysta qoldana bilýge úıretý.
2. Damytýshylyq: Pikir talastyrýǵa, shyǵarmashylyqty damytýǵa daǵdylandyrý.
3. Tárbıelik: Uqyptylyqqa, yntymaqtastyqqa tárbıeleý.
Sabaqtyń túri: Jańa bilim berý.
Sabaqtyń barysy:
I. Qaıtalaý. «Sózjumbaq»
1. Aspan denelerin zertteıtin ǵylym. (astronomıa)
2. Júrilgen joldy ýaqytqa bólip, qandaı fızıkalyq shamany anyqtaımyz. (jyldamdyq)
3. Ýaqyttyń týyndy birlikteriniń biri. (ǵasyr)
4. Negizgi ólshem birligi sekýnd bolatyn qandaı fızıkalyq shama. (ýaqyt)
5. Deneniń sapalyq teksheligin sıpattap, ony quraıtyn ne? (zat)
6. Temperatýranyń ózderiń biletin ólshem birligi.
(gradýs)
7. Tabıǵatty zertteýdiń úsh ádisiniń biri. (baqylaý)
8. Qandaı kúıinde zat óziniń pishinin de, kólemin de
saqtaıdy. (qatty)
«Sózjumbaq» túgel sheshilgende uzyndyǵynan «Tyǵyzdyq» degen sóz shyǵady.
T
Y
Ǵ
Y
Z
D
Y
Q

İİ. Oıyn. «Ushty, ushty – qarǵa ushty» - oıynynyń sharty boıynsha sóz ishinen tek zatty bildiretin sózdi oqyǵanda ǵana qoldaryn kóterý. 10 sóz: ushaq, bolat, shege, aǵash, temir, qasyq, sý, shyny, taqta, synap.

İİİ. Jańa taqyrypty túsindirý.
Mysaly: Synyp bólmesiniń ishinde 20 adam otyrsa, ekinshi jaǵdaıda 100 adam otyrsa, ekinshi jaǵdaıynda adamdar tyǵyz otyr deımiz. Tyǵyzdyq ta jyldamdyq, jol, ýaqyt, massa sıaqty fızıkalyq shama sondyqtan onyń belgili bir belgisi, ólshem birligi bolady.
ρ → (ρo) – grek árpi → birligi (kg/m ³)
1. Mysal: Massalary birdeı eki shar, biri bolat, biri plasılın. Bolat shardyń V kishi, sebebi ρ kóp, endeshe ρ pen V bir - birine keri shamalar.

2. Mysal: Kólemderi birdeı eki sılındr, biri bolat, biri alúmını. Bolat sılındr aýyr, sebebi ρ kóp, endeshe ρ men m bir - birine týra proporsıonal shamalar.

Tarazynyń kómegimen ólsheý arqyly buǵan kóz jetkizýge bolady.

Bolattyń bólshekteri plasılın men alúmınıge qaraǵanda tyǵyz ornalasqan. (218 bettegi 6 – 7 – 8 kesteni paıdalanamyz) aısbergterdiń sýǵa batpaıtyn sebebi de sol eken. Qatqan kezde sýdyń kólemi ulǵaıady, ıaǵnı olardyń bólshekteriniń arasy alshaqtaıdy, tyǵyzdyǵy kemıdi. Keme jaıly da aıtý kerek. Kemeniń kóp aýmaǵyn aýa tolyqtyryp turady.
3. Tájirıbe: №1. Úsh suıyqty bir probırkaǵa quıyp, qalaı ornalasatynyn baqylaý.

Bolattyń bólshekteri plasılın men alúmınıge qaraǵanda tyǵyz ornalasqan. (218 bettegi 6 – 7 – 8 kesteni paıdalanamyz) aısbergterdiń sýǵa batpaıtyn sebebi de sol eken. Qatqan kezde sýdyń kólemi ulǵaıady, ıaǵnı olardyń bólshekteriniń arasy alshaqtaıdy, tyǵyzdyǵy kemıdi. Keme jaıly da aıtý kerek. Kemeniń kóp aýmaǵyn aýa tolyqtyryp turady.

3. Tájirıbe: №1. Úsh suıyqty bir probırkaǵa quıyp, qalaı ornalasatynyn baqylaý.
1. Synap ρ = 16000 kg/m ³
2. Sý ρ = 1000 kg/m ³
3. Benzın ρ = 710 kg/m ³

№2. Staqanǵa sý men benzın quıamyz da olardyń ishine parafınnen ρ = 240 kg/m ³ jasalǵan kýbıkterdi salamyz.
4. Kórinis: Tyǵyzdyqqa baılanysty «Arhımed týraly ańyz».
5. Esep shyǵarý:
a) Syzǵyshtyń kómegimen aǵash keseginiń kólemin eseptep, onyń massasyn anyqtaý.

Berilgeni:
ρ = 0, 4 g/sm ³
a = 13 sm
b = 2 sm
s = 4 sm
m –?
Sheshýi:
ρ = m/V
m = ρ*V
V = a*b*c
V= 13 sm*2 sm*4 sm = 104 sm ³
m= 0, 4 g/sm ³*104 sm³ = 41, 6g
Jaýaby: m = 41, 6 g

á) Syzǵysh pen tarazynyń kómegimen betine massasy jazylǵan pishini tik buryshty parallelıpıpedke uqsas bir kesek sabynnyń tyǵyzdyǵyn anyqtaý.
Berilgeni:
m = 250 g
a = 8, 5 sm
b = 6 sm
c = 5sm
ρ –?

Úıge tapsyrma: Ózderiń oqıtyn synyp bólmesindegi aýanyń massasyn anyqtaý.
Berilgeni:
ρ aýa = 1, 29 kg/m3
a = 6 m
b = 5m
s = 2, 5 m
m –?

Sheshýi:
m = ρ*V
V = a*b*c
V = 6 m*5 m*2, 5 m = 75 m ³
m = 1, 29 kg/m3*75 m3 = 96, 75 kg
Jaýaby: m ≈ 97 kg

6. Qorytyndylaý: «Massa», «Kólem», «Tyǵyzdyqqa» arnalǵan úsh suraqty oqýshylar qalaýlary boıynsha tańdap alady.
Massa.
1. 1 kg temir aýyr ma, álde 1 kg maqta aýyr ma?
2. Myna zattardyń kólemderi birdeı, kesteni paıdalanyp olardyń massasynyń eń úlkeni qaısysy, eń kishisi qaısysy ekenin anyqta. (massasy úlkeni – bolat, massasy kishi – aǵash)
3. Massasy 500 000 tonna keme sýǵa batpaıdy, al massasy 50 g shege sýǵa batyp ketedi, nege? (shege bir - tutas tyǵyz dene, al kemeniń qýystaryn aýa toltyryp turady)
Kólem.
1. Kólemderi birdeı muz ben sýdyń qaısysynyń massasy kóp? ( sýdyń)
2. Shólmek toly sýdy qysty kúni dalaǵa shyǵaryp qoısań ne bolady. Sebebin túsindir. (Shólmek synady, sebebi sý qatqanda onyń kólemi ulǵaıady, ıaǵnı muzdyń tyǵyzdyǵy azaıady, sebebi bólshekterdiń arasy alshaqtaıdy.)
3. Úsh menzýrkanyń bireýine – kómir qyshqyly, bireýine – benzın, bireýine – mashına maıy quıylǵan. Olardyń massalary bir - birine teń. Kólemderin salystyra otyryp, qandaı suıyq qandaı menzýrkada ornalasqanyn anyqta. (1 – kómir qyshqyly, 2 – mashına maıy, 3 – benzın.)

Tyǵyzdyq.
1. Kesteni paıdalanyp sýǵa batpaıtyn qatty zattardy ata (qaıyń, qaraǵaı, muz, tyǵyn)
2. Sharlardyń massalary ózara teń. Qaısysynyń tyǵyzdyǵy kóp? (1)

3. Kesek kúıdegi as tuzynyń tyǵyzdyǵy 2200 kg/m3, al untaqtalǵan kúıdegi as tuzynyń tyǵyzdyǵy 800 kg/m3. Nelikten? (Untaqtalǵannyń arasynda aýa bar, kólemi úlken bolǵanmen, tyǵyzdyǵy az bolady.)
4. Fokýs. «Til alǵysh jumyrtqa». Úsh ydysqa jumyrtqany salyp kórsetý. 1 - shi ydysta – túbine batady, 2 - shi ydysta – ortasynda turady, 3 - shi ydysta – betinde júzip júredi. (Nelikten? Úıde oılanýǵa.)
5. Úıge tapsyrma: §32, 12 – jattyǵý (2).

Tolyq nusqasyn júkteý