اشارشىلىقتى باسىنان وتكىزگەن اقىن-جازۋشىلار
1932 جىلى اشارشىلىقتىڭ ورشەلەنىپ تۇرعان شاعىندا قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ پلەنۋمى بولىپ ءوتتى. ءبىراق جازۋشىلار اشارشىلىق جايلى ايتا المادى. سول اشارشىلىقتى كوزىمەن كورگەن، باسىنان وتكىزگەن قازاق جازۋشىلارىنىڭ سۋرەتتەرى ارحيۆتە ساقتالىپ، تاريح بەتىنە شىقتى. ولاردىڭ اراسىندا اقىن-جازۋشىلار: مۇحتار اۋەزوۆ، ءابدىلدا تاجىبايەۆ، قاسىم امانجولوۆ، ءىلياس جانسۇگىروۆ، عابيت مۇسىرەپوۆ، سونىمەن بىرگە اكتەر، رەجيسسەر، دراماتۋرگ-قانابەك بايسەيتوۆ، قازاق تەاترىنىڭ تۇڭعىش رەجيسسەرى-جۇمات شانيندە بار.
اشارشىلىقتىڭ اسقىنعان كەزەڭىندە جەر-جەردەن جەكەلەگەن ازاماتتار ماسكەۋگە، الماتىداعى اۆتونوميا باسشىلىعىنا اشتىق قاسىرەتى حابارلاۋدان باستاپ، مىسالدار ايتىپ دابىل قاقتى. ولكەپارتكومىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى ف.گولوششەكيننىڭ اتىنا 1932 جىلعى 4 شىلدەدە عابيت مۇسىرەپوۆ باستاعان مانسۇر عاتاۋللين-قازمەمباسپا مەڭگەرۋشىسى، مۇتاش داۋلەتقالييەۆ-كومۆۋز پرورەكتورىنىڭ ورىنباسارى، پرورەكتورى-ەمبەرگەن التىنبەكوۆ، قادىر قۋانىشيەۆ-گوسپلان ەنەرگەتيكا سەكتورىنىڭ مەڭگەرۋشىسى قول قويعان «بەسەۋدىڭ حاتى» جولداندى. حاتتا اۋىل شارۋاشىلىعىنداعى قۇلدىراۋ دەرەكتەرى، قازاقتار اراسىندا اشتان ءولۋدىڭ كوبەيىپ كەتكەنى، وسىنىڭ بارىنە «اسىرا سىلتەۋلەر» مەن قازولكەكومنىڭ قاتە ساياساتى ەكەندىگى ايتىلعان. «بەسەۋدىڭ حاتىن» ۇلتشىلدىق ارەكەت دەپ، حات اۆتورلارىمەن «ساۋىقتىرۋ جۇمىستارى» جۇرگىزىلىپ، ءبىر اپتادان سوڭ ولار قازولكەكومعا وزدەرىن-وزدەرى كىنالاپ-جازالاعان وپىنۋ حاتتارىن تاپسىرۋعا ماجبۇرلەيدى.
ورىس جازۋشىسى ۆ.ميحايلوۆتىڭ «حرونيكا ۆەليكوگو دجۋتا» كىتابىنان مىناداي ۇزىندىلەردى كەلتىرۋگە بولادى: «ەر كىسىلەر ىزبەن ءجۇرىپ وتىرىپ كيىز ۇيگە قاراي بەتتەدىك. ەسىكتى اشتىق. كۇتپەگەن جەردەن قاڭىراپ بوس تۇرعان كيىز ءۇيدىڭ ىشىنەن ادامنىڭ جۇرەگىن شىمىر ەتكىزەتىن جىڭىشكە ىسقىرىق ەستىلدى. ءبارىمىزدىڭ دەنەمىز مۇزداپ كەتتى. الدە ءيتتىڭ ىرىلى ما دەرسىڭ، الدە مىسىقتىڭ ىزالانىپ ايبىن كورسەتۋىنە ۇقساس پا، ءبىر دىبىس شىعادى. جامان شوشولانىڭ ساڭىلاۋىنان كىشكەنتاي ادامعا ۇقساس سۇلبە ادامدارعا تۇرا ۇمتىلدى. ءۇستى-باسى قانعا بويالعان. ۇزىن شاشتارى قانعا ءبىتىپ مۇز قىراۋ سياقتى تۇيدەكتەلگەن، قاپ-قارا ەكى اياعى سيديعان، قارا قارعانىڭ ءمۇيىز اياقتارىنا ۇقسايدى. ەكى كوز ەسى جوق بەينەنى تانىتادى، ەكى بەتى قانعا بويالعان ەرنىنەن جاس قاننىڭ اعىپ تۇرعان ءىزى كورىنەدى. اقسيعان تىستەرى جىرتقىشقا ۇقساتادى، اۋزىندا كوبىكتى قان. زارە-قۇتى قالماعان تورتەۋى دە مەلشيىپ تۇرىپ قالادى دا، الدى-ارتىنا قاراماي قاشا جونەلەدى. ارتىنا بۇرىلعان كەزدە جاڭاعى جاندىك عايىپ بولىپ كەتىپتى.
- بۇل نە؟ – دەپ ەنتىگىن باسقان عابيت قاسىنداعى سەرىكتەرىنە قارايدى. بارىندە ءۇن جوق. كوپكە دەيىن ەشقايسىسى دا ءبىر اۋىز ءسوز قاتپاعان. كەيىن قوستانايعا كەلگەن سوڭ جاڭاعىلاردىڭ ءبىرى:
- سەندەر جاڭاعىنى جىن، الدە پەرى دەپ وتىرسىڭدار ما؟! جوق ول جىن ەمەس. مەن انىق كوردىم، ايقىن كوردىم! ول – ادام. كىشكەنتاي بالا، قازاقتىڭ قىزى، 7-8 جاستاعى...
- جوق! جوق! – مۇسىرەپوۆ ايقايلاپ جىبەردى. ءعابيتتىڭ اشۋ كەرنەگەن ءالسىز داۋىسى ۇلى ادامعا ءتان، ءبىراق شاراسىزدىققا تولى ەدى. – بۇل اشارشىلىق! اشارشىلىقتىڭ كوزى! قارعىس اتقان اشارشىلىقتىڭ بەينەسى...». ۆ.ميحايلوۆ وسى كىتابى ارقىلى «ءبىز گيتلەردەن بۇرىن ءستاليندى تانىدىق»،-دەپ اقيقاتتى جازعان ەكەن.
جازۋشى زەيتىن اقىشيەۆ ءوزىنىڭ «زاۋال» كىتابىندا:
-1934 جىلدىڭ مامىر ايىندا پاۆلودار وبلىسىنىڭ ماي اۋدانى، اققۇدىق دەگەن جەرىنە 120 پۇت ەگىستىك تۇقىم اپاردىق. اۋىلعا كىردىك. جان جوق، ادام تۇگىل ەش جاندىكتىڭ قىبىرى جوق. اۋىل شەتىندەگى ءبىر ۇيگە كىردىك. ەش جاننىڭ بەلگىسى بىلىنبەيدى. ىشكە كىردىك، بولمە بۇرىشىندا ءبىر شىمىلدىق كرىلگەن ەكەن، جاس جۇبايلارعا ارنالعان بولار. شىمىلدىقتى ءتۇرتىپ قالىپ ەدىم، ماتاسى ءىرىپ تۇر ەكەن، جۇلىم بولدى. ار جاعىندا ەكى ادامنىڭ قاڭقاسى،
ءبىرىنىڭ ۇارا شاشى ۇزىن، ەكىنشىسىنىكى قىسقا، جاس جىگىت پەن ايەل ەكەنى، جاس جۇبايلار ەكەنى بايقالىپ تۇر. ءولىمدى قۇشاقتاسىپ قارسى الىپتى. وسى كورىنىس ءومىر بويى ەسىمنەن كەتپەيدى...» ،- جازعان. عافۋ قايىربەكوۆ، اقىن:
- ءالى ەسىمدە، ەشكىمگە ايتپاي ويناۋعا شىعىپ كەتىپپىن. بىرەۋ شاپ ەتىپ قولىمنان ۇستاي الدى. ءالسىز قول سياقتى، ءبىراق جىبەرمەيدى. جاسىم سول كەزدە ءتورتتىڭ ول جاق، بۇل جاعىندا. قۇداي جار بولىپ، اجەم شىعىپ، كومەككە ادام شاقىرىپ قۇتقارىپ الدى. سول كۇننەن كەيىن «جەپ قويادى، دالاعا شىقپا!» دەپ كۇنىنە بىرنەشە رەت ايتاتىن بولدى»-دەپ اشتىق جىلدارىنىڭ قاسىرەتتى كۇندەرىن ەسكە الادى.
كورنەكتى عالىم مەكەمتاس مىرزاحمەتوۆتىڭ بالالىق شاعى اشتىق جىلدارىمەن تۇسپا-تۇس كەلىپتى. اناسى تۋرالى جازعان ەستەلىگىندە: «اشارشىلىق جىلى سەن ءۇش جاستا ەدىڭ. ەمشەكتە نارەستە قىزىم بار. اشتىقتان ولەتىن بولعان سوڭ ءتۇس كەزىندە كەمەرباستاۋداعى جەزدەم قۇرمانبەكتىڭ ۇيىنە قاراي جولعا شىقتىق. سەنى قولىڭنان جەتەلەپ، قىزىمدى باۋىرىما الىپ اشتىقتان بۇرالىپ، ارەڭ ءجۇرىپ كەلەمىن. جول ونبەي، اۋىلعا جاقىنداعان شاقتا قاس قارايىپ كەتتى. سارتتار ەككەن قاۋىندىققا جەتكەندە ۇيالى قاسقىر قاماپ، توپىراق شاشىپ قاۋمالاي باستادى. تاياعىمدى كوتەرىپ، ايبات شەگە ايقايلاسام دا قايمىعار ەمەس. ەسىم شىعا، نە ىستەرىمدى بىلمەي وراۋلى قىزىمدى جەرگە قويىپ سەنى ارقالاپ سىتىلىپ شىقتىم. سول-اق ەكەن، توپ قاسقىر قىزعا باس سالدى. شار ەتكەن نارەستەنىڭ داۋسىن ەستىدىم... تۋرا وسىلاي بولعاندىعىن شەشەمنىڭ ءوز اۋزىنان ەستىگەم. ءبىز اتادان 17 ەدىك. كەيىن اشارشىلىق باستالىپ، ءبىرى سوعىستا ءولىپ، ءبىرى «حالىق جاۋى» بوپ ايدالىپ، اقىرىندا ۇشەۋ-اق قالدىق. ەگەر سونىڭ ون جەتىسى دە ءتىرى بولعاندا بۇگىن سانىمىزدىڭ قانشا بولاتىنىن قۇداي ءبىلسىن. كەيىن بالا بوپ ءۇي بەتىن كورمەي، ۇزاپ كەتكەنىمدە انام قاتتى قينالسا كەرەك. ءبىر سوزىندە، «سول كەزدە قىزىمدى قاسقىرعا تاستاعانشا، سەنى بەرمەپپىن» دەگەنى بار»، -دەپ جازعان ەكەن.
نۇرعالي ءمولدىر باقىتجان قىزى
You Might Also Like
-
مىڭ ءولىپ، مىڭ تىرىلگەن قازاقتىڭ حح عاسىرداعى ەڭ ۇلكەن قاسىرەتى اشارشىلىق بولعانى انىق. ءبىز تاريحتا تەك 1931-1933 جىلدار ارالىعىندا عانا اشارشىلىق بولدى دەپ بىلەمىز. وتكەن عاسىردىڭ 20-جىلدارى دا اشا...
-
سوڭعى ءۇش جىلدا قازاق فيلوسوفياسىنىڭ تاريحىن عانا ەمەس، جالپى تۇركى فيلوسوفياسىن قايتا قۇرۋدىڭ كورنەكتى ءۇردىسى بايقالدى. بۇل ماسەلە ءوزىنىڭ ەرەكشە وزەكتىلىگىن كورسەتەدى. بىرىنشىدەن، قازىرگى سۋپەر ورك...
