اباي مەن شاكارىمنىڭ تانىمدىق اقيقات الگەبراسى
تاقىرىبى: اباي مەن شاكارىمنىڭ تانىمدىق اقيقات الگەبراسى
ماقساتى:
1. اباي مەن شاكارىمنىڭ اقيقات تانىمدىق الگەبراسىنداعى قارا سوزدەر، ولەڭ – جۇمباقتار ارقىلى وقۋعا، بىلىمگە شاقىرۋ. ءۇشبۇرىشتار تاقىرىبى بويىنشا پيفاگور تەورەماسىن قولدانىپ ەسەپتەر شىعارۋدا بىلىمدەرىن تەكسەرۋ.
2. تەوريالىق ءبىلىمىن پراكتيكادا ۇشتاستىرىپ لوگيكالىق ويلاۋ قابىلەتىن، تانىمىن، پانگە قىزىعۋشىلىعىن دامىتۋ، شىعارماشىلىق قىزمەتىن ارتتىرۋ.
3. وقۋشىلاردىڭ بەلسەندىلىگىن ارتتىرۋ، ءوز بەتىنشە ىزدەنۋگە تاربيەلەۋ.
بارىسى:
• ۇيىمداستىرۋ.
• اباي مەن شاكارىمنىڭ اقيقات تانىمدىق الگەبراسى
• «وي - جۇمباق»
• ىزدەنىس جۇمىستارى
• قورىتىندى
ءپان مۇع: كازىرگى كەزدە ەسىمى الەمگە ايگىلى ۇلى اباي اتامىزدىڭ كەيىنگى ۇرپاقتارعا قالدىرعان اسىل مۇرالارى اقىل مەن ادامگەرشىلىكتىڭ، تاعلىم مەن تاربيەنىڭ ونەگەسىنە اينالىپ وتىر. «اسىل ءسوزدى ىزدەسەڭ، ابايدى وقى ەرىنبە»، - دەپ س. تورايعىروۆ ايتقانداي ونەگەلى وسيەت ايتقىمىز كەلسە اۋزىمىزعا «اباي اتامىز ايتقانداي» دەگەن ءسوز تىركەستەرى ورالادى. سول اسىل مۇرالاردىڭ ءبىر سالاسى - اباي مەن شاكارىمنىڭ اقيقات تانىمدىق الگەبراسى. بۇگىنگى ساباعىمىزدا اباي، شاكارىم جۇمباقتارى ارقىلى وقۋشىلاردى بىلىمگە، عىلىمعا شاقىرۋىنىڭ كازىرگى زامان تۇرعىسىنداعى ماڭىزىن كورسەتۋدى ماقسات ەتتىم.
1) ۋا، حالايىق، حالايىق،
بارىنە جار سالايىق.
بۇگىنگى كۇن تورىندە،
ماتەماتيكا ەلىندە.
ەسەپ شەشىپ جارىسىپ،
جۇمباق شەشىپ اڭدىسىپ،
شابىت تاسىپ شالقىسىپ،
جۇمباق شەردى شاشايىق
ات سالىسىپ ايانباي،
بار ونەرگە باسايىق.
2) ماتەماتيكا عىلىمدار پاتشاسى دەپ،
مويىنداعان بار عالىم جەر شارىندا.
سول قاعيدا تاعى دا دالەلدەنبەك،
بۇگىنگى كۇن باعدارلى جوسپارىندا.
شابىتتانىپ شالقىتقان اقىن ءسوزى
قۇلاعىن سال بىزدەرگە ناقىل ءسوزى،
«ولەڭ قۇراۋ تۇنعان بۇل ماتەماتيكا
ءتورت امالعا باعىنار جەردىڭ ءجۇزى».
وسىلايشا ادەبيەتتىڭ سالاسىندا
باعىندىرىپ تاستايىق جانە بىزدە.
3) ويلى دا ورنەكتى سوزدەردىڭ پاتشاسى اباي مەن شاكارىم ءبىلىم تانۋ
جۇمباقتارىن اقىل – وي ۇستارتۋ جۇمىستارىنا شەبەر پايدالانا بىلگەن ۇستاز اقىندار. شاكارىم ءوزىنىڭ ۇلى احات قۇدايبەردييەۆكە «جۇمباق ەرمەك ءۇشىن ايتىلمايدى، ادام بالامنىڭ تاپقىرلىق، سەزىمتالدىق قاسيەتتەرىن ۇشقىرلاۋ ءۇشىن تاربيەلىك ماقساتتا ايتىلۋى قاجەت. سوندىقتان ونىڭ ايتىلۋى مەن شەشىلۋى دە ءوزارا ءدال كەلۋى كەرەك»، - دەپ ايتقان.
مۇع: اباي جۇمباقتارىنىڭ اسقارى – «اللا مىقتى جاراتقان سەگىز باتىر» دەگەن ولەڭ - جۇمباعى:
اللا مىقتى جاراتقان سەگىز باتىر،
باياعىدان سوعىسىپ ءالى جاتىر.
كەزەك - كەزەك جىعىسىپ، جاتىپ تۇرىپ،
كىم جىعارى بەلگىسىز تۇبىندە اقىر. (اباي. ءى توم.)
شەشۋى: بۇل شىعارماداعى ايتىلماق وي اريستوتەل ءسوزىن تىلگە تيەك ەتە وتىرىپ تالدار بولساق «بار بولمىستىڭ اناسى – قوس قاراما قارسىلىق»، ماتەماتيكالىق انىقتاماعا سۇيەنەر بولساق قانداي دا تۇرلەندىرۋلەر ارقىلى ءبىر - بىرىمەن بەتتەستىرۋگە بولاتىن سيممەتريالىق نارسەلەر، ياعني، قىس پەن جاز، تاق پەن جۇپ، ءتۇن مەن كۇن، جاماندىق پەن جاقسىلىق.
مۇع: «اباي جولى» رومانىنىڭ جەلىسى بويىنشا روماندى تولىق وقۋعا قۇمارلىعىن ارتتىرۋ ماقساتىندا ەسەپ شارتىن قۇراستىرۋ.
1) مۇسىلمانقۇل سوعىسى. («اباي جولى»، ءى توم)
قۇنانباي مەن جىگىتەك رۋلارىنىڭ اراسىندا قاقتىعىس، جەر داۋى، ەل داۋى.
ەسەپ: قۇنانباي مەن جىگىتەك ساربازدارىنىڭ سانى – 2040.
قۇنانباي قولى جىگىتەكتەن 2 ەسە كوپ بولسا، ءارقايسىندا نەشە ساربازدان بولادى؟
2) بوجەي اسى. («اباي جولى»، ءى توم)
اباي شەشەسى ۇلجانمەن اقىلداسا وتىرىپ، بوجەي اسىنا اتسالىسۋعا قامداندى. وسى جولى اسقا جينالعان ەل اعالارى اباي قۇرمەتىنە ريزا بولىپ، ول ۇلكەن قۇرمەتكە يە بولدى. اسقا جەتىسۋدان بوجەي ناعاشىلارى نايمان، ماتاي، سىبان رۋلارىنان كەلگەن كىسىلەر سانى ولارعا ارناپ تىگىلگەن ۇيلەردەن 12 ەسە كوپ بولدى. ەگەر ولاردىڭ قوسىندىسى 130 بولسا، ناعاشىلار سانى مەن تىگىلگەن ءۇي سانى قانشا؟
مۇع: شاكارىم شىعارمالارى اراسىندا ماتەماتيكالىق ويلار مەن ادىستەردى ناسيحاتتاۋعا ارنالعان تاعى ءبىر ولەڭ – جۇمباق بار.
ءبىر نارسەدەن ءۇش سيپات قىلدىم قايلا،
بۇل جۇمباقتى شەشەرلىك ادام قايدا.
ءبىر سيپاتىن ورتادان كەسىپ السام،
ورنىندا تاعى بولار ەكەۋ پايدا.
بىرەۋ دەپ كەسىپ الىپ تاستاعانىم،
ۇشەۋ بولىپ جاتادى باسقا جايدا. (شاكارىم شىعارمالارى. 277 بەت)
شەشۋى:
ءبىر قاعازدى قي داعى ءۇشبۇرىشتاپ،
ءبىر بۇرىشىن ورتاسىنان كەس دۇرىستاپ.
قالعان قاعاز بولادى ءتورتبۇرىشتى،
ءۇشبۇرىشتى قيىعىن تۇرساڭ ۇستاپ.
سىزبالىق تۇسىندىرمەسى:
اۆس ءۇشبۇرىشىنىڭ اس جانە ۆس قابىرعالارىنىڭ بويىندا جاتقان ە جانە د ەكى نۇكتە ارقىلى وتەتىن ەد تۇزۋىمەن قيار بولساق، سونىڭ ناتيجەسىندە ەكى ءتۇرلى پىشىندەمە شىعادى.
جانە دە شاكارىمنىڭ بۇل جۇمباعىن گەومەتريادا دالەلدەنەتىن ءۇشبۇرىشتىڭ ەشبىر توبەسى ارقىلى وتپەيتىن ءتۇزۋ تۋرالى تەورەمانىڭ تۇسىندىرمەسى رەتىندە پايدالانۋعا بولادى.
تەورەما: ەگەر ءۇشبۇرىشتىڭ ەشبىر توبەسى ارقىلى وتپەيتىن ءتۇزۋ ونىڭ ءبىر قابىرعاسىن قيسا، وندا ول ءتۇزۋ قالعان ەكى قابىرعاسىنىڭ تەك بىرەۋىن عانا قيادى.
ءمۇع: اباي مەكتەبىنىڭ ماڭداي الدى شاكىرتى شاكارىم پيفاگور وقۋىنىڭ ءمانى مەن ماعىناسىن جاقسى بىلگەن.
ەرتەدە ءبىر دانىشپان،
زەرتتەپ مەنى سونشاما.
ارنادى ءبىر تەورەما
ءوز تەورەماسىن اشقاندا،
100 وگىز سويىپ توي جاساپ
بار بايلىعىن شاشقاندى.
كوپ جىلدار سول تەورەما
100 وگىز بولىپ اتالعان.
سول ەسىمدەر بۇل كۇندە
شارلاپ كەتتى جەر – كوكتى.
شەشۋى: پيفاگور تەورەماسى. تىك بۇرىشتى ءۇشبۇرىش.
كەلسە ەگەر ءسوز كەزەگى
تانىستىرۋدى باستايىن.
اتاپتى ەلىم ەركەلەتىپ،
تىك بۇرىشتى ءۇشبۇرىش دەپ.
زەرتتەپ مەنى سونشاما
ارنادى پيفاگور تەورەما.
مەنىڭ ەكى قابىرعام،
تىك بۇرىش جاساپ قيىلىسقان.
كاتەت دەپ ولاردى اتاعان.
قارسى قاراپ تىك بۇرىشقا
جاتىر ءۇشىنشى قابىرعام
گيپوتەنۋزا دەپ وعان ايدار تاقتى تاعى اتام
بار مەنىڭ جاقىن تۋىسىم
اتاقتى «ەگيپەتتىك ءۇشبۇرىشىم!»
قورىتىندى.
«ەگيپەتتىك ءۇشبۇرىشىم!»
ەجەلگى ۆاۆيلون مەن مىسىر ەلىندە بۇل تەورەمانى جەر ولشەۋ جۇمىستارىنا پايدالانعان.
مىسالى: ءجىپتى بىردەي 12 بولىككە تۇيىندەرمەن ءبولىپ، ءجىپتىڭ ۇشتارىن بايلاعان. سودان كەيىن قابىرعالارى 3، 4، جانە 5 بولىككە تەڭ ءۇشبۇرىش قۇراستىرعان. سوندا ءۇشبۇرىشتىڭ 5 بولىكتەن تۇراتىن قابىرعاسىنا قارسى جاتاتىن بۇرىش تىك بولادى. سوندىقتان وسى ءۇشبۇرىشتى ەگيپەت ءۇشبۇرىشى دەپ اتاپ كەتكەن. بىزگە جەتكەن اڭىزدارعا قاراعاندا پيفاگور وسى تەورەمانىڭ قۇرمەتىنە قۇرباندىققا 100 وگىز شالعان دەسەدى.
ماقساتى:
1. اباي مەن شاكارىمنىڭ اقيقات تانىمدىق الگەبراسىنداعى قارا سوزدەر، ولەڭ – جۇمباقتار ارقىلى وقۋعا، بىلىمگە شاقىرۋ. ءۇشبۇرىشتار تاقىرىبى بويىنشا پيفاگور تەورەماسىن قولدانىپ ەسەپتەر شىعارۋدا بىلىمدەرىن تەكسەرۋ.
2. تەوريالىق ءبىلىمىن پراكتيكادا ۇشتاستىرىپ لوگيكالىق ويلاۋ قابىلەتىن، تانىمىن، پانگە قىزىعۋشىلىعىن دامىتۋ، شىعارماشىلىق قىزمەتىن ارتتىرۋ.
3. وقۋشىلاردىڭ بەلسەندىلىگىن ارتتىرۋ، ءوز بەتىنشە ىزدەنۋگە تاربيەلەۋ.
بارىسى:
• ۇيىمداستىرۋ.
• اباي مەن شاكارىمنىڭ اقيقات تانىمدىق الگەبراسى
• «وي - جۇمباق»
• ىزدەنىس جۇمىستارى
• قورىتىندى
ءپان مۇع: كازىرگى كەزدە ەسىمى الەمگە ايگىلى ۇلى اباي اتامىزدىڭ كەيىنگى ۇرپاقتارعا قالدىرعان اسىل مۇرالارى اقىل مەن ادامگەرشىلىكتىڭ، تاعلىم مەن تاربيەنىڭ ونەگەسىنە اينالىپ وتىر. «اسىل ءسوزدى ىزدەسەڭ، ابايدى وقى ەرىنبە»، - دەپ س. تورايعىروۆ ايتقانداي ونەگەلى وسيەت ايتقىمىز كەلسە اۋزىمىزعا «اباي اتامىز ايتقانداي» دەگەن ءسوز تىركەستەرى ورالادى. سول اسىل مۇرالاردىڭ ءبىر سالاسى - اباي مەن شاكارىمنىڭ اقيقات تانىمدىق الگەبراسى. بۇگىنگى ساباعىمىزدا اباي، شاكارىم جۇمباقتارى ارقىلى وقۋشىلاردى بىلىمگە، عىلىمعا شاقىرۋىنىڭ كازىرگى زامان تۇرعىسىنداعى ماڭىزىن كورسەتۋدى ماقسات ەتتىم.
1) ۋا، حالايىق، حالايىق،
بارىنە جار سالايىق.
بۇگىنگى كۇن تورىندە،
ماتەماتيكا ەلىندە.
ەسەپ شەشىپ جارىسىپ،
جۇمباق شەشىپ اڭدىسىپ،
شابىت تاسىپ شالقىسىپ،
جۇمباق شەردى شاشايىق
ات سالىسىپ ايانباي،
بار ونەرگە باسايىق.
2) ماتەماتيكا عىلىمدار پاتشاسى دەپ،
مويىنداعان بار عالىم جەر شارىندا.
سول قاعيدا تاعى دا دالەلدەنبەك،
بۇگىنگى كۇن باعدارلى جوسپارىندا.
شابىتتانىپ شالقىتقان اقىن ءسوزى
قۇلاعىن سال بىزدەرگە ناقىل ءسوزى،
«ولەڭ قۇراۋ تۇنعان بۇل ماتەماتيكا
ءتورت امالعا باعىنار جەردىڭ ءجۇزى».
وسىلايشا ادەبيەتتىڭ سالاسىندا
باعىندىرىپ تاستايىق جانە بىزدە.
3) ويلى دا ورنەكتى سوزدەردىڭ پاتشاسى اباي مەن شاكارىم ءبىلىم تانۋ
جۇمباقتارىن اقىل – وي ۇستارتۋ جۇمىستارىنا شەبەر پايدالانا بىلگەن ۇستاز اقىندار. شاكارىم ءوزىنىڭ ۇلى احات قۇدايبەردييەۆكە «جۇمباق ەرمەك ءۇشىن ايتىلمايدى، ادام بالامنىڭ تاپقىرلىق، سەزىمتالدىق قاسيەتتەرىن ۇشقىرلاۋ ءۇشىن تاربيەلىك ماقساتتا ايتىلۋى قاجەت. سوندىقتان ونىڭ ايتىلۋى مەن شەشىلۋى دە ءوزارا ءدال كەلۋى كەرەك»، - دەپ ايتقان.
مۇع: اباي جۇمباقتارىنىڭ اسقارى – «اللا مىقتى جاراتقان سەگىز باتىر» دەگەن ولەڭ - جۇمباعى:
اللا مىقتى جاراتقان سەگىز باتىر،
باياعىدان سوعىسىپ ءالى جاتىر.
كەزەك - كەزەك جىعىسىپ، جاتىپ تۇرىپ،
كىم جىعارى بەلگىسىز تۇبىندە اقىر. (اباي. ءى توم.)
شەشۋى: بۇل شىعارماداعى ايتىلماق وي اريستوتەل ءسوزىن تىلگە تيەك ەتە وتىرىپ تالدار بولساق «بار بولمىستىڭ اناسى – قوس قاراما قارسىلىق»، ماتەماتيكالىق انىقتاماعا سۇيەنەر بولساق قانداي دا تۇرلەندىرۋلەر ارقىلى ءبىر - بىرىمەن بەتتەستىرۋگە بولاتىن سيممەتريالىق نارسەلەر، ياعني، قىس پەن جاز، تاق پەن جۇپ، ءتۇن مەن كۇن، جاماندىق پەن جاقسىلىق.
مۇع: «اباي جولى» رومانىنىڭ جەلىسى بويىنشا روماندى تولىق وقۋعا قۇمارلىعىن ارتتىرۋ ماقساتىندا ەسەپ شارتىن قۇراستىرۋ.
1) مۇسىلمانقۇل سوعىسى. («اباي جولى»، ءى توم)
قۇنانباي مەن جىگىتەك رۋلارىنىڭ اراسىندا قاقتىعىس، جەر داۋى، ەل داۋى.
ەسەپ: قۇنانباي مەن جىگىتەك ساربازدارىنىڭ سانى – 2040.
قۇنانباي قولى جىگىتەكتەن 2 ەسە كوپ بولسا، ءارقايسىندا نەشە ساربازدان بولادى؟
2) بوجەي اسى. («اباي جولى»، ءى توم)
اباي شەشەسى ۇلجانمەن اقىلداسا وتىرىپ، بوجەي اسىنا اتسالىسۋعا قامداندى. وسى جولى اسقا جينالعان ەل اعالارى اباي قۇرمەتىنە ريزا بولىپ، ول ۇلكەن قۇرمەتكە يە بولدى. اسقا جەتىسۋدان بوجەي ناعاشىلارى نايمان، ماتاي، سىبان رۋلارىنان كەلگەن كىسىلەر سانى ولارعا ارناپ تىگىلگەن ۇيلەردەن 12 ەسە كوپ بولدى. ەگەر ولاردىڭ قوسىندىسى 130 بولسا، ناعاشىلار سانى مەن تىگىلگەن ءۇي سانى قانشا؟
مۇع: شاكارىم شىعارمالارى اراسىندا ماتەماتيكالىق ويلار مەن ادىستەردى ناسيحاتتاۋعا ارنالعان تاعى ءبىر ولەڭ – جۇمباق بار.
ءبىر نارسەدەن ءۇش سيپات قىلدىم قايلا،
بۇل جۇمباقتى شەشەرلىك ادام قايدا.
ءبىر سيپاتىن ورتادان كەسىپ السام،
ورنىندا تاعى بولار ەكەۋ پايدا.
بىرەۋ دەپ كەسىپ الىپ تاستاعانىم،
ۇشەۋ بولىپ جاتادى باسقا جايدا. (شاكارىم شىعارمالارى. 277 بەت)
شەشۋى:
ءبىر قاعازدى قي داعى ءۇشبۇرىشتاپ،
ءبىر بۇرىشىن ورتاسىنان كەس دۇرىستاپ.
قالعان قاعاز بولادى ءتورتبۇرىشتى،
ءۇشبۇرىشتى قيىعىن تۇرساڭ ۇستاپ.
سىزبالىق تۇسىندىرمەسى:
اۆس ءۇشبۇرىشىنىڭ اس جانە ۆس قابىرعالارىنىڭ بويىندا جاتقان ە جانە د ەكى نۇكتە ارقىلى وتەتىن ەد تۇزۋىمەن قيار بولساق، سونىڭ ناتيجەسىندە ەكى ءتۇرلى پىشىندەمە شىعادى.
جانە دە شاكارىمنىڭ بۇل جۇمباعىن گەومەتريادا دالەلدەنەتىن ءۇشبۇرىشتىڭ ەشبىر توبەسى ارقىلى وتپەيتىن ءتۇزۋ تۋرالى تەورەمانىڭ تۇسىندىرمەسى رەتىندە پايدالانۋعا بولادى.
تەورەما: ەگەر ءۇشبۇرىشتىڭ ەشبىر توبەسى ارقىلى وتپەيتىن ءتۇزۋ ونىڭ ءبىر قابىرعاسىن قيسا، وندا ول ءتۇزۋ قالعان ەكى قابىرعاسىنىڭ تەك بىرەۋىن عانا قيادى.
ءمۇع: اباي مەكتەبىنىڭ ماڭداي الدى شاكىرتى شاكارىم پيفاگور وقۋىنىڭ ءمانى مەن ماعىناسىن جاقسى بىلگەن.
ەرتەدە ءبىر دانىشپان،
زەرتتەپ مەنى سونشاما.
ارنادى ءبىر تەورەما
ءوز تەورەماسىن اشقاندا،
100 وگىز سويىپ توي جاساپ
بار بايلىعىن شاشقاندى.
كوپ جىلدار سول تەورەما
100 وگىز بولىپ اتالعان.
سول ەسىمدەر بۇل كۇندە
شارلاپ كەتتى جەر – كوكتى.
شەشۋى: پيفاگور تەورەماسى. تىك بۇرىشتى ءۇشبۇرىش.
كەلسە ەگەر ءسوز كەزەگى
تانىستىرۋدى باستايىن.
اتاپتى ەلىم ەركەلەتىپ،
تىك بۇرىشتى ءۇشبۇرىش دەپ.
زەرتتەپ مەنى سونشاما
ارنادى پيفاگور تەورەما.
مەنىڭ ەكى قابىرعام،
تىك بۇرىش جاساپ قيىلىسقان.
كاتەت دەپ ولاردى اتاعان.
قارسى قاراپ تىك بۇرىشقا
جاتىر ءۇشىنشى قابىرعام
گيپوتەنۋزا دەپ وعان ايدار تاقتى تاعى اتام
بار مەنىڭ جاقىن تۋىسىم
اتاقتى «ەگيپەتتىك ءۇشبۇرىشىم!»
قورىتىندى.
«ەگيپەتتىك ءۇشبۇرىشىم!»
ەجەلگى ۆاۆيلون مەن مىسىر ەلىندە بۇل تەورەمانى جەر ولشەۋ جۇمىستارىنا پايدالانعان.
مىسالى: ءجىپتى بىردەي 12 بولىككە تۇيىندەرمەن ءبولىپ، ءجىپتىڭ ۇشتارىن بايلاعان. سودان كەيىن قابىرعالارى 3، 4، جانە 5 بولىككە تەڭ ءۇشبۇرىش قۇراستىرعان. سوندا ءۇشبۇرىشتىڭ 5 بولىكتەن تۇراتىن قابىرعاسىنا قارسى جاتاتىن بۇرىش تىك بولادى. سوندىقتان وسى ءۇشبۇرىشتى ەگيپەت ءۇشبۇرىشى دەپ اتاپ كەتكەن. بىزگە جەتكەن اڭىزدارعا قاراعاندا پيفاگور وسى تەورەمانىڭ قۇرمەتىنە قۇرباندىققا 100 وگىز شالعان دەسەدى.
You Might Also Like
