InfoHub Logo

"جۇلدىز" — قازاقستان رەسپۋبليكالىق ادەبي جۋرنالى. "شولپان" (1922)، "تاڭ" (1924) جۋرنالدارىنىڭ ءىزباسارى سانالادى. العاشقى سانى 1928 جىلى جارىق كورگەن. ءار جىلدارى "جاڭا ادەبيەت" (1928 - 32)، "جىل قۇسى"، "ادەبيەت مايدانى" (1932 - 39)، "مايدان" (1941 - 45)، "ادەبيەت جانە يسكۋسستۆو" (1939 - 41؛ 1945 - 57) اتاۋىمەن شىعىپ تۇرعان. "جۇلدىز" جۋرنالى بۇگىندە رەسپۋبليكانىڭ ادەبيەتى مەن مادەنيەتىنىڭ ايناسى بولىپ وتىر. قازاق ادەبيەتىنىڭ كوسەگەسىن كوگەرتىپ، التىن قورىن بايىتا تۇسكەن ىرگەلى شىعارمالاردىڭ ءبارى دەرلىك الدىمەن “جۇلدىزدا” جارىق كورىپ، جۋرنال بەتتەرىنەن ومىرگە جولداما الدى. ارى الساق س.سەيفۋللين، ءى.جانسۇگىروۆ، ب.مايلين، م.اۋەزوۆ، س.مۇقانوۆ، ع.مۇستافين، ع.مۇسىرەپوۆ، ق.امانجولوۆ، ح.ەسەنجانوۆ، بەرتىڭدى شولىپ قاراساڭىز ج.مولداعالييەۆ، ءا.نۇرپەيىسوۆ، ءا.ءالىمجانوۆتار العاشقى ولەڭ اڭگىمەلەرىنەن باستاپ، سوڭعى داستان، رومان ەپوپەيالارىنا دەيىن سياسى كەپپەگەن كۇيىندە “جۇلدىز“ جۋرنالىنا ۇسىنىپ وتىردى. 1932 جىلدان “ادەبيەت مايدانى” دەگەن اتپەن شىعا باستاعان جۋرنال بەتىندە ساكەننىڭ “ءبىزدىڭ تۇرمىس”، “تار جول تايعاق كەشۋ” روماندارىنان ءۇزىندى بەرىلدى. اتالعان رومانداردا توڭكەرىس قارساڭ- ىۆداعى قازاق اۋىلىنىڭ الەۋمەتتىك، رۋحاني تىرشىلىگى سۋرەتتەلدى. “جاڭا ادەبيەت”1 بۇل ماسەلەگە دە ۇلكەن دەن قويدى. قازاق ادەبيەتىنىڭ قالىپتاسۋ داۋىرىندەگى پوە- مالاردىڭ تاقىرىبى ءار الۋان. تاريحي، ريەۆوليۋسيالىق ءومىر، قازاق جالشىلارى مەن ايەلدەرىنىڭ بوستاۆدىق جودىنساعى كۇرەستەرى، اۋموداگا تاپتىق تارتىستار، ءتىپتى اڭىز-ەرتەگى، ەل تاريحى مەن حيكاياسى نەگىزىندە داستاندار جازباعان اقىندار كەمدە-كەم. جىل اسقان سايىن دراماتۋرگيانىڭ جانرلىق، تاقىرىپتىق اۋقىمى ارتا تۇسكەن. قازاق دالاسىندا بولعان 1916 جىلعى ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىس حالقىمىز- دىڭ تاريحىندا ۇلكەن ساياسي ماڭىزى بار وقيعا ەدى. سوندىقتان دا وعان قازاقتىڭ بەلگىلى اقىن- جازۋشىلارىنىڭ ءبىرازى كەڭىنەن كوڭىل اۋدارعان.بۇل تاريحي وقيعا بەيىمبەت تۆورچەستۆوسىنان دا ۇلكەن ورىن العان. ونىڭ “جالبىر” اتتى پەساسى نەگىزىنەن وسى 1916 جىلعى ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىسكە ارنالادى. 1916 جىلعى پاتشا جارلىعىنا قارسى كۇرەستى قازاق حالقىنىڭ ەڭبەكشى تابى ەڭ اۋەلى پاتشانىڭ ەلدەگى جەندەتتەرى مەن بي-بولىستارىن كۇرتىپ، ولاردىڭ قولىنداعى سولداتقا الىنۋشىلار ءتىزىمىن ورتەۋدەن باستادى. سونداي كۇرەستەردىڭ ءبىرى جالبىر باستاعان حالىق كوتەرىلىسى ەدى. جالبىرعا ەرگەن 96 جىگىت پاتشادان شەن العان، ەلدىڭ قانىن سۇلىكتەي سورعان قارابالىقتىڭ قانىشەر بولىسى ءقادىروۆ سايىمدى ات قۇيرىعىنا بايلاپ ولتىرەدى.جالبىر باستاعان قازاق جاستارى سايىم بولىستى ولتىرگەن كۇنى تۇڭدە دۇيسەنباي بولىستىڭ دا كەڭسەسىن ورتەيدى. وسى تاريحي شىندىق بەيىمبەت شىعارمالارىنا ارقاۋ بولادى. ء ۇلى وتان سوعىسىنىڭ باستالۋىنا بايلانىستى “ادەبيەت جانە يسكۋسستۆو” جۋرنالى 1942-1943 جىلدارى ۋاقىتشا توقتالىپ، 1944-1945 جىلدارى قايتادان “مايدان” دەگەن اتپەن شىعارىلدى. “مايدان” مايدان مەن تىلدىڭ جان جۇرەگىن جالعاستىرىپ تۇردى. ماسەلەن، ونداعى جامبىلدىڭ “لەنينگرادتىق ورەنىم”، “اتتان، باتىر ۇرپاعىم”، س.مۇقانوۆتىڭ “ءبىزدىڭ كۇش — ۇلى ستالين”، ادەبيەت سىنى تاقىرىبى بۇل جىلدارى كەڭەيىپ، تالداۋى كەمەلدەنە ءتۇستى. سىننىڭ اۋىر جۇگىن كوتەرىسكەن ادەبيەتشىلەر لەگى مولايدى. ماسەلەن، ۇلى جازۋشى مۇحتار اۋەزوۆ تە ادەبي سىن جايىندا ءبىراز قالام تارتقان. وسى جىلدارى “ادەبيەت جانە يسكۋسستۆو” جۋرنالىندا ءمۇحتار اۋەزوۆتىڭ “كەيبىر ۇلت جازۋشىلارىنىڭ روماندارى تۋرالى” دەگەن ۇلكەن سىن ماقالاسى جاريالاندى.مۇحتار اۋەزوۆ بۇل ماقالاسىندا بۇرىنعى كەڭەس ۇكىمەتىندەگى بەس حالىقتىڭ تىلىندە جازىلعان رومانداردى، اتاپ ايتقاندا، تاتار جازۋشى باشيروۆتىڭ “نامىس”، وزبەك جازۋشىسى ايبەكتىڭ “التىن اتىراپتان ەسكەن جەل”، قازاق جازۋشىسى عابيدەن ءمۇستافيننىڭ “ميلليونەر”، قىرعىز جازۋشىسى ا.سادىقبەكوۆتىڭ “ءبىزدىڭ زاماننىڭ ادامدارى” شىعارمالارىن تالدايدى.“ءبۇل رومانداردىڭ ءارقايسىسى بىر-بىرىنەتاۋەلدى بولماي، جەكە-جەكە جازىلعان شىعارمالار. بۇلاردا بىر-بىرىنە ەلىكتەۋ كەزدەسپەيدى. الايدا ولاردىڭ ءارقايسىسى ءوزىنىڭ ۇلتتىق ادەبيەتى ارقاسىڭدا سونى جانە كۇشتى شىعارما بولىپ شىقتى. دەگەنمەن ولاردا يدەيالىق تۇتاستىق، ىشتەگى بايلانىس بار. ولارداعى كەيىپكەردىڭ سانا-سەزىمى، وي-پىكىرى، كۇرەسى مەن تاعدىرى بىر-بىرىنە ۇقساستىق تاۋىپ وتىرادى”. «جۇلدىز» جۋرنالىندا كوپتەگەن جازۋشىلار، اقىندار وزدەرىنىڭ تۋندىلارىن،شىعارمالارىن «جۇلدىز» جۋرنالىنىڭ بەتتەرىنە شاعارتىپ وتىر. بۇگىندە سياسى كەپپەي تۇرعان ءبىراز پروزالار،پوەزيالاردىڭ ساندارى وتتە كوپ. 

ءشاربانۋ بەيسەنوۆانىڭ «قىزاي انا» اتتى پروزاسى 17.04.2021جىلى شىققان پروزاسى وتتە كەرەمەت وندا بۇرىن سوڭدى ەستىمەگەن اڭىزداردى وقىپ  وسى پروزادا   شەجىرەنى كورسەتكەن،اقىلدىلىق پەن تارتىپتىلىكتى، يناباتتى دا يبالى قىز بولۋ كەرەكتىگىن، ۇلكەندەردى سيلاپ كىشىلەردى  الاپ  جانە اماناتقا قينات كەلتىرمەدى، مىنەزدىڭ كوركەم بولۋىن كورسەتكەنەن كەيىن مەن پروزانى اياعىنا دەيىن وقىدىم . پروزادا  قىزاي انا جايلى مىنا ءبىر دەرەكتە.  بايدىبەك بي تىلەۋبەردىدەن كەيىن دومالاق انامىزدان تاڭىربەردى، اقتامبەردى اتتى ەكى ۇل ءسۇيىپتى، كۇنبيبى، ءنۇربيبى ەسىمدى ەكى قىز كورىپتى. تاڭىربەردى مەن اقتامبەردى جاستاي شەتىنەپ كەتكەن ەكەن. اتا-اناسى جارىقشاق پەن ونىڭ سوڭىنان ەرگەن ەكى قىزدى ۇلعا بالاپ، مەيىرىمدەرىن توگىپ، ماپەلەپ ءوسىردى. «اتا-اناسىنىڭ اقىلى – داڭعىراعان سارا جول»، – دەپ ۇلكەندەر ايتپاقشى، كۇنبيبى مەن ءنۇربيبى اقىلگوي اتا بايدىبەك ءبيدىڭ، اۋليە تەكتى انا نۇريلانىڭ (دومالاق انانىڭ) اقىلىمەن سۋسىنداپ ءوسىپ، بوي جەتەدى.مىنە وسىلايشا  نەگىزگى اتى كۇنبيبى بولعان ەكەن ال دەرەكتەرگە سۇيەنسەك قىزاي دەپ ماتاي رۋىنا كەلىن بولىپ تۇسكەندە اتالعان ەكەن ياعني كۇنبيبى ون جەتى جاسنا تولعاندا ماتاي رۋنا كەلىن بولىپ تۇسەدى ەكەن ءسۇيتىپ اناسى دومالاق انا قىزىنا  «قىزىم سەن جات جەرگە كەلدىم دەپ جاتىرقاما، ەندىگى سەنىڭ ەلىڭ وسى- ەل، ۇلكەندەرىن قۇرمەتتەپ، كىشىلەرىن ايالا»- دەپ اناسى اقىل ايتادى جانە دە كەلىندە ءۇش سەرىگى بولادى دەگەن بۇرىنعىلار دەپ قىزىنا بار بىلگەنىن ايتىپ بەرەدى «العاشقىسى ولسەنىڭ- جارىڭ،ەكىنشىسى كەلىن بولىپ تۇسكەن- ەلىڭ، ءۇشىنشىسى- ىزەتىڭمەن مىنەز-قۇلقىڭ»- دەپ انا قىزنا اقىلىن ايتىپ كەتەدى ەكەن ءسۇيتىپ كۇنبيبى اناسىنىڭ ايتقانىن بۇلجىتپاي ورىندادى ول ۇلكەندەرگە قۇرمەت كورسەتىپ ءجۇشىرىپ ءجۇرىپ بارنە ۇلگەرەدى ەكەن. ونى  كورگەن كىسىلەر كەلىن دەگە باتا الماعان ءسۇيتىپ ءجۇمساسادا، شاقىرسادا «ءاي،قىزاي» ، «قىزاي مىنانى ىستەي سالا عويشى» دەپ  اتاعان ەكەن سودان كەيىن ءبارى قىزاي دەپ اتاپ كەتكەن ەكەن.

نۇرعالي ءمولدىر باقىتجان قىزى

---