اباي قارا سوزدەرىندەگى ادامگەرشىلىك تاربيەسى
«ادامزات بالاسىنىڭ الدىندا ءۇش ايعاقتى زور مىندەت تۇر: ءبىرى – بەيبىتشىلىكتى، ەكىنشىسى – رۋحانياتتى، ءۇشىنشىسى – تابيعاتتى قورعاۋ hءام ساقتاپ قالۋ. بۇلاردىڭ قاي – قايسى دا ءبىزدىڭ تىرشىلىگىمىزدىڭ باستى باعدارى. ءبىر-بىرىن تولىقتىراتىن ۇعىمدار. وسى ءۇش باستاۋعا قازاقستاننىڭ عانا ەمەس، بۇكىل الەمنىڭ بولاشاعى بايلاۋلى» دەپ ەلباسىمىز ن.ءا.نازاربايەۆ ايتپاقشى ادامزات بالاسىنىڭ ءومىر سۇرۋىنە قاجەت دەپ تانيتىن وسى ءۇش فاكتور. مۇنىڭ ىشىندە، اسىرەسە «رۋحانيات» ەڭ ماڭىزدىسى. سەبەبى ادام بالاسى رۋحاني ازىقسىز ءومىر سۇرە المايدى. جالپى الەمدەگى كەز-كەلگەن الىپتى الىپ قاراساق تا ەڭ الدىمەن تالىم-تاربيەگە، بىلىمگە، ادامگەرشىلىككە ۇندەيدى، بولاشاق ۇرپاقتىڭ ءون بويىنا رۋحاني ازىق سىڭىرۋگە تىرىسادى. ويتكەنى تالىم-تاربيەنىڭ، ادامگەرشىلىك قاسيەتتەردىڭ ادام ومىرىندە الار ورنى ەرەكشە. اتاقتى عۇلاما عالىم، الەمنىڭ ەكىنشى ۇستازى ءال-فارابيدىڭ دە «تاربيەسىز بەرىلگەن ءبىلىم – ادامزاتتىڭ قاس جاۋى» دەگەن اتالى ءسوز بار. وسىدان – اق تاربيەنىڭ ادام ومىرىندەگى ماڭىزىن كورۋگە بولادى. وسى تۇرعىدان كەلگەندە قازاق حالقىنىڭ ۇلىاقىنى اباي قۇنانباي ۇلىنىڭ ولەڭدەرى مەن قارا سوزدەرى حالىققا ەرەكشە تاربيە بەرەدى، ادامگەرشىلىككە ۇندەيدى. وڭايدان قيىنعا قاراي، جاقىننان جىراققا قاراي، قىزىقتى، كۇلكىلى جايدان ۇلكەن تولعاۋلى قورىتىندىعا قاراي بىرتىندەپ جەتەكتەيدى. مۇنىڭ بارلىعى ادامزاتتى ادامگەرشىلىككە جەتەلەۋ ماقساتىندا ەدى. ەندى اقىننىڭ بىرنەشە قارا سوزدەرىنە كوڭىل اۋدارىپ كورەلىك. ابايدىڭ قارا سوزدەرىنىڭ كىم ءۇشىن بولسا دا، تاربيەلىك ءمانى زور. ايتسە دە بىلىمگە ۇمتىلۋشى جاستار ءۇشىن ادامنىڭ قولىن باقىتقا جەتكىزەتىن ءىلىم – ءبىلىمدى يگەرۋ دە جاستاردىڭ عانا قولىنان كەلەتىن ءىس. قارتايعان ادامعا قانشا ۇمتىلسا دا، وندىرەرى از بولماق. سوندىقتان بىلىمگە ۇمتىلعان جاستار ۇلى اقىننىڭ بۇل ايتقاندارىن بەرىك ەستە ساقتاۋ قاجەت.
ابايدىڭ «التىنشى»، «سەگىزىنشى»، «ون ءبىرىنشى» سوزدەرى جوعارعى ءىلىم – بىلىمگە ۇمتىلۋعا بوگەت جاسايتىن ناداندىق، ماقتانشاقتىق، مىنەزدەردى شەنەۋگە ارنالادى. «بىرلىك، تىرلىك» دەگەن ءسوز ۇعىمدارىنىڭ ءمانىن اشا كەلىپ، «التىنشى سوزىندە» اباي: «بىرلىك – اقىلعا بىرلىك، مالعا بىرلىك ەمەس»، - دەسە، سول اڭگىمەسىنىڭ ەكىنشى جەرىندە: «ىرىس – الدى تىرلىك» دەيدى. جانىن قورعالاپ، جاۋدان قاشىپ، قورقاق اتانىپ، ەڭبەك قىلۋدان، قىزمەت قىلۋدان قاشىپ، ەرىنشەك اتانىپ، ەز اتانىپ، دۇنيەدە الگى ايتىلعان ىرىسقا دۇشپان بولادى.....
«كەسەلدى جالقاۋ، قىلجاق باس،
ءازىر تاماق، ءازىر اس،
سىرتىڭ پىسىق، ءىشىڭ ناس،
ارتىن ويلاپ ۇيالماس، - بولىپ ءجۇرىپ، ءتىرىمىن دەمە، ونان دا اللا جىبەرگەن اق بۇيرىقتى ءولىمنىڭ ءوزى ارتىق»، -دەيدى. ۇلى اقىن وسى پىكىرىن ءوزىنىڭ «ءۇشىنشى»، «ون ءبىرىنشى» سوزدەرىندە دە تولىقتىرىپ، ۇشتاي تۇسەدى. مال ءۇشىن ار- نامىسىن ساتۋ، ءبىرىنىڭ ۇستىنەن ءبىرى ارىز بەرىپ، جالا جابۋ، اۋىزبىرشىلىكتىڭ بولماۋى ءتارىزدى مىنەزدەردىڭ ءبارى دە ناداندىقتان قاشىق بولۋعا تاربيەلەيدى. بۇل اڭگىمەلەردىڭ يدەيالىق مازمۇنى دا، كەلەشەك ۇرپاق ءۇشىن قۇندىلىعى دا وسىندا.
ءوزىنىڭ ولەڭدەرىندەگى ءتارىزدى قارا سوزدەرىندە دە ۇرلىق، پاراقورلىق، پالەقورلىق، مانساپقورلىق، تاعى باسقالار ەلدىڭ ەل بولۋىنا زور بوگەت ەكەندىگىن ايتا كەلىپ، «قىرىق ءبىرىنشى سوزىندە» ۇلى اقىن ەكى نارسەنى ۇسىنادى: ءبىرىنشىسى – «بەك زور ۇكىمەت»، ەكىنشىسى – قارجى. ۇكىمەتتىڭ كۇشىمەن قازاقتىڭ ۇل، قىزدارىن ەرىكسىز تۇردە مەكتەپكە بەرىپ، ولاردى عىلىمنىڭ ءار سالاسىنان مامانداندىرىپ، وي-ساناسىن جاڭاشا تاربيەلەپ، بۇرىنعىلاردان مۇلدە وزگە پسيحولوگيا، وزگەشە نانىم-سەنىمدەگى ادامدار ەتىپ تاربيەلەسە، سوندا عانا ەلدىڭ تۇزەلەتىنىن ايتقان.
ابايدىڭ «ون جەتىنشى ءسوزى» قايرات، اقىل، جۇرەك، عىلىمعا ارنالادى. الدىڭعى ۇشەۋى ادام ءۇشىن وزدەرىنىڭ اتقاراتىن جۇمىستارىن ايتا كەلىپ، ءار قايسىسى ءوزىن ءبىرىنشى ورىنعا قويىپ، تالاسادى دا، عىلىمعا تورەلىككە جۇگىنەدى. عىلىم ۇشەۋىنىڭ دە جاقسىلى، جاماندى قاسيەتتەرىن ءدال سيپاتتاپ، ءادىل سىنايدى. جەكە –جەكە ۇشەۋىندە دە كەمشىلىك بار. «...وسى ۇشەۋىڭ باسىڭدى قوس، ونىڭ ىشىندە جۇرەككە بيلەت»، - دەپ ۇكىم شىعارادى. «ەگەر ۇشەۋىڭ الا بولساڭ، مەن جۇرەكتى جاقتايمىن»، - دەيدى ولارعا عالىم. دەمەك اباي جۇرەكتى، ياعني ادام-ادامدى ءسۇيۋ، ادام ءۇشىن قىزمەت ەتۋدى ءبىرىنشى ورىنعا قويادى. ءبىراق عىلىم بويىنشا دا، ابايشا دا ەڭ يدەال نارسە –وسى ايتقانىمداي تابىلسا، تابانىنىڭ توپىراعىن كوزگە سۇرتەرلىك قاسيەتتى ادام سول»، - دەيدى.
تاپ وسى ءتارىزدى، تاعى ءبىر ۇلكەن ادامگەرشىلىك ماسەلەسىن قوزعايتىن شىعارماسى –«وتىز التىنشى ءسوزى». قارا ءسوز تۋرالى. ءوز كەزەگىندە ۇياتتان، اردان بەزگەندەردى سىناي كەلىپ، ۇيات جانە ونىڭ تۇرلەرىن ءسوز ەتەدى. ۇياتتىڭ ءبىر ءتۇرى – ادامنىڭ بالالىق داۋىرىندە بولاتىن تابيعي قۇبىلىستا، ەكىنشىسى – جاسىقتىق، ىنجىقتىقپەن بايلانىستى. «ۇيالماس نارسەدەن ۇيالۋ – اقىماقتىق، جاماندىق»، - دەي كەلىپ، شىن مانىندەگى ۇيات قانداي بولۋ كەرەك دەگەن سۇراققا جاۋاپ بەرەدى.
«ۇيات دەگەن –ادامنىڭ ءوز بويىنداعى ادامشىلىعى، يتتىگىڭدى ىشىڭنەن ءوز موينىڭا سالىپ، سوگىپ، قىلعان قىلمىسىنىڭ اتى. ول ۋاقىتتا تىلگە سوزگە دە تۇسپەيدى، كوڭىلگە وي دا تۇسپەيدى. كوزدىڭ جاسىن، مۇرىننىڭ سۋىن ءسۇرتىپ الۋعا دا قولىڭ تيمەيدى، ءبىر يت بولاسىڭ. كوزىڭ كىسى بەتىنە قاراماق تۇگىل، ەش نارسەنى كورمەيدى. مۇندايلىققا جەتىپ ۇيالعان ادامعا وكپەسى بار ادام كەشپەسە، ياكي ونىڭ ۇستىنە تاعى اياماي ورتەندىرىپ، ءسوز ايتقان كىسىنىڭ ءوزىنىڭ دەادامشىلىعى جوق دەسە بولار»، - دەيدى.
«ۇيات كىمدە بولسا، يمان سوندا» دەگەن قازاقتىڭ ماقالىنان داۇياتقا ۇلكەن ءمان بەرگەنىن كورەمىز. سوندىقتان ۇلى اقىنىمىز اباي دا بۇل ماسەلەگە اسا كوڭىل ءبولىپ، وسكەلەڭ ۇرپاقتىڭ ار-ۇياتتارىن تازا ساقتاۋىن ارمان ەتكەن. بۇل قارا ءسوزدىڭ بۇگىنگى تاڭدا دا تاربيەلىك ءمانى زور.
ابايدىڭ «جەتىنشى سوزىندە» ۇشىراساتىن «جاننىڭ تاماعى» دەگەن كۇردەلى فيلوسوفيالىق ۇعىم بار. ونى اباي ءبىزدىڭ سانامىزدان تىس ءومىر سۇرەتىن وبەكتيۆتى دۇنيەنىڭ سانادا ساۋلەلەنۋى ناتيجەسىندە پايدا بولاتىن عىلىم، ءبىلىمنىڭ جيناقتالعان قورى رەتىندە قارايدى.
وسى سەبەپتەن دە اباي: «...قۇمارلانىپ، جيعان قازىنامىزدى كوبەيتسەك كەرەك، بۇل جاننىڭ تاماعى ەدى»، - دەپ قايىرا تۇسىنىك بەرىپ وتىر...اباي قۇنانبايەۆ قارا ءسوز كىتابىنىڭ اۆتورى.
ابايداي ۇستاز اقىننىڭ بۇل «جەتىنشى سوزدە» كوزدەگەن ماقساتى ادامنىڭ بويىندا تۋا پايدا بولاتىن جان قۇمارى ارقىلى ءوز ۇرپاعىنىڭ ساناسىنا تەك قانا جاننىڭ پايدالى تاماقتارىن ءسىڭىرۋ ەدى. مىنە، ابايدىڭ اعارتۋشىلىق كوزقاراسىنىڭ تامىر العان ءبىر سالاسىنىڭ قاينار كوزى وسى جاقتا جاتىر.
اباي بۇل باعىتتاعى ويلارىن وزگە سوزبەن «عىلىم تاپپاي ماقتانبا» ت.ب. ولەڭدەرىندە ايتقان. مۇندا ول «جاننىڭ تاماعى تۋرالى» ۇعىمدى ءوز زامانىنىڭ تۇرعىسىنان كەلىپ، «ادام بولۋ» ءۇشىن قاجەت كوپ كەرەكتەرمەن اۋىستىرادى. اقىن تولىق ادام بولۋ تۋرالى ءوزىنىڭ جۇيەلى دە قالىپتاسقان كوزقاراسىنىڭ تەزيسىن ۇسىنادى. ونىسى:
ادام بولام دەسەڭىز...
بەس نارسەدەن قاشىق بول...،-
بەس نارسەگە اسىق بول، - دەگەن جولداردا جاتىر.
اقىننىڭ بۇكىل شىعارمالارىنداعى نەگىزگى ءبىر تۇتاس تاقىرىپتا وزەكتى يدەيا بولعان. ابايدىڭ پىكىرىنشە، ىشكى رۋحاني قازىنامىزدىڭ مولىعۋى تىكەلەي ءوزىمىزدىڭ قولىمىزداعى ءىس. وسى پىكىر ابايدىڭ «ون توعىزىنشى سوزىندە» دە قايتالانادى. ابايدىڭ دۇنيە تانىمى بويىنشا سانانىڭ، اقىلدىڭ پايدا بولۋى كۇندەلىكتى ءومىر تاجىربيەسىنىڭ ناتيجەسىنەن عانا تۋىندايتىن تابيعي قۇبىلىس. سوندىقتان دا اباي «ون توعىزىنشى سوزىندە»:
«ادام اتا-انادان تۋعاندا ەستى بولمايدى: ەستىپ، كورىپ، ۇستاپ، تاتىپ ەسكەرسە، دۇنيەدەگى جاقسى، جاماندى تانيدى-داعى، سوندايدان بىلگەنى، كورگەنى كوپ بولعان ادام ءبىلىمدى بولادى. ەستىلەردىڭ ايتقان سوزدەرىن ەسكەرىپ جۇرگەن كىسى ءوزى دە ەستى بولادى. سول ەستىلەردەن ەسىتىپ بىلگەن جاقسى نارسەلەردى ەسكەرسە، جامان دەگەننەن ساقتانسا، سوندا ىسكە جارايدى، سوندا ادام دەسە بولادى»، - دەپ جوعارىداعى ولەڭ ۇزىندىسىندەگى ويىن وسى سوزىندە ودان ارى كەڭىتە وتىرىپ دامىتاتىنىن كورۋگە بولادى.
قورىتىندىلاي كەلە، ءبىز ۇلى اقىنىمىز اباي قۇنانباي ۇلىنىڭ داۋىرىندە ايتىپ كەتكەن اتاما سوزدەرىنىڭ ءالى كۇنگە دەيىن ءوز ومىرىمىزگە قاجەتتىلىگىن ۇعىندىق. ونىڭ ادامگەرشىلىككە باۋلىعان، تاربيەگە نەگىزدەلگەن قارا سوزدەرى ارقىلى رۋحاني ازىق الدىق، ادامدىق سيپاتتا بوي تۇزەۋگە تىرىستىق. دەمەك بۇل اقىننىڭ حالىقپەن بىرگە جاساعاندىعى. اقىن مۇراسى - حالىقتىڭ سارقىلماس اسىل قازىناسى. ءار قازاقتا ءتالىم الار عيبراتتى سوزدەر كوپ بولعاي.
You Might Also Like
-
ءوزى كەدەي، ءوزى سىبىزعىشى دەلدال دەگەن ادام بولىپتى. دەلدالدىڭ بىرىنەن-بىرى وتەتىن جۇيرىك جەتى اتى بولادى. ءبىر كۇنى جەتى ات ۇرى قولىنا تۇسەدى دە، جەتى جۇيرىكتى ۇرىلار الىپ كەتەدى. جەتى اتىن ىزدەپ شى...
-
كەمەل ەلدىڭ كەلىستى بولاشاعىن كوركەيتۋ ماقساتىندا ەلباسىمىز ن.ءا.نازاربايەۆ سىندارلى ساياساتى مەن كورەگەن كورىپكەلدىگىنىڭ ارقاسىندا حالىققا جولداۋلار مەن ماقالالار ۇسىنۋدا. ياعني، ەلباسى ءوزىنىڭ «...
