InfoHub Logo

قاراسوزدەرىندە دانالىقتى، ءوقۋ-بىلىمدى، جاقسى قاسيەتتەردى تۋ ەتكەن اباي قۇنانباي ۇلى ءوزىنىڭ بۇكىل شىعارماشىلىعىندا ءبىر عانا «جۇرەك» ءسوزىن بىرنەشە ماعىنادا 107 رەت قولدانعان. ال «ون جەتىنشى قاراسوزىندە» بايان ەتىلگەن وقيعا نەگىزىنە ءمان بەرسەك، قايرات، اقىل جانە جۇرەك ايتىسىپ، عىلىمعا جۇگىنگەندەرىنەن باستالادى. ءوز ونەرلەرىن، ادام بالاسى ءۇشىن قانشالىقتى كەرەك ەكەندەرىن تىلگە تيەك ەتەدى. وسى تۇستا قايرات «دۇنيەدە مەنسىز ەش نارسە ورگە باسپايدى. ەرىنبەي-جالىقپاي وقۋ دا، دۇنيەگە لايىقتى ونەر، مال تابۋ دا، ورىنسىز نارسەگە ءۇيىر قىلمايتىن، بويدى تازا ۇستايتىن، ءناپسى شايتاننىڭ ازعىرۋىنان قۇتقاراتىن دا مەن ەمەس پە؟» دەسە، اقىل «دۇنيەگە نە احيرەتكە پايدالى ياكي زياندى بولسا، ونىڭ اراجىگىن اجىراتاتىن مەن ەمەس پە؟ مەنسىز قالاي پايدانى ىزدەيدى، زالالدان قاشادى، عىلىمدى ۇعىنىپ ۇيرەنەدى؟» دەپتى. سودان كەيىن جۇرەك «ادامنىڭ دەنەسىنىڭ پاتشاسى – مەنمىن. قان مەنەن تارايدى، جان مەندە تىرشىلىك قىلادى. مەنسىز ءتىپتى ءومىر جوق. قولىندا ءبارى بار، قارنى توق كىسىنى اش-سۋسىز جۇرگەن كەدەي جايىندا ويلاتىپ، جانىن اشىتاتىن، ۇيىقتاتپاي دوڭبەكشىتەتىن، ۇلكەنگە ۇيات ساقتاپ، كىشىگە راقىم قىلاتىن – مەن. ادام بالاسىن الالاعان دا ەمەسپىن: جاقسىلىققا ءۇيىر بولىپ، جاماندىقتان قاشاتىن ادىلەت، ىنساپ، ۇيات، راقىم، مەيىرىم وسى نارسەلەردىڭ ءبارى مەنىڭ بويىمدا» دەگەن ەكەن. سوندا عىلىمنىڭ جاۋابى: «قايراتسىز ەشنارسەنىڭ بولماسى حاق. الايدا، جاقسىلىقپەن قاتار زالىمدىققا بەت بۇرۋ دا سەنىڭ ىسىڭنەن بولۋى مۇمكىن. ال اقىلسىز ەشنارسە تابىلماس. ءبىراق، ايلا-امال، قۋلىق-سۇمدىق سەن ارقىلى سىرتقا  شىعادى. جۇرەككە باعىنسا قور بولمايدى. ۇشەۋىڭنىڭ باسىڭدى قوسىپ، ءبارىن جۇرەككە بيلەتۋ – مەنىڭ ءىسىم» دەپ ءتۇسىندىرىپ ايتىپتى دا، ءسوزىنىڭ سوڭىن «قۇدايشىلىق سوندا، قالپىڭدى تازا ساقتا، قۇداي تاعالا قالپىڭا ءاردايىم قارايدى دەپ كىتاپتىڭ ايتقانى وسى» دەۋمەن اياقتالعان [1، 297 ب.]. عيبراتتى نەگىزدە ءوز وقىرمانىنا ءۇش نارسەنى بىردەي ۇستاپ، كوپ جاعدايدا جۇرەكپەن شەشىم قابىلداۋ كەرەك ەكەنىن جەتكىزەدى. ماتىنگە نازار اۋدارساق، اباي حاكىمگە دەيىن قۇران اياتتارىندا، حاديستەردە، سونداي-اق، ءال-فارابيدىڭ فيلوسوفيالىق تراكتاتتارىندا وسى جەلىنى بايقاي الامىز. ياعني، جۇرەكتى ۇستەم ەتىپ كورسەتۋ – ەڭ نەگىزگى باسشىلىققا الىنعان قاعيدا. رەمينيسەنسيالىق تاسىلمەن وزىنە دەيىنگى تۋىندىلاردىڭ قۇرىلىمىن ەسكە تۇسىرگەن. كوركەمدىك جۇيە ەلەمەنتى بولىپ سانالاتىن بۇل ۇعىمنىڭ نەگىزگى قىزمەتى قازاق تىلىندەگى اۋدارماسىمەن تىكەلەي بايلانىستىلىعىن ەسكەرسەك، اباي قولدانعان بۇل ءتاسىل ارقىلى ادەبي ءتۇپنۇسقاعا جاسالاتىن تىكەلەي تۇرلەنگەن كونسترۋكسيا بولىپ تابىلادى.

«ەڭ الدىمەن جاراتىلاتىن نارسە – جۇرەك» دەيتىن ءال-فارابي «قايىرىمدى قالا تۇرعىندارى» دەگەن تراكتاتىندا جۇرەكتىڭ ەشقانداي دەنە مۇشەسىنە باعىنبايتىنى، ال اقىلدىڭ ۇستەمدىگى ەكىنشى بولىپ جۇرە وتىرىپ، بارلىق مۇشەلەردى بيلەسە دە، اقىلدىڭ ءوزىن جۇرەك بيلەيدى، سونداي-اق، جۇرەكتىڭ جاقسىلىققا نەگىزدەلەتىن قاسيەتى – جىلۋلىق سىيلاۋ سيپاتىن [2، 199 ب.] ايقىندايدى. سول سەبەپتەن بولۋى كەرەك، دانا حالقىمىز «جۇرەك جىلىلىق ۇياسى»، «جۇرەگىنەن جىلۋ ىزدەۋ» سىندى ءسوز تىركەستەرىن قولدانىپ، سۇلۋ ءسوزدىڭ شىرايىن كىرگىزگەن. اباي تانىعان «جۇرەك» راحىم-شاپاعات، مەيىرىم، جاقسىلىق، ادامگەرشىلىك سەزىمدەرىنىڭ بالاماسى رەتىندە قولدانىلعان. 

ابايتانۋ عىلىمىنداعى تەوريالىق نەگىزدەرگە سۇيەنسەك، ابايدىڭ كوپ قوزعايتىن تاقىرىبى دا، كەيىپكەرلەرى دە – ماڭگىلىك قۇندىلىقتاردى قۇرايدى. قاي زامان، قاي عاسىر بولماسىن، ءوز ماڭىزىن ەش جويمايدى: «اباي كورسەتكەن – «ىستىق قايرات»، «نۇرلى اقىل»، «جىلى جۇرەك» –  ەشۋاقىتتا توزبايدى... ءومىر قۇبىلىستارى مەن ادام بولمىسى وسى نەگىزگە بايلانىستى» [3، 72 ب.]. بۇل پىكىردىڭ عىلىمي ماڭىزدىلىعى جاعىن قاراستىرساق، اباي ءوز تۋىندىلارىنا اۆتورلىق سىلتەمە قالدىرعان.

پايدالانىلعان ادەبيەتتەر ءتىزىمى:

1. قۇنانبايەۆ ا. شىعارمالار جيناعى. – الماتى: «ولكە» باسپاسى. 2014 ج. 2-باسىلىم. – 512 ب.

2. ال-فارابي. يزبراننىە تراكتاتى\ پەريەۆود س ارابسكوگو. – الماتى: گىلىم، 1994. – 448 س.    

3. دادەبايەۆ ج. ابايدىڭ انتروپولوگيزمى. – الماتى: قازاق ۋنيۆەرسيتەتى، 2014. – 238 ب.

ءالياسقار ەركەايىم، بايسالباي گۇلسەزىم، جاناتايەۆ دانات، قازىبەك ارۋجان

---