InfoHub Logo

XXI عاسىر اپات  جەڭىسى ءدىني ساۋاتتى جاستاردا.

ساعىناي ب.ش.

قازاقستان اقتوبە قالاسى،

حرومتاۋ اۋدانى، كوكتاۋ ورتا مەكتەبى

قازىرگى كەزدە اقپارات قۇرالدارى دا، كوپتەگەن ساياساتكەرلەر تەرروريزمدى XXI عاسىردىڭ اپاتى دەپ باعالاۋدا. ءبىراق ونىڭ بەلەڭ الۋىنا بايلانىستى تۋىنداعان وي شىعار. ال شىن مانىندە ونىڭ تۇپكى تامىرى ج تەرەڭدە جاتىر. قازاقستان پرەزيدەنتى ن.نازاربايەۆ "تەرروريزمنىڭ ايداھارى قاشان دا بولعان جانە ءوز قارسىلاستارىنا ۇدايى ارامزالىقپەن سوققى بەرىپ وتىرعان. الايدا ءدال قازىرگىدەي اشىق تا اۋقىمدى بولىپ كورگەن ەمەس. حالىقارالىق تەرروريزم وسى ۋاقىتقا دەيىن بولعان جانە قازىرگى بار عالامدىق وڭىرلىك قاۋىپسىزدىكتىڭ ءبارىن تورپەدالاپ ءبىتتى."-دەيدى.(1)

تەرروريزمنىڭ تامىرى تەرەڭدە جاتىر. ءبىراق ونىڭ "گۇلدەنۋ" ءداۋىرى وتكەن XX عاسىردىڭ باستالعان ەدى. ونىڭ دالەلدەرى 1972 جىلى 5-ماۋسىمدا  اقش-تىڭ لوس-اندجەلەس تەاترىندا ۋكراينانىڭ بي ءانسامبلىنىڭ گاسترولى كەزىندە تەاترعا جارىلعىش زات قويىلعان. ال 1975 جىلى بۇۇ جانىنداعى كسرو-نىڭ تۇراقتى وكىلدىگى اتقىلاندى. تەك 1981 جىلدىڭ ءۇش ايىنىڭ ىشىندە نيۋ-يوركتە، ۆاشينگتوندا بەس رەت تەرروريستىك ارەكەت جاسالدى. ءبىراق مۇنىڭ ءبارى "كەڭەستىك انتيسەميتيزمگە قارسى كۇرەس"، "ەۆرەيلەردىڭ قۇقىن قورعاۋ" دەپ اتالدى.(ز) وسىلايشا قوعامنىڭ دامۋىندا ۇلتارالىك قاتىناستاردىڭ دۇرىس شەشىلمەۋىنەن، حالىقتىڭ الەۋمەتتىك پروبلەمالارىنىڭ زاڭدى تۇردە تولىق شەشىمىن تاپپاعاندىعىنان كۇشتەۋ، زورلاۋ، ۇرەيلەندىرۋ ارەكەتتەرى ءالى باسەڭدەمەي جالعاسا بەرۋدە.

ال قازىرگى كەزدەگى تەرروريزم كەشەگى تەرروريزم ەمەس. ونىڭ كوپتەگەن انىقتاماسى بار. بىرەۋلەر تەرروريزمدى الەۋمەتتىك قۇبىلىس دەپ ساناسا، كەلەسىلەرى باسقا پىكىر ايتادى. ال بۇگىنگى تەرروريزم بەلگىلى ماقسات پەن مىندەتتى جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن كۇش كورسەتۋ يدەولوگياسىن تۇعىر ەتەدى. تەرروريزم كوزقاراستار مەن يدەيالاردىڭ ەمەس، ارەكەتتەردىڭ جۇيەسى، ويتكەنى ول كارا باسىنىڭ قامىن كۇيتتەمەيدى. ول وزىنەن-وزى الەۋمەتتىك قۇندىلىق بولا المايدى، الايدا قىزمەت كورسەتۋدىڭ ءبىر ءتۇرى رەتىندە ايتارلىقتاي ارەكەتشىلدىك پەن سۇرانىسقا يە.

تەرروريزمنىڭ تارالۋىنا ءدۇمپۋ قارىمى ساقتالىنىپ وتىرعان ناسىلشىلدىك پەن ۇلتشىلدىق يدەيالارى ءنار بەرۋدە. ۇلتشىلدىقتىڭ كەز كەلگەن ءتۇرى تەرروريزمنىڭ تارالۋىنا قولايلى نەگىز بولاتىنىنا ەشقانداي كۇمان جوق. ءبىر ۇلتقا ەكىنشى ۇلتتىڭ ۇستەمدىگىن ورناتۋ ءۇشىن ۇلتشىلدار تەرروريزمدى قولجاۋلىق ەتۋى ابدەن مۇمكىن.

بۇگىنگى ومىردە تەرروريزمنىڭ تارالۋىنىڭ سەبەپشىسى رەتىندە ءدىني فۋندامەنتاليزم ءجيى-جيى اۋىزعا الىنادى. فۋندامەنتاليزم ءوزىنىڭ ناقتى مانىندە بەلگىلى ءبىر ءىلىمنىڭ تۇپكى ءپرينسيپىن ساقتاۋعا ۇمتىلا وتىرىپ، دامۋ بارىسىنداعى اۋىتكقۋشىلىقگاردى جەڭۋدى بىلدىرەدى.

قازىرگى كەزدە يسلام ەكسترەميزمى مەن تەرروريزمى دەگەن ۇعىمداردىڭ كەڭىنەن تاراپ وتىرعانىن اتاماي وتۋگە بولمايدى. دەي تۇرعانمەن، يسلامنىڭ ءوز بولمىسىندا ەشقانداي دا اگرەسسياشىلدىك جوق. ارينە تەرروريزمنىڭ كورىنىس تابۋىنا تاعى ءبىر سەبەپ ساياسي راديكاليزم بولۋى دا مۇمكىن. قوعامدىق كوڭىل كۇيدىڭ راديكالدانۋىنىڭ كەز كەلگەن ءتۇرى بەلگىلى ءبىر توپتاردىڭ ماقساتىن جۇزەگە اسىرۋداعى ادىستەرى مەن تاسىلدەرىنىڭ راديكالدانۋىنا اسەر ەتەدى. بۇل رەتتە، تەرروريزم تۋرالى "وڭ" جانە "سول" راديكاليزمنىڭ كورىنىس تابۋىنىڭ سالدارى رەتىندە ءسوز قوزعاۋعا بولادى.

تەرروريزم دەگەنىمىز- دەسترۋكتيۆتى ارەكەت پەن ساياسي راديكاليزمنىڭ شيرىققان شىندىعى بولاتىن بولسا، ونىڭ سالدارى بەلگىلى ءبىر پارتيالىق توپتاردىڭ قانداي ساياسي رەڭكتەگى شەپتەن تابىلۋىمەن تەڭدەسىپ جاتپاق. ارى-بەرىدەن سوڭ، ساياسي راديكاليزم سىناسا، تەرروريزم ولتىرەدى دەپ ايتۋعا دا بولادى.(4)

بۇگىنگى ومىردە دۇنيە ءجۇزى ايماقتارىنىڭ دامۋىندا سايكەسسىزدىك بەل الىپ بارا جاتىر. وسى احۋال ءالسىز دامىعان مەملەكەتتەردە الەۋمەتتىك قوزعالىستاردىڭ ەتەك الۋىنا كوپ رەتتە قولايلى جاعداي تۋىنداتىپ وتىر. الۋمەتتىك قورعانسىزدىق تەرروريزمنىڭ پايدا بولۋى مەن تارالۋىنا دەم بەرەتىن فاكتور بولىپ تابىلادى. اتاپ ايتساك ونىڭ ناقتى كورىنىستەرى: جۇمىسسىزدىقتىڭ بيىك دەڭگەيى، تابىستىڭ تومەندىگى، بولاشاقتىڭ بۇلىڭعىرلىعى، الەۋمەتتىك شيەلەنىستىڭ شيرىعا ءتۇسۋى جانە ت.ب.س.س.

ونىڭ ۇستىنە قازىرگى كەزدە تەرروريزمنىڭ تارالۋىنا تەرروريستىك توپتار ۇيىمدارىنىڭ مولىعۋى، ناسيحاتتاۋى اسەر ەتەدى. تەرروريزمدى قارجىلاندىرۋشىلار دا، دەمەۋشىلەرى دە بارشىلىق. وسىلايشا، تەرروريزم الەمگە تارادى. تەرروريستىك قىزمەتتىڭ جاھاندانۋىنىڭ سالدارى ونىمەن تۇراقتى اينالىساتىن ادامداردىڭ ايرىقشا توپتارىنىڭ قالىپتاسۋىنا الىپ كەلىپ وتىر. سونداي-اق تەرروريزمنىڭ پايدا بولۋى مەن تارالۋىندا مەملەكەتتىك-ساياسي جانە گەوساياسي فاكتورلاردىڭ دا ءوز ورنى بار.

سونىمەن تەرروريزم وتكەن عاسىردىڭ ويلاپ تاپقانى ەمەس. ونىڭ دەمى ادامزات تاريحىن قاشاندا ۋلاۋمەن كەلەدى، ول العاش رەت ەكى مىڭجىلدىقگىڭ توعىسىندا قاھارلى دا اۋقىمدى كەيىپكە ەندى. ەڭ باستىسى-تەرروريزمنىڭ تۇركى سەبەبى دامۋدىڭ تەڭسىزدىگىندە جاتىر. وسىعان قارسى تەرروريستەر اگرەسسيۆتى جاۋاپ بەرۋدە. ونىڭ سالدارى جازىقسىز ادامداردىڭ ءقۇربان بولۋى، ماتەريالدىق بايلىقتاردىڭ بۇزىلۋى، پسيحولوگيانىڭ ءبۇلىنۋى، ءوي-ورىستىڭ كۇردەلەنۋى، ۇرەيدىڭ، قورقىنىشتىڭ، شاراسىزدىقتىڭ باسىم بولا ءتۇسۋى ت.ب.س.س. وسىلاردىڭ بارلىعى تاڭدالعان تەرروريزم تاقىرىبىنىڭ قازىرگى كەزدەگى تاريح عىلىمىنىڭ كوكەيتەستى، وزەكتى ماسەلەلەرىنىڭ ءبىرى ەكەندىگىن كورسەتەدى.

ايتا كەتۋ كەرەك، قازاقستان ءدىني تولەرانتتىلىق پەن كونفەسسياارالىق كەلىسىم ىسىندە تەرەڭ تامىرلار مەن كونە داستىرلەرگە يە. قازىرگى قازاقستاننىڭ اۋماعىندا بىرنەشە عاسىرلار بويى تاڭىرشىلدىك زورواستريزم، مانيحەيلىك، بۋدديزم، حريستاندىق(ونىڭ اسىرەسە نەستورياندىق جانە ياكوۆيتتىك تارماقتارى)، يسلام سياقتى ءارتىرلى دىندەر مەن نانىم-سەنىمدەر اۋىسىپ، اسەر ەتىپ، باسىمدىققا يە بولىپ ءومىر سۇرگەن. سوندىقتان، قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى ن.ءا.نازاربايەۆتىڭ ءادىل ايتقانىنداي: «بىزگە توزىمسىزدىك نەمەسە ءدىني فاناتيزم جات. بۇل رۋحاني ءداستۇر، بۇل قانداي شەڭبەردە بولماسىن قۇدايدىڭ سوزىنە دەگەن اشىقتىق. بۇل قازاقستانداعى كونفەسسياارالىق كەلىسىم مەن ديالوگتى ساقتاۋىمىزبەن تانىلدىق. ءبىزدىڭ ەلىمىزدىڭ وسكەلەڭ دۇنيەتانىمدىق الەۋەتى بۇدان ارى قاراي دا ساقتالۋعا، دامىتۋعا ءتيىس» - دەپ اتاپ وتكەن.

«قازاقستان رەسپۋبليكاسىندا ءدىني ەكسترەميزم مەن تەرروريزمگە قارسى ءىس-قيمىل جونىندەگى 2013-2017 جىلدارعا ارنالعان مەملەكەتتىك باعدارلاما» ەلدە قالىپتاسقان جاعدايدى بايىپتى تالداپ، زورلىقشىل ەكسترەميزمنىڭ الدىن الۋ جولدارى مەن تاسىلدەرى ايقىندادى. ءبىراق، ونىڭ ەكونوميكالىق، الەۋمەتتىك جانە ساياسي استارلارىن ەسەپكە المايدى، ەسترەميزم ءتارىزدى زورلىق ءتۇرىن تەك زاڭنامالىق نورمالاردىڭ تار اياسىندا قاراستىرىپ، كۇردەلى ساياسي-الەۋمەتتىك، مادەني فاكتورداردىڭ ناتيجەسى ەكەندىگى ەسكەرىلمەيدى.

بىزدە بۇل ىستە تاجىريبەنىڭ جوقتىڭ قاسى. اقتوبە وبلىسىندا 2011،2013، 2016 جىلى ەكسترەميستىك شابۋىل قان توگىسپەن اياقتالدى. بۇل ۋاقيعالار كوزىن جويعان ءبىر تەرروريستىڭ ورنىنا زورلىق-زومبىلىق تەحنولوگياسىن مەڭگەرگەن بىرنەشە تەررورشى كەلەتىنىن كورسەتتى. وسىلايشا قاندى ۋاقيعالار جالعاسا بەرۋى مۇمكىن. 

وڭىرلىك بيلىك ءبىرتۇتاس مەملەكەتىك مەحانيزمنىڭ قۇرامداس بولىگى رەتىندە قالىپتى تۇرمىس-تىرشىلىكتى قامتاماسىز ەتكەنىمەن، توتەنشە جاعدايلارعا مۇلدەم دايىن بولماي شىقتى. بۇنىڭ باستى سەبەبى: قالىڭ بۇقارا ەكسترەميزمنىڭ الدىن الۋ جۇمىستارىندا بەلسەندىلىك تانىتپايدى، بار ءۇمىتىن قۇقىق قورعاۋ ورگاندارى مەن ارنايى قىزمەت وكىلدەرىنە ارتادى. ءبىر سوزبەن ايتساق، ءپىسىپ جەتىلگەن قالىپتى ازاماتتىق قوعام ءالى جوق، ءوزىن-وزى باسقارۋدىڭ جەرگىلىكتى قوعامدىق ينستيتۋتتارى دامىماعان. 

ەلىمىزدىڭ ەكونوميكالىق، ساياسي، الەۋمەتتىك جانە رۋحاني سالاسىنداعى تەرەڭ وزگەرىستەر مەن جاڭالىقتار دىنگە دە ۇلكەن قىزىعۋشىلىق تۋعىزىپ وتىر. اسىرەسە، بۇل قىزىعۋشىلىق جاستاردىڭ اراسىندا باسىم. ەلىمىزدە 14 پەن 28 جاس ارالىعىندا 4483 285 جاستار بار. بەس وبلىستا جاستاردىڭ سانى ازايۋدا: اقمولا، قوستاناي، قاراعاندى، پاۆلودار، شىعىس قازاقستان. قازاقستان حالقى وسىلاي قارتايا بەرەتىن سياقتى. جۇمىس ورىندارى كوپ باتىس وڭىرلەرىندە جاستار سانى وسۋدە. اتىراۋ وبلىسىندا جاستار 150 مىڭنان اسادى. ەل حالقىنىڭ 70،2%، ال، قازاقتاردىڭ 98،3% مۇسىلماندار. ونىڭ ىشىندە 15-19 جاستاعىلاردىڭ 78،2%، 20-24 – 73،2%، 25-29 – 70،8%، 30-34 – 70،8%، 35-39 – 71،9% مۇسىلماندار. ەل حالقىنىڭ جاسى وسكەن سايىن دىنگە دەگەن سالقىندىعى بايقالادى: 40 پەن 44 جاس ارالىعىنداعىلاردىڭ 72،6% مۇسىلمانبىز دەسە، كەيىنگى بۋىنداردا بۇل كورسەتكىش ازايا بەرەدى، 70 جاستان اسقانداردىڭ تەك 41،1% مۇسىلمانبىز دەگەن. جاستاردىڭ كوبى ۇلتىنا، تىلىنە، مادەنيەتىنە قاراماستان ءدىندى ءۇستىرتىن بولسا دا ءوز دۇنيەتانىمىنىڭ، ۇلتتىق بولمىسىنىڭ نەگىزىنە اينالدىرۋعا ۇمتىلادى. ال، ءبىرقاتار جاستار ءۇشىن ءدىن الەمدى جانە ءوزىن تانۋدىڭ جالعىز جولى عانا. [5] ستۋدەنتتىك قاۋىم ءارقاشان دا جاڭا وزگەرىستەرگە، جاعىمدى نە جاعىمسىز ىقپالعا بەيىمدەلگىش. جاستاردىڭ سانا-سەزىمدەرىنىڭ قالىپتاسۋىنا قوعامداعى ءدىني احۋال ۇلكەن اسەر ەتەدى. سوندىقتان ءدىني ساۋاتتىلىققا كوپ ءمان بەرىلۋ كەرەك. بۇل ورايدا ، بۇگىن «ءدىنتانۋ» ءپانىنىڭ وقىتۋىن جەتىلدىرۋ، مازمۇنىن ناقتىلاۋ ماسەلەسى توڭىرەگىندەگى ىزدەنىستەر جالعاسۋدا. دەگەنمەن، ءدىني تاعاتتىلىق، توزىمدىلىك پەن ىزگىلىكتىڭ جولىندا باسقا دىندەردى سىيلاي وتىرىپ، «ق ر ءدىني قىزمەت پەن ءدىني بىرلەستىكتەر تۋرالى» زاڭىنا سايكەس «حالىقتىڭ مادەنيەتىنىڭ دامۋى مەن رۋحاني ومىرىندە حانافي باعىتىنداعى يسلامنىڭ جانە پراۆوسلاۆتىق حريستياندىقتىڭ تاريحي ءرولىن» نەگىزگە الىپ، «ءدىنتانۋ» ءپانىن قازاقستاننىڭ تاريحىنا، ءداستۇر ەرەكشەلىكتەرىنە نەگىزدەلگەنى ورىندى، ءبىراق، ونىمەن شەكتەلىپ قالماي، ەلىمىزدەگى باسقا دىندەر تۋرالى دا ماعلۇمات بەرىلەتىنى ءسوزسىز. قازاقستان جاستارىنىڭ، اسىرەسە، قازاق جاستارىنىڭ يسلام ءدىنىنىڭ ەلىمىزگە تاراۋى تاريحىنان، قازاق مادەنيەتىنىڭ تەرەڭ باستاۋىنان، ۇلتتىق مادەنيەتىمىز بەن يماني قۇندىلىقتارىنىڭ بايلانىسى مەن ساباقتاستىعىن يگەرۋىنىڭ تاربيەلىك ءمانى زور

پايدالانىلعان ادەبيەتتەر:

1. نازاربايەۆ ن. سىندارلى ون جىل. الماتى، 2003. 21-22-بەت.

2. تەرروريزم-قاسىرەت.( انا ءتىلى، 2002، 7 قاراشا.)

3. بۇل دا سوندا.

4. نازاربايەۆ ن. سىندارلى ون جىل. الماتى، 2003، 32-بەت.

5. «رەليگيا ي پراۆو. ينفورماسيوننىي بيۋللەتەن. №3 استانا، 2008،103؛ 122-123بەتتەر.

6. «ءدىن جانە ءداستۇر». ءى كىتاپ. الماتى. 2014ج.

ساعىناي باقىتگۇل

---