InfoHub Logo

مىڭ ءولىپ، مىڭ تىرىلگەن قازاقتىڭ حح عاسىرداعى ەڭ ۇلكەن قاسىرەتى اشارشىلىق بولعانى انىق. ءبىز تاريحتا تەك 1931-1933 جىلدار ارالىعىندا عانا اشارشىلىق بولدى دەپ بىلەمىز. وتكەن عاسىردىڭ 20-جىلدارى دا اشارشىلىق بولىپ، قارا ورمانداي قازاق قىناداي قىرىلعانىنان حاباردار ەمەسپىز. دۇرىسى، بىلسەك تە نازار اۋدارا بەرمەيمىز.

كەڭەستىك داۋىردە اشارشىلىقتىڭ جابىق تاقىرىپ بولعانى بەلگىلى. باسپا ءسوز ول جايىندا ءسوز قوزعامايتىن. وتىز ەكىنشى جىل ناۋبەتى وڭاشادا، وت باستارىندا عانا سىبىرلاپ ايتىلۋشى ەدى. كوشپەندى جۇرتتى قىناداي قىرعان اشتىق زۇلماتىنىڭ اجالدى تىرناعىنان ەشبىر قازاق اۋلەتى ءدىن- امان قۇتىلا الماعان. سوندىقتان دا حالىق ساناسىنا تەرەڭ جارا سالدى. ەستەن شىقپادى. توتاليتار- لىق ستاندارت جەڭگەن، كوممۋنيستىك پارتيانىڭ بىرىكتىرگىش كۇشى مويىندالعان زاماننىڭ وزىندە ۇمىتىلمادى. الايدا اشتىقتىڭ ميلليونداعان جازىقسىز قۇرباندارىن سوۆەت وكىمەتى جىلدارى اشىق ەسكە الۋ مۇمكىن ەمەس بولاتىن.

وزگەرىس كەڭەس وداعىنداعى بيلەۋشى پارتيانىڭ  جاريالىلىق پەن قايتا قۇرۋ ساياساتىن جاريالاۋىنان، ءسويتىپ ازاماتتار ساناسىن شەڭگەلدەگەن  رۋحاني ءقۇرساۋدى بىرتىندەپ بوساتۋىنان باستالعان. بارشامىزعا بەلگىلى، 1986  جىلعى جەلتوقسان كوتەرىلىسىنە بايلانىستى ورناعان «كىشى 37ء-شى جىل»ىزعارىعى ارتتا قالىپ، قازاقستاندا دا دەموكراتيانىڭ «التىنكۇرەگى» ەركىن ەسە باستاسىمەن – «اقتاڭداعى» مول تاريحىمىزدى سىن كوزبەن زەرتتەي وتىرىپ جاڭعىرتۋعا كىرىستىك.

توتاليتارلىق ءداۋىر اۋىزعا الۋعا تىيىم سالعان ساياسي جازالاۋلار مەن اشارشىلىق شىندىعى 1988 جىلدان قازاق ءباسپاسوزىنىڭ وزەكتى تاقىرىبىنا اينالدى. سول جىلى ستاليندىك لاگەرلەر تاۋقىمەتىن تارتىپ ورالعان «حالىق جاۋلارى» زايىپتارىنىڭ ءبىر توبى ماسكەۋدەگى «مەموريال» قوزعالىسىنىڭ ماقساتتارىنا قولداۋ بىدىرگەن ۇندەۋ-حاتتارىن جاريا ەتتى. ودان ءبىر توپ جاس قالامگەر 30-جىلدارعى رەپرەسسيالار مەن 32-جىلعى الاپات اشتىق قۇرباندارىن ەستە قالدىرۋ شارالارىن ويلاستىرۋدى ۇسىندى. ەكى ۇندەۋدە دە جازىقسىز جاندار رۋحىن ارداقتايتىن سيمۆوليكالىق ەسكەرتكىش ورناتۋ جايى كوتەرىلگەن ەدى. جازۋشىلار قاجەت قارجى جيناۋدى كوزدەيتىن ارنايى ەسەپشوت اشتى. ماسەلە ستاليندىك قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىنىڭ ادال ەسىمدەرىن ءتىرىلتۋدى مۇرات ەتكەن قوزعالىستىڭ قانات جايىپ،دامۋىنا ۇلاستى.

بىزدەگى ىس-ارەكەتتىڭ ماسكەۋ قوزعالىسىنان ەرەكشەلىگى – ستالينيزم قىلمىستارى رەتىندە تەك ساياسي رەپرەسسيالاردى اشكەرەلەۋ عانا ەمەس، سونىمەن بىرگە ستاليندىك-بولشيەۆيكتىك بۇرمالاۋلاردىڭ اسا قايعىلى سالدارى – جادىمىزدا حالقىمىزدىڭ ايتىپ  جەتكىزگىسىز تراگەدياسىنىڭ سيمۆولىنداي بولىپ «32» دەگەن قاندى سيفرلارمەن  جازىلىپ قالعان الاپات اشارشىلىقتىڭ دا شىندىعىن اشۋ ماسەلەسىنىڭ كۇن تارتىبىنە باتىل شىعارىلۋىندا جاتتى.

رەپرەسسيا قۇرباندارىن ەسكە ءتۇسىرۋ وسىلاي – رەسپۋبليكامىزدا تۇراتىن بارشا ۇلت وكىلدەرىنىڭ تاتۋلىعى مەن كەلىسىمىنە ساباقتاستىرا قاراستىرىلعان. سول 1997 جىلدان باستاپ اشارشىلىق ناۋبەتى قۇرباندارىن ەسكە الۋ كۇنىنىڭ مازمۇندىق اۋقىمى كەڭەيتىلدى. سودان بەرى 31 مامىر ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن ەسكە الۋ كۇنى رەتىندە اتالىپ كەلەدى.

الاپات اشارشىلىق تا جويقىن ساياسي جازالاۋلار جۇرگىزگەن ءستالينشىل ساياساتتىڭ سالدارى، مۇنى جۇرتشىلىق ايقىن ءتۇسىندى. سول سەبەپتى ەسكە الۋ كۇنىنە بەرىلگەن جاڭا مازمۇن دۇرىس قابىلداندى. 31 مامىردىڭ جاڭا مارتەبەسى  بۇكىلحالىقتىق مويىنداۋعا يە بولدى.  بۇل كۇنى جۇرتشىلىق وكىلدەرى ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىنا جاڭا ەسكەرتكىشتەر تۇرعىزۋ، ورناتىلعان ەسكەرتكىشتەرگە گۇل شوقتارىن قويىپ، تاعزىم ەتۋ سىندى شارالارعا مىندەتتى تۇردە قاتىسۋدى ۇردىسكە اينالدىردى.

بۇل ورايدا بەلسەندى ارەكەتىمەن ەل ريزاشىلىعىنا بولەنگەن ءىس ادامدارى دا بار. ماسەلەن، الماتى وبلىسىنىڭ اقسۋ اۋىلى ينتەرناتىندا 32ء-شى جىلى اشتان قىرىلعان توقسان بالا جەرلەنگەن ورىنعا 2002 جىلعى 31 مامىردا جەكە بەينەتقور كۇشىمەن ەسكەرتكىش قويىلدى. مۇنداي ارەكەتتەر ءار جەردە جاسالدى. ناۋبەتتىڭ بنلگىسىز قۇپيالارىن عالىمدار، جازۋشىلار، جۋرناليستتەر، دەرەكتى كينو شەبەرلەرى ءار قىرىنان اشىپ،جۇرتشىلىققا جەتكىزۋدە.

دەگەنمەن، سوناۋ قارالى كەزەڭنىڭ اتىن اتاپ، ءتۇسىن تۇستەپ ءمان بەرۋ اۋقىمى جەتكىلىكسىز دارەجەدە ەكەنىن مويىنداۋ ءلازىم. ولاي دەيتىنىمىز، قىلمىستى ساياسات تۋعىزعان الاپات اشارشىلىق حالقىمىزدىڭ وسىپ-ونۋىنە ساندىق تا، ساپالىق تا تۇرعىدا ويسىراتا زيان تيگىزدى. ونىڭ اۋىر سالدارى ايتىپ-جەتكىزگىسىز، ءتىرى قالعان ەل-جۇرتتىڭ باسىنا سالعان اۋىرتپالىعى ۇشان-تەڭىز. سولاردى ءبىز ەشقاشان ۇمىتپاۋعا ءتيىسپىز. بۇل بولاشاق ءۇشىن، حالقىمىزدىڭ بىرلىگىن، تاۋەلسىزدىكتىڭ تىرەگىن نىعايتا ءتۇسۋ ءۇشىن قاجەت. ءسوز جوق، اشارشىلىقتى ءاردايىم ەستە تۇتۋ قاجەت. ولاي ەتۋدىڭ باستى سەبەبى سول، اشارشىلىق تۇتقيىلدان كەزدەيسوق تاپ بولعان زوبالاڭ ەمەس-تى. ول پاتشا زامانىندا نەگىزدەلىپ، كەڭەستىك كەزەڭدە ورىستەتىلگەن ناۋبەت ەدى. بولشيەۆيكتىك بيلىك جول بەرگەن زۇلمات قازاق حالقىنا جەر بەتىنەن حالىق رەتىندە مۇلدەم جويىلىپ كەتۋ ءقاۋپىن ءتوندىردى. اشتىق قۇيىنى بىرنەشە مارتە سوقتى. اسىرەسە 1932 جىلدىڭ حالىق ساناسىنا  تەرەڭ ءىز قالدىرعانى بەلگىلى. ودان بەرى دە مىنە، باقانداي سەگىز ونجىلدىق وتە شىعىپتى. 

سامودەرجاۆيەلىك رەسەيدىڭ وتارلىق قۇلدىعىنان ازات بولعان قازاق ەلى كەڭەستىك رەسەي فەدەراتيۆتىك رەسپۋبليكاچى قۇرامىندا اۆتونوميا الدى. ەلدىگىن قالپىنا كەلتىردى. بۇل قۋانىشتى وقيعا. ءبىراق اۆتونوميالىق  رەسپۋبليكامىزدىڭ عۇمىرى جالپىۇلتتىق تراگەدياعا ۇلاسقان اشتىقپەن استاستى. بۇل  ءبىزدى قاپالاندىرادى. بىزگە مۇنىڭ سەبەپ-سالدارىن تەرەڭ زەردەلەۋ قاجەتتىگىن ۇعىنامىز.

سوناۋ اپاتتى زۇلمات حالقىمىزدىڭ باسىنا كەزدەيسوق ۇيىرىلگەن جوق، ونىڭ تەرەڭ تامىرىن  اجىراتا ءبىلۋ ءلازىم. ال ول رەجىم اۋىسقانىن ساباقتاستىعىن جوعالتپاعان وتارلاۋشىلىق پيعىل مەن ارەكەتتە جاتىر. بارشاعا ءبالىم، رەسەي تاراپىنان XVIII-XIX  عاسىرلاردا ماقساتتى تۇردە جۇرگىزىلگەن جاۋلاپ الۋلار ناتيجەسىندە قازاقتىڭ مەملەكەتتىگى جويىلدى. جەرى مەن حالقى يمپەريا قۇرامىنا ەنگىزىلىپ، ءتۇرلى رەسەيلىك اكىمشىلىك بىرلىكتەرگە بولشەكتەندى. قازاق ولكەسىن ورىس جەرىنە، حالقىن، ەتنوستىق ءتۇرى بولەكشە بولسا دا، تىرشىلىگى مەن جان-دۇنيەسى جاعىنان كادىمگى ورىس مۇجىعىنا اينالدىرۋدىڭ كەڭ كولەمدى شارالارى جۇزەگە اسىرىلا باستادى. حالقىمىز تۇتاستىعىن جوعالتتى. تەك كەڭەس وكىمەتىنىڭ ارقاسىندا، حح عاسىردىڭ العاشقى شيرەگىنىڭ سوڭىندا عانا، قازاقستاننىڭ جەرسۋى مەن حالقىنىڭ نەگىزگى قۇرامى ءبىر شاڭىراق استىنا ءىس جۇزىندە بىرىكتىرىلدى.

نۇرعالي ءمولدىر باقىتجان قىزى

---