Núton zańdarynan biz neni bilemiz?
Aıymjan orta mektebiniń fızıka páni muǵalimi Habaeva G. S.
Taqyryp: Núton zańdarynan biz neni bilemiz?
Sabaqtyń maqsaty:
Bilimdilik: Oqýshylarǵa Núton zańdarynyń tereń maǵynasyn túsindire otyryp, olarǵa osy zańdardy kúndelikti ómirde, ár túrli qozǵalystardy qarastyrǵanda jáne esep shyǵarýda durys qoldana bilýdi úıretý.
Damytýshylyq: Oqýshylardyń óz betimen jumys isteý biliktilikterin damytý, qyzyǵýshylyǵyn arttyrý.
Tárbıelik: Qarym - qatynas arqyly sóıleý mádenıetin qalyptastyrýǵa, óz oıyn tolyq jetkize alýǵa tárbıeleý.
Sabaqtyń túri: Qorytyndy qaıtalaý.
Sabaq tıpi: Toppen jarys.
Núton zańdaryn tereńirek jáne keń kólemde taldaý úshin osy zańdardan shyǵatyn eki qubylysty da qarastyra ketýdi jón kórdim. Ol úshin oqýshylardy shaǵyn eki topqa bóldim:
I top: «Impúls»
«Ash bala toq balamen oınamaıdy».
II top: «Inersıa»
«Toq bala ash bolam dep oılamaıdy»
Sabaq osy eki toptyń arasyndaǵy jarys túrinde ótedi. Ár topqa birdeı uqsas 5 tapsyrmadan berip otyryp, oryndalýyna baılanysty ár tapsyrmaǵa «3», «4» jáne «5» degen baǵalar qoıamyn. Sabaq sońynda ortasha baǵany eseptep, top múshelerine birdeı «orta» baǵany qoıamyn.
1 - tapsyrma: Nútonnyń İİ - shi zańyn paıdalanyp, kesteni toltyrý (ár toptan úsh oqýshydan shyǵyp, jeke - jeke eseptep F, m, a mánderin tabý kerek).
2 - tapsyrma:
Suraqtarǵa aýyzsha jaýap berý. Suraq sany – 18 (Ár toptan kezek - kezek bir oqýshydan shyǵyp, suraqqa jaýap berý kerek, oqýshy ózi jaýap bere almasa qol kótergen kez kelgen oqýshy jaýap berýine bolady, biraq ol jaýap topqa upaı ákelmeıdi. Mindetti túrde suraqtardyń bárine jaýap berilýi kerek, oqýshylar aıta almaǵan jaǵdaıda, qıyn suraqqa túsindire otyryp jaýapty ózim beremin).
1. Kúshti qandaı prıbordyń kómegimen ólsheıdi?
/dınamometr/
2. Kúsh qandaı shama? /vektorlyq/
3. Nútonnyń 1 - shi zańynyń tujyrymdamasyn aıt?
4. Nútonnyń 2 - shi zańynyń tujyrymdamasyn aıt?
5. Nútonnyń 3 - shi zańynyń tujyrymdamasyn aıt?
6. Inersıa degenimiz ne?
7. Kúshtiń ólshem birligi ne? /N – Núton/
8. Núton zańdarynda massa men údeý qalaı baılanysqan, formýlasyn jaz?
9. Kúshtiń ólshem birligi Nútondy ashyp jaz 1N=? /N=kg*m/s/
10. Júgi bar arbany aqqý aspanǵa, shortan sýǵa, shaıan alǵa tartady. Arba ornynan qozǵala ma? Teń áserli kúsh nege teń? /qozǵalmaıdy, Ǵ=0/
11. Jelkendi qaıyq ózine ornatylǵan jeldetkishten shyqqan aýa aǵynnyń áserinen qozǵala ala ma? /qozǵala almaıdy/
12. Syndyryp ishin ashpaı - aq pisken jumyrtqany shıki jumyrtqadan qalaı ajyratýǵa bolady. /aınaldyrǵanda pisken jumyrtqa uzaq aınalady/
13. Uly palýan atamyz Qajymuqan eki qolyna eki arqannyń ushyn ustap turyp, arqannyń ekinshi ushtaryn eki túıemen eki jaqqa qaraı kerip tartqyzǵan. Sonda eki túıe Qajymuqannyń eki qolyn jaza almapty. Halyq Qajymuqan eki túıeniń kúshine teń kúshpen arqandy kerip ustap tur dep eseptegen. Osy pikir durys pa? /joq, kúshi bir túıege teń/
14. Birinshi dúnıejúzilik soǵys kezinde fransýzdyq ushqysh eki shaqyrym bıiktikte ushyp bara jatyp kóz aldynan bir kishkentaı nárseniń qozǵalyp bara jatqandyǵyn baıqady. Ushqysh ony shirkeı eken dep ustap alsa, ol atylyp shyqqan oq bolyp shyǵady. Muny qalaı túsindirýge bolady?
/ushaq pen oqtyń jyldamdyǵy birdeı/
15. Kólde eki qaıyqpen júzip júrgen aǵaıyndy eki bala qaıyqtarynan jaǵaǵa sekirdi. İnisiniń massasy 40 kg, al aǵasynyń massasy 60 kg bolsa, qaısysynyń qaıyǵy kóldiń ortasyna qaraı kóbirek yǵysyp ketedi?
/aǵasynyń/
16. Staqannyń betin qatty qaǵazben jaýyp, onyń ústine tıyn qoıyńdar. Qaǵazdy saýsaqtarynyń ushymen shertip qalyńdar. Qaǵaz yrshyp ketkende tıyn nelikten staqannyń ishine túsedi?
/ınersıa qubylysy boıynsha/
17. Qaıyqty ózen aǵysyna qarsy júrgizem dep eskekshi tyrysqanymen, oǵan shamasy kelmedi, qaıyq jaǵaǵa qatysty tynyshtyqta qala berdi. Sonda qandaı denelerdiń áseri teńgeriledi.
/qaıyqshynyń kúshi men ózen aǵysynyń kúshi/
18. Kestede F kúsh áserinen massasy men alǵan údeýlerdiń mánderi berilgen. Osylardyń qaısysyna
4 N kúsh sáıkes keledi?
3 - tapsyrma: Grafıktik jumys.
Qozǵalystyń árbir kezeńine sáıkes denege áser etetin F kúshti tabý kerek (taqtaǵa ár toptan kezek - kezek úsh oqýshydan shyǵý kerek).
4 - tapsyrma: Ortaǵa ár toptan bir oqýshy shyǵyp, kespege jazylǵan tapsyrmaǵa aýyzsha jaýap berý kerek («Baı balasy men jarly balasy»- degen ertegini esimizge túsiremiz: aýyldary kóship ketkende oınap júrip jurtta qalyp qoıǵan Asan men Úsen aýyldaryn artynan qýyp jetkenshe óz tamaqtaryn ózderi taýyp kún kóredi. Asan - baı balasy, Úsen - jarly balasy).
«Impúls» – «Úsen»
«Tuzaqqa túsken qus qyl jipti 15 N kúshpen bir jaǵynan, al Úsen ekinshi jaǵynda dál sondaı kúshpen tartyp tur. Eger qyl jip 20 N - dyń kerilýge shydaıtyn bolsa, ol osy kúshterdiń áserinen úziler me edi.
(joq, qorytqy kúsh F=15 N)
«Inersıa» – «Asan»
Qarmaqqa ilingen shortan balyq onyń bir ushyn 25 N kúshpen tartsa, Asan ony sýdan shyǵaryp alý úshin qarmaqty qandaı kúshpen tartý kerek?
5 - tapsyrma: «Mınhaýzen hıkaıalarynan» úzindi oqyp, sonda jiberilgen qatelikti tapqyzý (ár topqa teksti berem, top músheleri aqyldasa otyryp, ondaǵy Núton zańyna qaıshy qatelikti taýyp, túsindirip berýi kerek).
«Impúls» – «Dál tıgen oq».
Meniń kútkenimdeı boldy. Ózim belgilegen núktege kelip bizdiń de, jaýdyń da oǵy ǵalamat dıýdyń kúshimen soqtyǵysqanda, jaýdyń oǵy zymyrap keıin qaraı ushty. Álgi oq ıspan zeńbirekshisiniń, oǵan qosa on alty sarbazynyń basyn jaıratyp tastady. Al bizdiń oǵymyz da olarǵa ońaı olja bolǵan joq: eki júz matrosy bar áskerı kemege tıip, túp - túgel sýǵa batyryp jiberipti.
(soqtyǵysqannan keıin eki oq eki jaqqa ushýǵa tıis)
«Inersıa» – «Tóbe shash».
Teginde teńdesi joq kúshti adammyn ǵoı. Tóbe shashymnan myqtap ustap alyp, bar kúshimmen joǵary qaraı tartyp qalyp edim, ózimdi de, atymdy da op - ońaı aman - esen alyp shyqtym: eki aıaǵymmen atymdy qysqashpen qysqandaı qysyp alǵan ekenmin, jaqsy boldy. Sóıtip ózimdi de, atymdy da ajaldan qutqar - dym. Muny bir ońaı sharýa dep oılasańyz, osyny óziniń isten kórińiz. (basynan tómen jáne ıyǵynan joǵary baǵyttalǵan kúsh bir - birine teń)
Qorytyndy.
Impúls – «Ash bala toq balamen oınamaıdy».
Inersıa – «Toq bala ash bolam dep oılamaıdy».
Ár topqa ash jáne toq degen sózderge sınonımdes sózdi tapqyzý.
Sonymen, balalar, bizdiń aınalamyzda bolyp jatqan alýan túrli qozǵalystar: mysalǵa jeldiń esýi, jolmen júıtkigen avtomobılder, teńizde júzgen kemeler, aýada ushqan ushaqtar, aspandaǵy juldyzdar, alyp planetalar... osylardyń bári Núton zańdaryna baǵynady. Kúsh jáne dene árqıly bolýy múmkin, biraq barlyq kúshter jáne barlyq deneler úshin Núton zańdary ortaq, munyń ózi tabıǵattyń birtutastyǵynyń dáleli. Núton zańdarynyń qarapaıym ǵana eki formýlamen osynshama kúrdeli qozǵalysty túsindirýi de onyń qudirettiliginde.
Eki toptyń tıisti baǵalaryn aıtyp, kelesi sabaqta «Qozǵalys zańdary» – taraýy boıynsha baqylaý jumysy bolatynyn habarlaý.
Tolyq nusqasyn júkteý
Taqyryp: Núton zańdarynan biz neni bilemiz?
Sabaqtyń maqsaty:
Bilimdilik: Oqýshylarǵa Núton zańdarynyń tereń maǵynasyn túsindire otyryp, olarǵa osy zańdardy kúndelikti ómirde, ár túrli qozǵalystardy qarastyrǵanda jáne esep shyǵarýda durys qoldana bilýdi úıretý.
Damytýshylyq: Oqýshylardyń óz betimen jumys isteý biliktilikterin damytý, qyzyǵýshylyǵyn arttyrý.
Tárbıelik: Qarym - qatynas arqyly sóıleý mádenıetin qalyptastyrýǵa, óz oıyn tolyq jetkize alýǵa tárbıeleý.
Sabaqtyń túri: Qorytyndy qaıtalaý.
Sabaq tıpi: Toppen jarys.
Núton zańdaryn tereńirek jáne keń kólemde taldaý úshin osy zańdardan shyǵatyn eki qubylysty da qarastyra ketýdi jón kórdim. Ol úshin oqýshylardy shaǵyn eki topqa bóldim:
I top: «Impúls»
«Ash bala toq balamen oınamaıdy».
II top: «Inersıa»
«Toq bala ash bolam dep oılamaıdy»
Sabaq osy eki toptyń arasyndaǵy jarys túrinde ótedi. Ár topqa birdeı uqsas 5 tapsyrmadan berip otyryp, oryndalýyna baılanysty ár tapsyrmaǵa «3», «4» jáne «5» degen baǵalar qoıamyn. Sabaq sońynda ortasha baǵany eseptep, top múshelerine birdeı «orta» baǵany qoıamyn.
1 - tapsyrma: Nútonnyń İİ - shi zańyn paıdalanyp, kesteni toltyrý (ár toptan úsh oqýshydan shyǵyp, jeke - jeke eseptep F, m, a mánderin tabý kerek).
2 - tapsyrma:
Suraqtarǵa aýyzsha jaýap berý. Suraq sany – 18 (Ár toptan kezek - kezek bir oqýshydan shyǵyp, suraqqa jaýap berý kerek, oqýshy ózi jaýap bere almasa qol kótergen kez kelgen oqýshy jaýap berýine bolady, biraq ol jaýap topqa upaı ákelmeıdi. Mindetti túrde suraqtardyń bárine jaýap berilýi kerek, oqýshylar aıta almaǵan jaǵdaıda, qıyn suraqqa túsindire otyryp jaýapty ózim beremin).
1. Kúshti qandaı prıbordyń kómegimen ólsheıdi?
/dınamometr/
2. Kúsh qandaı shama? /vektorlyq/
3. Nútonnyń 1 - shi zańynyń tujyrymdamasyn aıt?
4. Nútonnyń 2 - shi zańynyń tujyrymdamasyn aıt?
5. Nútonnyń 3 - shi zańynyń tujyrymdamasyn aıt?
6. Inersıa degenimiz ne?
7. Kúshtiń ólshem birligi ne? /N – Núton/
8. Núton zańdarynda massa men údeý qalaı baılanysqan, formýlasyn jaz?
9. Kúshtiń ólshem birligi Nútondy ashyp jaz 1N=? /N=kg*m/s/
10. Júgi bar arbany aqqý aspanǵa, shortan sýǵa, shaıan alǵa tartady. Arba ornynan qozǵala ma? Teń áserli kúsh nege teń? /qozǵalmaıdy, Ǵ=0/
11. Jelkendi qaıyq ózine ornatylǵan jeldetkishten shyqqan aýa aǵynnyń áserinen qozǵala ala ma? /qozǵala almaıdy/
12. Syndyryp ishin ashpaı - aq pisken jumyrtqany shıki jumyrtqadan qalaı ajyratýǵa bolady. /aınaldyrǵanda pisken jumyrtqa uzaq aınalady/
13. Uly palýan atamyz Qajymuqan eki qolyna eki arqannyń ushyn ustap turyp, arqannyń ekinshi ushtaryn eki túıemen eki jaqqa qaraı kerip tartqyzǵan. Sonda eki túıe Qajymuqannyń eki qolyn jaza almapty. Halyq Qajymuqan eki túıeniń kúshine teń kúshpen arqandy kerip ustap tur dep eseptegen. Osy pikir durys pa? /joq, kúshi bir túıege teń/
14. Birinshi dúnıejúzilik soǵys kezinde fransýzdyq ushqysh eki shaqyrym bıiktikte ushyp bara jatyp kóz aldynan bir kishkentaı nárseniń qozǵalyp bara jatqandyǵyn baıqady. Ushqysh ony shirkeı eken dep ustap alsa, ol atylyp shyqqan oq bolyp shyǵady. Muny qalaı túsindirýge bolady?
/ushaq pen oqtyń jyldamdyǵy birdeı/
15. Kólde eki qaıyqpen júzip júrgen aǵaıyndy eki bala qaıyqtarynan jaǵaǵa sekirdi. İnisiniń massasy 40 kg, al aǵasynyń massasy 60 kg bolsa, qaısysynyń qaıyǵy kóldiń ortasyna qaraı kóbirek yǵysyp ketedi?
/aǵasynyń/
16. Staqannyń betin qatty qaǵazben jaýyp, onyń ústine tıyn qoıyńdar. Qaǵazdy saýsaqtarynyń ushymen shertip qalyńdar. Qaǵaz yrshyp ketkende tıyn nelikten staqannyń ishine túsedi?
/ınersıa qubylysy boıynsha/
17. Qaıyqty ózen aǵysyna qarsy júrgizem dep eskekshi tyrysqanymen, oǵan shamasy kelmedi, qaıyq jaǵaǵa qatysty tynyshtyqta qala berdi. Sonda qandaı denelerdiń áseri teńgeriledi.
/qaıyqshynyń kúshi men ózen aǵysynyń kúshi/
18. Kestede F kúsh áserinen massasy men alǵan údeýlerdiń mánderi berilgen. Osylardyń qaısysyna
4 N kúsh sáıkes keledi?
3 - tapsyrma: Grafıktik jumys.
Qozǵalystyń árbir kezeńine sáıkes denege áser etetin F kúshti tabý kerek (taqtaǵa ár toptan kezek - kezek úsh oqýshydan shyǵý kerek).
4 - tapsyrma: Ortaǵa ár toptan bir oqýshy shyǵyp, kespege jazylǵan tapsyrmaǵa aýyzsha jaýap berý kerek («Baı balasy men jarly balasy»- degen ertegini esimizge túsiremiz: aýyldary kóship ketkende oınap júrip jurtta qalyp qoıǵan Asan men Úsen aýyldaryn artynan qýyp jetkenshe óz tamaqtaryn ózderi taýyp kún kóredi. Asan - baı balasy, Úsen - jarly balasy).
«Impúls» – «Úsen»
«Tuzaqqa túsken qus qyl jipti 15 N kúshpen bir jaǵynan, al Úsen ekinshi jaǵynda dál sondaı kúshpen tartyp tur. Eger qyl jip 20 N - dyń kerilýge shydaıtyn bolsa, ol osy kúshterdiń áserinen úziler me edi.
(joq, qorytqy kúsh F=15 N)
«Inersıa» – «Asan»
Qarmaqqa ilingen shortan balyq onyń bir ushyn 25 N kúshpen tartsa, Asan ony sýdan shyǵaryp alý úshin qarmaqty qandaı kúshpen tartý kerek?
5 - tapsyrma: «Mınhaýzen hıkaıalarynan» úzindi oqyp, sonda jiberilgen qatelikti tapqyzý (ár topqa teksti berem, top músheleri aqyldasa otyryp, ondaǵy Núton zańyna qaıshy qatelikti taýyp, túsindirip berýi kerek).
«Impúls» – «Dál tıgen oq».
Meniń kútkenimdeı boldy. Ózim belgilegen núktege kelip bizdiń de, jaýdyń da oǵy ǵalamat dıýdyń kúshimen soqtyǵysqanda, jaýdyń oǵy zymyrap keıin qaraı ushty. Álgi oq ıspan zeńbirekshisiniń, oǵan qosa on alty sarbazynyń basyn jaıratyp tastady. Al bizdiń oǵymyz da olarǵa ońaı olja bolǵan joq: eki júz matrosy bar áskerı kemege tıip, túp - túgel sýǵa batyryp jiberipti.
(soqtyǵysqannan keıin eki oq eki jaqqa ushýǵa tıis)
«Inersıa» – «Tóbe shash».
Teginde teńdesi joq kúshti adammyn ǵoı. Tóbe shashymnan myqtap ustap alyp, bar kúshimmen joǵary qaraı tartyp qalyp edim, ózimdi de, atymdy da op - ońaı aman - esen alyp shyqtym: eki aıaǵymmen atymdy qysqashpen qysqandaı qysyp alǵan ekenmin, jaqsy boldy. Sóıtip ózimdi de, atymdy da ajaldan qutqar - dym. Muny bir ońaı sharýa dep oılasańyz, osyny óziniń isten kórińiz. (basynan tómen jáne ıyǵynan joǵary baǵyttalǵan kúsh bir - birine teń)
Qorytyndy.
Impúls – «Ash bala toq balamen oınamaıdy».
Inersıa – «Toq bala ash bolam dep oılamaıdy».
Ár topqa ash jáne toq degen sózderge sınonımdes sózdi tapqyzý.
Sonymen, balalar, bizdiń aınalamyzda bolyp jatqan alýan túrli qozǵalystar: mysalǵa jeldiń esýi, jolmen júıtkigen avtomobılder, teńizde júzgen kemeler, aýada ushqan ushaqtar, aspandaǵy juldyzdar, alyp planetalar... osylardyń bári Núton zańdaryna baǵynady. Kúsh jáne dene árqıly bolýy múmkin, biraq barlyq kúshter jáne barlyq deneler úshin Núton zańdary ortaq, munyń ózi tabıǵattyń birtutastyǵynyń dáleli. Núton zańdarynyń qarapaıym ǵana eki formýlamen osynshama kúrdeli qozǵalysty túsindirýi de onyń qudirettiliginde.
Eki toptyń tıisti baǵalaryn aıtyp, kelesi sabaqta «Qozǵalys zańdary» – taraýy boıynsha baqylaý jumysy bolatynyn habarlaý.
Tolyq nusqasyn júkteý
You Might Also Like
