Zeń sańyraýqulaqtary: Bizdiń dostarymyz jáne bizdiń dushpandarymyz
Soltústik Qazaqstan oblysy, Aqjar aýdany KMM
№2 Lenıngrad orta mektebiniń 3 synyp oqýshylary
Ǵalıaqbar Aqtorǵyn men Zaınysh Qasym
Jetekshisi: Baıgojına Asemgýl Serıkbaevna
bastaýysh synyp muǵalimi
Zertteý jumysy
Taqyryby:
Zeń sańyraýqulaqtary: Bizdiń dostarymyz jáne bizdiń dushpandarymyz
Baǵyty: hımıa, bıologıa
ZERTTEÝDİŃ MAQSATY:
Adamnyń ómirindegi zeń sańyraýqulaqtarynyń rólin baǵalap, olardyń basym túsetin oń nemese teris áreketterin anyqtaý.
ZERTTEÝDİŃ ÓZEKTİLİGİ:
Bastaýysh synyp oqýshylary zeń sańyraýqulaqtarynyń turmystaǵy paıdasy men zıanyn jaqsy bilý kerek.
ZERTTEÝDİŃ MÁSELELERİ:
1. Nelikten sańyraýqulaqtar erekshe patshalyq ekendigin bilý.
2. Adam ómirindegi zeńniń teris rólin anyqtaý.
3. Adam ómirindegi zeńniń oń rólin anyqtaý.
4. «Eki jaqty» salystyrý jáne basym túsken róldi anyqtaý.
5. Zeń sańyraýqulaqtarynyń damýy úshin qajetti jaǵdaılardy tájirıbelik túrde anyqtaý.
ZERTTEÝDİŃ BOLJAMY:
Eger biz zeń sańyraýqulaqtarynyń oń jáne teris áreketin baǵalasaq, onda olardyń bıosferadaǵy zattardyń aınalymynda úlken róldi atqaratyndyǵy týraly qorytyndyǵa kelemiz.
İİ. NEGİZGİ BÓLİM.
I taraý. Zertteletin máseleniń teorıalyq taldanýy.
1. 1 Sańyraýqulaqtardyń alýan túrliligi.
Sańyraýqulaqtar – Jer betindegi eń sany kóp tiri aǵzalar. Sańyraýqulaqtardyń kóbisiniń mıkroskopıalyq ólshemderi bar bolsa da, olardyń arasynda bizdiń ǵalamshardyń mekendeýshileriniń arasyndaǵy eń irileri de bar. Sańyraýqulaqtar barlyq jerde - ormandarda, shól jerlerde jáne tipti adamnyń terisinde de kezdesedi. Ósimdikterden aıyrmashylyǵy, sańyraýqulaqtar qarańǵyda óse alady, óıtkeni ómir súrý úshin olarǵa daıyn organıkalyq azyq qajet. Sańyraýqulaqtardyń kóbisi óli organıkalyq qaldyqtarmen qorektenedi, biraq keıbir túrleri tiri qorekten de bas tartpaıdy. Biz olardy kóp jaǵdaılarda múldem baıqamaımyz: sańyraýqulaqtardyń kóbisi ózderiniń azyqtarynyń boıynda ómir súredi jáne bizdiń kózimizge kóbeıý kezeńinde ǵana kórinedi.
Sańyraýqulaqtardyń jemisti deneleri – ǵalamshardaǵy tiri nysandardyń eń qyzyqty túrleriniń biri. Olar ózderiniń pishinderimen qustardyń uıalaryn, shashtyń býdasyn jáne tipti adamnyń qulaǵyn eske túsirýi múmkin. Jemisti deneler sporalardyń paıda bolýy men taratylýy úshin qyzmet etedi jáne kóp jaǵdaıda jerde nemese aǵashta ósedi (1 Qosymsha).
Sańyraýqulaqtardyń sabaqtary, tamyrlary men japyraqtary bolmasa da, buryn kóptegen natýralıster olardy ósimdikterdiń tobyna jatqyzǵan bolatyn (2 Qosymsha). Biraq sodan soń ǵalymdar keremet jańalyq ashty: ósimdik aǵzalaryna qaraǵanda, sańyraýqulaqtardyń janýarlarmen uqsastyǵy kóp bolyp tabylady. Sondyqtan olardy bólek patshalyqqa bólip tastaǵan.[1]
«Bir túrli» sańyraýqulaqtar bolmaıdy – osy tiri aǵzalar aıtarlyqtaı qatty ózderiniń pishini men deneleriniń qurylysymen ajyratylady. Degenmen barlyq sańyraýqulaqtarǵa bir ortaq belgi tán bolady: olar ómir súrý úshin daıyn organıkalyq azyqty sińiredi. Biraq eger janýarlar aldymen azyqty jutyp, sodan soń ony sińiretin bolsa, onda sańyraýqulaqtar kerisinshe, aldymen azyqty bólip alyp, sodan soń paıda bolǵan sińimdi zattardy sińiredi. Osy jumysty gıftar - juqa aralyqtar oryndaıdy, olardyń qalyńdyǵy bir torshadaı bolyp, sińimdi sýbstratqa enedi. Sańyraýqulaqtardyń gıftary óte juqa bolǵanymen, keremet uzyn bolýy múmkin. Olar jıi jaǵdaılarda aǵashtardyń tamyrlarynan bas jaqtarǵa qaraı sozylady nemese topyraqta úlken tarmaqtalǵan jelilerdi - sańyraýqulaq jarmasyn nemese mıselııdi (№2 Qosymsha) quraıdy. Aǵashpen qorektenetin keıbir sańyraýqulaqtardyń gıftary (juqa aralyqtar oryndaıtyn, qalyńdyǵy bir torshadaı jipsheler), bir aǵash ǵımarattan basqasyna qaraı sozyla alady jáne osyndaı jolmen bútkil kósheni ózimen orap alady. [1]
1. 2 Sańyraýqulaqtardyń qurylysy, ómir súrý jaǵdaıy men kóbeıýi.
Zeń barlyq jerde kezdesip, bizdiń ǵalamshar men bizdiń ómirimizdiń ajyramas bóligi bolyp tabylady. Biz tipti ony kórmesek jáne sezbesek te, ol árdaıym bizdiń qasymyzda bolyp tabylady. Zeńniń qarqyndy ósýi men kóbeıýi múmkindiginshe sırek kezdesý úshin, zıan keltiretin sańyraýqulaqtardyń áreketteri týraly ósimdikterdi jaqsy kórýshilerdiń bilýi mańyzdy bolyp tabylady.
Qarapaıym halyqta «zeń» dep jınaqty sózben, sańyraýqulaqtardyń kolonıalaryn ataıdy, olar ártúrli bolady. (3 Qosymsha). Alýan túrli sańyraýqulaqtar, «alýan túrli» spektrdan basym túsip, ártúrli túster men reńderge boıalýy múmkin. Kóp jaǵdaıda qyzyl, sary, jasyl, kógildir, qara, kúńgirt, sur, qyzǵylt jáne aqshyl kók reńi bar aq zeńder kezdesedi.
Mysaly aq jáne qara nannyń úzimderin nan salǵyshta birneshe kúnge qaldyryńyz. Olarda aq, sarǵysh nemese jasyl zeńniń tańbalary paıda bolady. Zeń sańyraýqulaqtary nanda, varenede jáne basqa ónimderde ornalasyp alady.
Sańyraýqulaqtardyń qalypty ósip jáne damýy úshin, sińimdi ortadan basqa, syrtqy ortanyń basqa faktorlarynyń belgili bir úılesimi qajet. Ylǵaldylyq pen temperatýranyń máni edáýir bolady.
Kóptegen sańyraýqulaqtar sporalardyń kómegimen kóbeıedi, olar sporangıalarda paıda bolady. Qalpaqty sańyraýqulaqtardyń sporalary jemisti denelerde jetiledi. Zeń sańyraýqulaqtarynyń sporalary sporangıalarda paıda bolady, olar gıftardyń ushtarynda qalyptasady.
№2 Lenıngrad orta mektebiniń 3 synyp oqýshylary
Ǵalıaqbar Aqtorǵyn men Zaınysh Qasym
Jetekshisi: Baıgojına Asemgýl Serıkbaevna
bastaýysh synyp muǵalimi
Zertteý jumysy
Taqyryby:
Zeń sańyraýqulaqtary: Bizdiń dostarymyz jáne bizdiń dushpandarymyz
Baǵyty: hımıa, bıologıa
ZERTTEÝDİŃ MAQSATY:
Adamnyń ómirindegi zeń sańyraýqulaqtarynyń rólin baǵalap, olardyń basym túsetin oń nemese teris áreketterin anyqtaý.
ZERTTEÝDİŃ ÓZEKTİLİGİ:
Bastaýysh synyp oqýshylary zeń sańyraýqulaqtarynyń turmystaǵy paıdasy men zıanyn jaqsy bilý kerek.
ZERTTEÝDİŃ MÁSELELERİ:
1. Nelikten sańyraýqulaqtar erekshe patshalyq ekendigin bilý.
2. Adam ómirindegi zeńniń teris rólin anyqtaý.
3. Adam ómirindegi zeńniń oń rólin anyqtaý.
4. «Eki jaqty» salystyrý jáne basym túsken róldi anyqtaý.
5. Zeń sańyraýqulaqtarynyń damýy úshin qajetti jaǵdaılardy tájirıbelik túrde anyqtaý.
ZERTTEÝDİŃ BOLJAMY:
Eger biz zeń sańyraýqulaqtarynyń oń jáne teris áreketin baǵalasaq, onda olardyń bıosferadaǵy zattardyń aınalymynda úlken róldi atqaratyndyǵy týraly qorytyndyǵa kelemiz.
İİ. NEGİZGİ BÓLİM.
I taraý. Zertteletin máseleniń teorıalyq taldanýy.
1. 1 Sańyraýqulaqtardyń alýan túrliligi.
Sańyraýqulaqtar – Jer betindegi eń sany kóp tiri aǵzalar. Sańyraýqulaqtardyń kóbisiniń mıkroskopıalyq ólshemderi bar bolsa da, olardyń arasynda bizdiń ǵalamshardyń mekendeýshileriniń arasyndaǵy eń irileri de bar. Sańyraýqulaqtar barlyq jerde - ormandarda, shól jerlerde jáne tipti adamnyń terisinde de kezdesedi. Ósimdikterden aıyrmashylyǵy, sańyraýqulaqtar qarańǵyda óse alady, óıtkeni ómir súrý úshin olarǵa daıyn organıkalyq azyq qajet. Sańyraýqulaqtardyń kóbisi óli organıkalyq qaldyqtarmen qorektenedi, biraq keıbir túrleri tiri qorekten de bas tartpaıdy. Biz olardy kóp jaǵdaılarda múldem baıqamaımyz: sańyraýqulaqtardyń kóbisi ózderiniń azyqtarynyń boıynda ómir súredi jáne bizdiń kózimizge kóbeıý kezeńinde ǵana kórinedi.
Sańyraýqulaqtardyń jemisti deneleri – ǵalamshardaǵy tiri nysandardyń eń qyzyqty túrleriniń biri. Olar ózderiniń pishinderimen qustardyń uıalaryn, shashtyń býdasyn jáne tipti adamnyń qulaǵyn eske túsirýi múmkin. Jemisti deneler sporalardyń paıda bolýy men taratylýy úshin qyzmet etedi jáne kóp jaǵdaıda jerde nemese aǵashta ósedi (1 Qosymsha).
Sańyraýqulaqtardyń sabaqtary, tamyrlary men japyraqtary bolmasa da, buryn kóptegen natýralıster olardy ósimdikterdiń tobyna jatqyzǵan bolatyn (2 Qosymsha). Biraq sodan soń ǵalymdar keremet jańalyq ashty: ósimdik aǵzalaryna qaraǵanda, sańyraýqulaqtardyń janýarlarmen uqsastyǵy kóp bolyp tabylady. Sondyqtan olardy bólek patshalyqqa bólip tastaǵan.[1]
«Bir túrli» sańyraýqulaqtar bolmaıdy – osy tiri aǵzalar aıtarlyqtaı qatty ózderiniń pishini men deneleriniń qurylysymen ajyratylady. Degenmen barlyq sańyraýqulaqtarǵa bir ortaq belgi tán bolady: olar ómir súrý úshin daıyn organıkalyq azyqty sińiredi. Biraq eger janýarlar aldymen azyqty jutyp, sodan soń ony sińiretin bolsa, onda sańyraýqulaqtar kerisinshe, aldymen azyqty bólip alyp, sodan soń paıda bolǵan sińimdi zattardy sińiredi. Osy jumysty gıftar - juqa aralyqtar oryndaıdy, olardyń qalyńdyǵy bir torshadaı bolyp, sińimdi sýbstratqa enedi. Sańyraýqulaqtardyń gıftary óte juqa bolǵanymen, keremet uzyn bolýy múmkin. Olar jıi jaǵdaılarda aǵashtardyń tamyrlarynan bas jaqtarǵa qaraı sozylady nemese topyraqta úlken tarmaqtalǵan jelilerdi - sańyraýqulaq jarmasyn nemese mıselııdi (№2 Qosymsha) quraıdy. Aǵashpen qorektenetin keıbir sańyraýqulaqtardyń gıftary (juqa aralyqtar oryndaıtyn, qalyńdyǵy bir torshadaı jipsheler), bir aǵash ǵımarattan basqasyna qaraı sozyla alady jáne osyndaı jolmen bútkil kósheni ózimen orap alady. [1]
1. 2 Sańyraýqulaqtardyń qurylysy, ómir súrý jaǵdaıy men kóbeıýi.
Zeń barlyq jerde kezdesip, bizdiń ǵalamshar men bizdiń ómirimizdiń ajyramas bóligi bolyp tabylady. Biz tipti ony kórmesek jáne sezbesek te, ol árdaıym bizdiń qasymyzda bolyp tabylady. Zeńniń qarqyndy ósýi men kóbeıýi múmkindiginshe sırek kezdesý úshin, zıan keltiretin sańyraýqulaqtardyń áreketteri týraly ósimdikterdi jaqsy kórýshilerdiń bilýi mańyzdy bolyp tabylady.
Qarapaıym halyqta «zeń» dep jınaqty sózben, sańyraýqulaqtardyń kolonıalaryn ataıdy, olar ártúrli bolady. (3 Qosymsha). Alýan túrli sańyraýqulaqtar, «alýan túrli» spektrdan basym túsip, ártúrli túster men reńderge boıalýy múmkin. Kóp jaǵdaıda qyzyl, sary, jasyl, kógildir, qara, kúńgirt, sur, qyzǵylt jáne aqshyl kók reńi bar aq zeńder kezdesedi.
Mysaly aq jáne qara nannyń úzimderin nan salǵyshta birneshe kúnge qaldyryńyz. Olarda aq, sarǵysh nemese jasyl zeńniń tańbalary paıda bolady. Zeń sańyraýqulaqtary nanda, varenede jáne basqa ónimderde ornalasyp alady.
Sańyraýqulaqtardyń qalypty ósip jáne damýy úshin, sińimdi ortadan basqa, syrtqy ortanyń basqa faktorlarynyń belgili bir úılesimi qajet. Ylǵaldylyq pen temperatýranyń máni edáýir bolady.
Kóptegen sańyraýqulaqtar sporalardyń kómegimen kóbeıedi, olar sporangıalarda paıda bolady. Qalpaqty sańyraýqulaqtardyń sporalary jemisti denelerde jetiledi. Zeń sańyraýqulaqtarynyń sporalary sporangıalarda paıda bolady, olar gıftardyń ushtarynda qalyptasady.
Nazar aýdaryńyz! Jasyryn mátindi kórý úshin sizge saıtqa tirkelý qajet.
You Might Also Like
-
Sabaqtyń taqyryby: Qazaqstandaǵy etnosaıası úrdister, qazaq halqynyń halyq bolyp qalyptasýynyń aıaqtalýy.
