InfoHub Logo

بايماعامبەتوۆ ەرلان رۋسلان ۇلى
ورىنباساروۆا جۇماگۇل ورىنباسار قىزى
قازاقستان رەسپۋبليكاسى، اتىراۋ ق.

اننوتاسيا. بۇل ماقالادا الاشتىڭ ارداقتى ازاماتى احمەت بايتۇرسىن ۇلى الاش تاريحىنداعى جاساعان ەڭبەكتەرى ايتىلادى.
نەگىزگى سوزدەر: احمەت، الاش، پارتيا، ارداقتى ازاماتى، ەڭبەكتەرى،

تۇتاس بۋىننىڭ ءتولباسى، كەشەگى اباي، ىبىراي، شوقان سالعان اعارتۋشىلىق، دەموكراتتىق باعىتتى ىلگەرى جالعاستىرۋشى ءىرى ءعالىم-تىلشى، ادەبيەت زەرتتەۋشى، تۇركولوگ، دارىندى اقىن-اۋدارماشى احمەت بايتۇرسىنوۆ قازىرگى قوستاناي وبلىسى، تورعاي اتىرابىنداعى، سارتۇبەك دەگەن جەردە ەل اراسىندا بەدەلدى، قايراتتى كىسى شوشاق ۇلى بايتۇرسىن شاڭىراعىندا 1873 جىلى 18 قاڭتاردا دۇنيەگە كەلگەن.

اكەسى بايتۇرسىن مەن ونىڭ ءىنىسى اقتاس قورلىق-زورلىققا شىداماي، 1885 جىلى 12 قازاندا وياز ناچالنيگى ياكوۆليەۆتىڭ باسىن جارىپ جىبەرەدى. مۇنىڭ ارتى – دۇنيە-مۇلىكتى تارتىپ الۋ، تۇرمە، اباقتى، سىبىرگە 15 جىلعا جەر اۋدارىلۋمەن اياقتالدى.

تابيعاتىنان اسا دارىندى تۋعان تالاپتى بالا احمەت 1882-1884 جىلدارى اۋەلى كوزىقاراقتى ادامداردان ءوز ۇيىندە حات تانىپ، ارتىنان جاقىن جەردەگى اۋىل مەكتەبىنەن ساۋات اشادى دا، 1886-1891 جىلدارى تورعاي قالاسىنداعى ەكى سىنىپتىق ورىسشا-قازاقشا ۋچيليششەدە، 1891-1895 جىلدارى ورىنبورداعى مۇعالىمدىك مەكتەپتە وقىپ، ءبىلىم الادى.

1895 جىلدىڭ 1 ماۋسىمىنان باستاپ ءمۇعالىم بولادى: اقتوبە، قوستاناي، قارقارالى اتىرابىندا بالا وقىتادى، ءومىر، تىرشىلىك كۇرەسىنە ارالاسادى، ادىلەت ءۇشىن كۇرەسەدى،  بايلارعا قارسىلىق بىلدىرەدى، پاتشانىڭ وتارشىلدىق ساياساتىن ايىپتايدى. كەيىن ەكى سىنىپتىق مەكتەپتەردە ۇستاز بولا ءجۇرىپ، 1901 جىلدان باستاپ قولى بوس كەزدەردە ءوزى ىزدەنىپ، سان الۋان كىتاپتار وقيدى، ادەبيەتپەن اينالىسادى، وقۋ قۇرالدارىن جينايدى. ەل ىشىندە وقىعان، ەركىن مىنەزدى باتىل ويشىلدىڭ بەدەل، اتاعى وسە باستايدى. احمەت 1909 جىلى 1 شىلدە كۇنى سەمەي اباقتىسىنا الىنىپ، سوتسىز، ۇكىمسىز  8 اي بويى ازاپ-قورلىق كورىپ، تورىعادى، قينالىپ شيرايدى، كۇرەسكە بەلدى بەكەم بۋادى. بوستاندىق اڭساعان، كۇرەسكە شاقىرعان ولەڭدەر جازادى. اقىرى قازاقستاندا تۇرۋ قۇقىنان ايىرىلعاندىقتان، 1910 جىلى 21 اقپاندا تۇرمەدەن شىعىپ، ناۋرىز ايىندا ورىنبور قالاسىنا كەلەدى. بۇدان كەيىن احمەت بايتۇرسىنوۆ ومىرىندەگى ەڭ كۇردەلى، قىزىقتى، قاجىرلى كەزەڭدەر باستالىپ كەتەدى. 1913-1918 جىلدار اراسىندا "قازاق” گازەتىندە رەداكتور بولىپ، وراسان زور الەۋمەتتىك-تاريحي قىزمەت اتقارادى، حالىق ءومىرىنىڭ سان-الۋان كوكەيكەستى ماسەلەلەرىن كوتەرەدى، ەلدى پروگرەسكە، ونەر-بىلىمگە ۇندەيدى.

الاش قوزعالىسى تۇسىندا 1918 – 1919 جىلدارى  احمەت بايتۇرسىنوۆ جاڭا وتكەل، سونى ءورىس ىزدەيدى. ۇلت ازاتتىعى جولىنداعى كۇرەس باسشىلارىنىڭ ءبىرى بولادى. ازاپتى تولعانىس، كۇرەس ريەۆوليۋسياسىنان ءوتىپ بارىپ، 1919 جىلدىڭ ناۋرىز ايىندا بۇرىنعى ۇلت ينتەلليگەنسياسىنىڭ كەيبىر وكىلدەرىن وزىمەن بىرگە الىپ، قازاق حالقىنىڭ مۇددەسى ءۇشىن قىزمەت ەتەدى دەگەن ۇمىتپەن كەڭەس وكىمەتى جاعىنا وتەدى. قازاق ولكەسىن باسقارۋ جونىندەگى اسكەري ريەۆوليۋسيالىق كوميتەتتىڭ مۇشەسى رەتىندە ونىڭ جۇمىسىنا بەلسەنە ارالاسادى.

احمەت بايتۇرسىنوۆتىڭ عالىمدىق، اقىندىق، پۋبليسيستىك، قايراتكەرلىك ىستەرى ءوز زامانىندا اسا جوعارى باعالانعان. قازاق ورتاسى، تۇركى الەمى عانا ەمەس، ورىس عالىمدارى بەرگەن تاريحي تۇجىرىمداردىڭ ورنى ەرەكشە. كەزىندە احمەت بايتۇرسىنوۆ، ونىڭ عىلىمي ەڭبەكتەرى تۋرالى ورىس عالىمدارى جاعىمدى  پىكىرلەر ايتقان بولاتىن. م.دۋلاتوۆتىڭ «احمەت بايتۇرسىن ۇلى»ماقالاسىنداعى تاريحي فاكتىلەر، دەرەكتەر كۇنى بۇگىنگە دەيىن ءوز ماڭىزىن جويعان جوق. ماقالادا تۇڭعىش رەت اقىن، عالىم، پۋبليسيست، قوعام قايراتكەرىنىڭ تۋعان ۋاقىتى، كىندىك قانى تامعان جەرى، ول ورتانىڭ باستى سيپاتتارى، ءبىلىم العان وشاقتارى، قىزمەت ەتكەن ورىندارى، الەۋمەتتىك قىزمەتتەرى، ساياسي-قوعامدىق كوزقاراستارىنىڭ وزگەرۋى، سان الۋان ەۆوليۋسياسى جان-جاقتى اشىلىپ بەرىلگەن. ال ەكىنشى ماقالادا ا.بايتۇر­سىنوۆتىڭ عىلىمي ەڭبەكتەرىن، اسىرەسە ءتىل سالاسىندا ەندىرگەن جاڭالىقتارىن سارالاۋعا ارنالعان. احمەت بايتۇرسىنوۆتىڭ تاريحتاعى ورنىن، ونىڭ الەۋمەتتىك-قوعامدىق ىستەرىن، دۇنيەتانىمداعى ەرەكشەلىكتەرىن ءوز كەزىندە دۇرىس كورسەتىپ، ءادىلىن ايتقان ادامنىڭ ءبىرى – ساكەن سەيفۋللين. ول "ەڭبەكشى قازاق” گازەتىنە 1923 جىل، 30 قاڭتاردا  "احمەت بايتۇرسىن ۇلى ەلۋگە تولدى” دەگەن ارناۋلى ماقالا جازعان.

تۇركىستان رەسپۋبليكاسى ورتالىق اتقارۋ كوميتەتى مەن تۇركىستان ورتالىق پارتيا كوميتەتىنىڭ گازەتى "اقجول” 1923 جىلعى 4 اقپانىندا شىققان 270-سانىندا: "قازاقتىڭ دىبىسىنا، سوزىنە ارناپ الىپپە مەن ءارىپ، ءتىل ءھام وقۋ قۇرالدارىن شىعارىپ، قازاقتىڭ جالپاق ءتىلىن تالايعا ۇيرەتكەن اقاڭ ەدى. ۇلت قامى دەگەندى كوكسەگەن ادام بولماي، قازاق قۇلشىلىققا كەز بولعاندا بوستاندىققا جول كورسەتكەن اقاڭ ەدى”، — دەپ جازىلعان. ءار ءتۇرلى  وقيعالارعا، حالىقارالىق جاعدايعا، زاڭ، قۇقىقتانۋ، جەر ماسەلەسىنە، وتارلاۋعا، عىلىم-بىلىمگە، پەداگوگيكاعا ارنالعان "تاعى دا نارودنىي سوت حاقىندا”،  "قازاق ءھام ءىۇ دۋما”،  "زەمستۆو”، "جەر جالداۋ جايىنان”،  "كوشپەلى ءھام وتىرىقشى نورما”، "ۋاق قارىز”، "بۇ زاماننىڭ سوعىسى”، "جاردەم كوميتەتى” ، "زاكون جوباسىنىڭ بايانداماسى”، "قازاق حالقىن بيلەۋ تۋرالى 1868 جىلى شىققان ۋاقىتشا پولوجەنيە” سياقتى كوپتەگەن ماقالالار پۋبليسيست احمەت بايتۇرسىنوۆتىڭ كوزقاراسىن، تاريحي بىلىگىن، ويشىلدىق دەڭگەيىن، جۋرناليستىك قارىمىن كورسەتىپ، رۋحاني دامۋ كەزەڭدەرىمىزدەن مول حابار بەرەدى. اۆتوردىڭ "قازاق وكپەسى” ماقالاسىندا تاريحي ماسەلەلەرگە وبەكتيۆتى، عىلىمي تۇرعىدان قارايتىن­دىعى كورىنەدى، قازاق حاندىعى نەلىكتەن قۇلادى، ءوز الدىنا دەربەس مەملەكەت بولىپ تۇرا الماۋدىڭ سەبەبى، رەسەيگە قوسىلۋدىڭ نەگىزگى جاعدايلارى دەگەن پروبلەمالاردىڭ جاۋابى ايتىلادى. "ولجالى جەردە ۇلەستەن قاعىلعانىمىز، وردالى جەردە ورىننان قاعىلعانىمىز، جورالى جەردە جولدان قاعىلعانىمىز – ءبارى ناداندىق كەساپاتى”، دەي كەلىپ، ەل مەن ەلدى، ۇلت پەن ۇلتتى تەڭگەرەتىن عىلىم، ونەر ەكەنىن ايتىپ، وقۋعا، اعارتۋشىلىققا دەن قويادى. قازاق ولكەسىنىڭ الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق جانە قوعامدىق-ساياسي ءومىرىنىڭ دامۋىمەن تانىستىرا بىلگەن «قازاق» گازەتى «الاش» پارتياسىنىڭ داۋىسىنا اينالدى. وسى تۇستا الەۋمەتتىك احۋالدى بايانداعان سەنزۋرا كوتەرمەيتىن ماقالالار جاريالاعانى ءۇشىن اكىمشىلىك ا.بايتۇرسىنوۆقا بىرنەشە مارتە (1914-1915) ايىپپۇل تولەتەدى، كەيىننەن اباقتىعا قامايدى. 1917 جىلى پاتشانىڭ تاقتان قۇلاۋىن احمەت بايتۇرسىنوۆ زور قۋانىشپەن قارسى الىپ، ءاليحان بوكەيحانوۆتىڭ باسشىلىعىمەن قازاققا بوستاندىق، تەڭدىك اپەرۋ ءۇشىن ساياسي كۇرەس مايدانىنا ارالاستى. 1917 جىلى اقپان ريەۆوليۋسياسىنىڭ جەڭىسىنەن كەيىنگى ەلدەگى ريەۆوليۋسيالىق پروسەستەردىڭ قارقىندى دامۋى بارىسىندا ءاليحان بوكەيحانوۆتىڭ توڭىرەگىنە توپتاسقان ليبەرال-دەموكراتيالىق كوزقاراستاعى قازاق ينتەلليگەنسياسىنىڭ وكىلدەرى ۇلتتىق پارتيا قۇرۋ جوسپارى بويىنشا ءوز جوسپارلارىن جۇزەگە اسىرۋعا كىرىستى. 1917 جىلى 21-26 شىلدەدە ورىنبور قالاسىندا ءى-شى جالپىقازاقتىڭ سەزدە احمەت بايتۇرسىنوۆ پەن ءمىرجاقىپ دۋلاتوۆ «تاۋەلسىز اۆتونوميا» قۇرۋ يدەياسىن ۇسىندى.  ءى-شى جالپىقازاقتىق سەزدىڭ قورتىنداسىندا «الاش» ۇلتتىق ساياسي پارتياسى قۇرىلدى. ءاليحان بوكەيحانوۆ قازاق حالقىنىڭ كوسەمى، پارتيا باسشىسى بولىپ سايلاندى. ءبىراق قوعامدا الاساپىران احۋال قالىپتاستىرعان بولشيەۆيكتەردىڭ توڭكەرىسى احمەت بايتۇرسىنوۆ جانە ونىڭ سەرىكتەرىنىڭ قازاققا دەربەس ۇلتتىق اۆتونوميا الىپ بەرەمىز دەگەن ارەكەتتەرىن تۇيىققا تىرەدى. الاش قوزعالىسى ءبىلىمسىز كەدەي-كەمشىكتىڭ قالىڭ توبىرىنا ارقا سۇيەگەن جۇگەنسىز كوممۋنيستىك قوزعالىسقا قارسى تۇرۋعا ول زاماندا قاۋقارسىز ەدى. وسىنى تۇسىنگەن جانە حالقىمەن بىرگە بولۋدى ويلاعان احاڭ 1919 جىلدىڭ ناۋرىزىندا كەڭەستەر وكىمەتى جاعىنا ءوتتى، العاشقى ولكەدە قۇرىلعان ريەۆوليۋسيالىق كوميتەت قۇرامىنا ەنگىزىلدى. ول ەكى جىلداي رەسپۋبليكا حالىق اعارتۋ كوميسسارى قىزمەتىندە بولىپ، قازاقتى اعارتۋ ىسىنە، وسى سالانى اياعىنان تۇرعىزۋعا قىرۋار ەڭبەك ءسىڭىردى. قازاق حالقىنىڭ قوعامدىق وي-ساناسىنىڭ دامۋىنداعى بارلىق ساياسي قوزعالىستار ا.بايتۇرسىنوۆتىڭ ەسىمىمەن بايلانىستى. 1919 جىلعى جاز بەن كۇزدە احمەت بايتۇرسىنوۆتىڭ ينيسياتيۆاسىمەن قازريەۆكوم ءوز ماجىلىستەرىندە الاشوردانىڭ باتىس بولىگىمەن بايلانىس جاساۋ جانە ونىڭ باسشىلارىمەن كەلىسسوزدەر جۇرگىزۋ ءۇشىن ارناۋلى وكىلدەر جىبەرۋ ماسەلەسىن تالاي رەت تالقىلادى. قازريەۆكومنىڭ جانە ونىڭ ءتوراعاسى قىزمەتىن كوپ جاعدايدا ءوزى اتقارعان احمەت بايتۇرسىنوۆتىڭ وسى ماسەلەدەگى تاباندىلىعى تورعايدا بولعان وقيعالاردى قايتالاماۋ جانە الاشوردانىڭ باتىس ءبولىمىنىڭ تۇگەلدەي سوۆەت جاعىنا شىعۋىن قامتاماسىز ەتپەسە دە، ونىڭ سوۆەت وكىمەتىنە بەيتاراپ جاعدايدا بولۋىن جۇزەگە اسىرۋ نيەتىنەن تۋىنداعان ەدى. تۇپتەپ كەلگەندە الاشوردانىڭ باتىس ءبولىمىن اقتاردىڭ وداقتاسى بولۋدان سوۆەت وكىمەتى جاعىنا شىعارۋ ورال وڭىرىندەگى ازامات سوعىسىن تەزىرەك اياقتاۋدىڭ العى شارتتارىنىڭ ءبىرى ەدى . شىن مانىندە، احاڭنىڭ جانە ونىڭ سەرىكتەرىنىڭ كەڭەس وكىمەتى جاعىنا كەزدەيسوق وتپەگەنى بەلگىلى. بۇل تۋرالى احاڭنىڭ ءوزى «جيزن ناسيونالنوستەي» جۋرنالىندا 1919 جىلى 3 تامىزدا جازعان «ريەۆوليۋسيا جانە قازاقتار» اتتى ماقالاسىندا تومەندەگىدەي پىكىر بىلدىرگەن ەدى: «ەگەر دە بۇرىن ءبىر توپ ادامدار پاتشا چينوۆنيكتەرى اتىنان قىرعىزداردى (قازاقتاردى) جاۋاپسىزدىقپەن قاماپ، ءار ءتۇرلى زورلىق-زومبىلىقتارعا جول بەرگەن بولسا، ءدال وسىنداي قىلىقتى شەت ايماقتاردا بولشيەۆيك-كوممۋنيستەر دەگەن اتتى جامىلعان وسىنداي جانە باسقاداي ادامدار توبى بايقاتتى. پاتشا وكىمەتى كەزىندە، بۇرىن مۇنداي جاعدايمەن ىمىراعا كەلمەگەن مەن جانە مەنىڭ پىكىرلەستەرىم، ەندى تاعى دا وسىنداي ىستەر سوۆەتتىڭ رەسەيدە تۇگەلدەي ورىن الۋدا دەپ ويلاپ ىمىراعا كەلمەي كەڭەس وكىمەتىن مويىنداۋعى قارسى بولدىق. ءبىراق مونارحيالىق بيلىك باعىتىنداعى كولچاكتىڭ پايدا بولۋى وسى جانە باسقا بيلىك تۋرالى ويلاۋعا ءماجبۇر ەتتى. سوندا ءبىز قىرعىز حالقىنىڭ ەجەلگى ارمانى وڭشىل ما الدە سولشىل ما ايتەۋىر، جۇزەگە اسار بولار دەگەنگە كوزىمىز جەتكەندىكتەن جەرگىلىكتى بولشيەۆيكتەردىڭ ىس-ارەكەتى بىزدەرگە ۇنامدى كورىنە قويماسا دا كەڭەس وكىمەتى جاعىنا شىققاندى ءجون كوردىك» . احمەت بايتۇرسىنوۆ جانە ونىڭ سەرىكتەرى، شىن مانىندە كەڭەستىك بيلىكتى امالسىز مويىندادى. ول 1920 جىلى 17 مامىردا ۆ.لەنيننىڭ اتىنا حات جولداپ، «... رەسەيدە كوممۋنيستەر كوپ، ءبىراق ناعىز يدەيالىق كوممۋنيستەر وتە از، ونىڭ ۇستىنە ولار شەت ايماقتاردا از نەمەسە مۇلدە جوق»، — دەي كەلە قازاق جەرىنىڭ بيلىگىن قازاقتان شىققان كومۋنيستەر قولىنا بەرۋدى تالاپ ەتكەن ەدى. 1920-1922 ج.ج. ولكەلىك حالىق كوميسسارياتى جانىنداعى اكادەميالىق ورتالىقتىڭ ءتوراعاسى قىزمەتىن اتقارادى. حالىق اعارتۋ كوميسسيارياتى جانىنان قۇرىلعان اكادەميالىق ورتالىقتىڭ تۇڭعىش ءتوراعاسى رەتىندە قازاق ەلىنىڭ عىلىمىن اكادەميالىق جولمەن باسقارۋدى ۇيىمداستىرۋدىڭ نەگىزىن قالادى. 1922-1925 ج.ج. قازاق حالىق اعارتۋ كوميسسارياتى جانىنداگى عىلىمي- ادەبي كوميسسياسىنىڭ ءتوراعاسى، قازاق ولكەسىن زەرتتەۋ قوعامىنىڭ قۇرمەتتى ءتوراعاسى بولادى. وكىنىشكە وراي، ي.ءستاليننىڭ 1925 جىلعى 29 مامىرداعى «اق جول» گازەتى تۋرالى حاتى احمەت بايتۇرسىنوۆتى جانە ونىڭ سەرىكتەرىن «ۇلتشىلدار» جانە «شوقايەۆشىلدار» رەتىندە قۋعىنداۋعا تەوريالىق نەگىز قالادى. قازاقستانداعى قۋعىن-سۇرگىندى جەرگىلىكتى باسشى ف.گولوششەكين جانداندىرا ءتۇستى. اقىرىندا العاش ارحانگەلسكىدە، سوڭىنان تومسكىدە 1929-1934 جىلدارى ايداۋدى بولعان احمەت بايتۇرسىنوۆ، كوپ كەشىكپەي، 1937 جىلى قۋعىن-سۇرگىننىڭ جاڭا تولقىنىنا ىلىگىپ جازىقسىز اتىلىپ كەتتى.
«…وزگە وقىعان مىرزالار شەن ىزدەپ جۇرگەندە، قورلىققا شىداپ، قۇلدىققا كونىپ، ۇيقى باسقان قالىڭ قازاقتىڭ ۇلت نامىسىن جىرتىپ، ۇلتتىق ارىن جوقتاعان پاتشا زامانىندا جالعىز-اق احمەت ەدى. قازاقتىڭ ول ۋاقىتتاعى كەيبىر وقىعاندارى ۋەز، گۋبەرنيا سوتتارىنا كۇش سالىپ، ءتىلماش بولىپ، كەيبىرى ارىن ساتىپ ۇلىقتىق ىزدەپ جۇرگەندە، احمەت قازاق ۇلتىنا جانىن اياماي قىزمەت قىلدى… حالىقتىڭ ارىن ىزدەپ، ءوزىنىڭ ويعا العان ءىسى ءۇشىن ءبىر باسىن بايگەگە تىكتى» دەپ ساكەن سەيفۋلليننىڭ سوزىمەن قورىتىندىلايمىن.

---