InfoHub Logo

تاقىرىبى: ابايدىڭ «وتىز ءبىرىنشى قارا ءسوزى»(6 - سىنىپ)

ساباقتىڭ ماقساتى:
بىلىمدىلىك: اباي قارا سوزدەرىنىڭ تاربيەلىك ءمانىن ءتۇسىنۋ، ادامگەرشىلىك تاربيە بەرۋدەگى اقىننىڭ فيلوسوفيالىق شولۋلارىنىڭ ماڭىزىن تۇسىنۋگە ۇيرەتۋ، وتىز ءبىرىنشى قارا ءسوزىنىڭ مازمۇنىن مەڭگەرتۋ.
تاربيەلىك: وقۋشى دۇنيەتانىمىن قالىپتاستىرۋ، ادامگەرشىلىك قاسيەتتەردى وقۋشى بويىنا ءسىڭىرۋ، ويشىل كوتەرگەن پروبلەمالار تاعىلىمىنان ۇلگى الىپ، وقۋشىنىڭ ازاماتتىق بەينەسىن قالىپتاستىرۋ.
دامىتۋشىلىق:وقۋشىلاردى وزىنشە وي قورىتۋعا، وي تۇيۋگە باۋلۋ، شىعارماشىلىق جۇمىسقا جۇمىلدىرۋ ارقىلى تانىم - تۇسىنىكتەرىن دامىتۋ.
ساباقتىڭ ءتيپى: جاڭا ءبىلىمدى مەڭگەرتۋ ساباعى
ساباقتىڭ ءتۇرى:ءداستۇرلى ساباق
ساباقتىڭ ءادىس - تاسىلدەرى:سۇراق - جاۋاپ، ەلەكتروندى وقۋلىقپەن جۇمىس، ماتىنمەن جۇمىس، اۋىزشا ءتىل دامىتۋ، شىعارماشىلىق جۇمىس، تالداۋ، بەينەسيۋجەت.
ساباقتىڭ كورنەكىلىگى: ەلەكتروندى وقۋلىق، سىزبا، سۋرەتتى پاراقشا، ت. ب.
ساباقتىڭ بارىسى:
ءى. ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى
• وقۋشىلارمەن سالەمدەسۋ
• سىنىپ وقۋشىلارىنىڭ ساباققا دايىندىعىن، قاتىسۋ دەڭگەيىن تەكسەرۋ.
• ساباق بارىسى تۋرالى تۇسىنىك بەرۋ، توپقا ءبولۋ.
وسىنى وقىپ ويلاي بەر، بولساڭ زەرەك،
ەڭبەكتى سات، ار ساتىپ نەگە كەرەك.
ءۇش - اق نارسە ادامنىڭ قاسيەتى،
ىستىق قايرات، نۇرلى اقىل، جىلى جۇرەك،- دەپ سىنىپ وقۋشىلارىن «اقىل»، «قايرات» توبى دەپ ەكىگە بولەمىز.
ءىى. ءۇي تاپسىرماسىن تەكسەرۋ، بەكىتۋ.
- بالالار، ءبىز سەندەرمەن وتكەن ساباعىمىزدا قازاقتىڭ باس اقىنى اتانعان ۇلى اقىنىمىز اباي قۇنانباي ۇلىنىڭ ءومىرى مەن شىعارماشىلىعىنا شولۋ جاساپ، «شوقپارداي كەكىلى بار قامىس قۇلاق»، «قۇلاقتان كىرىپ بويدى الار» ولەڭدەرىنىڭ مازمۇنىمەن تانىسقان بولاتىنبىز. بۇگىنگى ساباعىمىزدا ۇلى اباي شىعارماشىلىعىمەن تانىستىعىمىزدى ارى قاراي جالعاستىرامىز.

بۇگىنگى ساباعىمىزدى:
قارا ءسوزى، قارا ولەڭى قارىمدى،
تولعايدى اباي مۇڭىم مەنەن زارىمدى.
اباي سىندى دانا تۋعان حالىقتىڭ،
ۇل - قىزى دا بولۋ كەرەك دارىندى، -

دەگەن ولەڭ جولدارى ارقىلى باستاعىم كەلىپ وتىر.
- ەندەشە ۇيگە بەرىلگەن تاپسىرماعا شولۋ جاسايىق، كىم دايىن؟

- جاڭا ساباعىمىزدى باستاماس بۇرىن، ءبىز تەك قازاق ەلى عانا ەمەس، بۇكىل دۇنيە ءجۇزى تانىعان اباي اتامىز تۋرالى نە بىلەمىز، سوعان مىنا سۋرەتتەر مەن ساندارعا سۇيەنە وتىرىپ، شولۋ جاساپ كەتەيىك.
ابايدىڭ قانداي ولەڭدەرىمەن تانىستىق؟
(«عىلىم تاپپاي ماقتانبا»، «اسەمپاز بولما ارنەگە»، «قانسوناردا بۇركىتشى شىعادى اڭعا»، «جاسىمدا عىلىم بار دەپ ەسكەرمەدىم»، «جاز»، «كۇز»، «قاراشا، جەلتوقسانمەن سول ءبىر ەكى اي»، «جازعىتۇرى»، «ادامنىڭ كەيبىر كەزدەرى»، «قۇلاقتان كىرىپ بويدى الار»ت. ب.
ابايدىڭ قانداي كۇيلەرىن بىلەسىڭدەر؟
( «جەلدىرمە»، «ماي ءتۇنى»، «تورى جورعا»)
ابايدىڭ اندەرى «كوزىمنىڭ قاراسى»، «جەلسىز تۇندە جارىق اي»، «سەگىز اياق»، «ايتتىم سالەم، قالامقاس»، «بويى بۇلعاڭ»، «تاتيانانىڭ حاتى»، «قور بولدى جانىم»
ءاليحان بوكەيحانوۆ – قوعام قايراتكەرى، ادەبيەتشى، پۋبليسيست، ەكونوميست، اۋدارماشى. ابايدىڭ ەڭ العاشقى ولەڭدەر جيناعىنىڭ باسىلىپ شىعۋىنا اتسالىسقان تۇلعا. ابايدىڭ ءومىرى مەن شىعارماشىلىعى جونىندە العاش زەرتتەۋ ماقالاسىن جازعان.

ءىىى. جاڭا ساباق
بۇگىنگى ساباعىمىزدا اباي شىعارمالارىمەن تانىستىعىمىزدى ارى قاراي جالعاستىرامىز، سونىڭ ىشىندە ابايدىڭ فيلوسوفيالىق ويلارى بەرىلگەن قارا سوزدەرىمەن تانىسامىز.
داپتەرگە بۇگىنگى كۇن رەتىن، تاقىرىپتى جازامىز.
1. تۇسىنىك بەرۋ.
قازاق ادەبيەتى تاريحىندا ەڭ العاش جازبا ادەبيەتىنىڭ نەگىزىن قالاعان ى. التىنسارين بولسا، ونى ارى قاراي جالعاستىرعان اباي بولعان. ىبىراي التىنسارين كوركەم ءسوز ادەبيەتىنىڭ اتاسى بولسا، ابايدىڭ قارا سوزدەرى عاقليالىق دانالىق سوزدەرى بولعان. اباي ءوز قارا سوزدەرىن 1890 - 1898 جىلدار اراسىندا جازعان. قارا سوزدەرىن جازۋدى باستاعاندا اباي 45 جاستا بولعان. اقىل - ويى تولىسىپ، جاسى كەمەلدەنگەن، كورگەن - بىلگەنىن وي ەلەگىنەن وتكىزىپ، ساراپتار جاسقا جەتكەن كەزىندە قارا سوزدەرىن جازۋدى قولعا العان. بۇعان دەيىن شىعىس ويشىلدارى ءال - فارابي، فيردوۋسي، بابىر، باتىس فيلوسوف، عالىمدارى گاليلەي، كوپەرنيك، سپەنسەر، دارۆين، نيۋتون، پيفاگور ەڭبەكتەرمەن تانىسىپ، ۇلكەن دايىندىقتان ءوتىپ كەلەدى.
ءوزىنىڭ قارا ءسوزدى جازۋدى قولعا العانداعى ماقساتىن اباي ءبىرىنشى قارا سوزىندە اتاپ كورسەتەدى: «اقىرى ويلادىم: وسى ويىما كەلگەن نارسەلەردى قاعازعا جازا بەرەيىن، اق قاعاز بەن قارا سيانى ەرمەك قىلايىن، كىمدە - كىم ىشىنەن كەرەكتى ءسوز تاپسا، جازىپ السىن، يا وقىسىن، كەرەگى جوق دەسە، ءوز ءسوزىم وزىمدىكى دەدىم دە، اقىرى وسىعان بايلادىم، ەندى مۇنان باسقا ەشبىر جۇمىسىم جوق».
ابايدىڭ قارا سوزدەرىنىڭ سانى 46. ءبىراق ءبىز 46 - نشى قازاقتاردىڭ شىعۋ تاريحى جايلى جازىلعان «ءبىراز ءسوز قازاقتاردىڭ ءتۇبى قايدان شىققاندىعى تۋرالى» دەگەن قارا ءسوزىن ءوز الدىنا جەكە تاريحي شىعارما، وچەرك رەتىندە قاراستىرىپ ءجۇرمىز.
اباي قارا سوزدەرى - ءومىر تاجىريبەسىنەن تۋعان وي تولعامىنىڭ قورىتىندىسى.

- ابايدىڭ قارا سوزدەرى تۋرالى باۋىرىنا سالىپ تاربيەلەگەن نەمەرەسى، ماعاۋيانىڭ قىزى ءۋاسيلا بىلاي دەيدى:
«اكەم بالالارىن 7 - 8 - گە شىققاندا وقۋعا بەرەتىن، بالالارمەن قابات، قىزدارىن دا وقىتاتىن، قازاق تىلىندە كىتاپ جوق بولاتىن. سوندىقتان، بالالاردىڭ ويى، دۇنيە تانۋى كەمشىن بولادى دەپ اكەم كوپ ايتىپ ءجۇردى. ءالى ەسىمدە، ءبىر كۇنى ءبىزدىڭ وقىپ وتىرعان ۇيىمىزگە اكەم كەلدى. مولداعا قاراپ: «بالالارعا مىنا كىتاپتى اكەلدىم. وسىنى كوشىرىپ، كوبەيتىپ بالا باسىنا بىردەن تاراتىپ بەر، بۇگىننەن باستاپ وسى كىتاپتى قوسا وقىت» دەدى. ءبىز قۋانىپ كەتتىك. اكەم ۇيدەن شىققان سوڭ، مولدا الگى كىتاپتى الدى دا، باس سالىپ وقىدى، كىتاپ قولجازبا ەكەن. ءبىز ول كىتاپتى كوشىرىپ الىپ وقي باستادىق. ويتكەنى، بۇل جاڭا كىتاپتىڭ ءتىلى ۇتىمدى، ءسوزى تۇسىنىكتى، ىڭعاي اقىل ايتىپ وتىراتىن جاقسى كىتاپ بولدى. كەيىن بايقاسام، سول كىتاپ اكەمنىڭ «عاقليا» اتتى قاراسوزبەن جازعان كىتابى ەكەن».
قارا سوزدەرىندە اباي اڭگىمە - سۇحبات جانرىنىڭ وزىندىك ەرەكشەلىگىن پايدالانادى.
اباي قاراسوزدەرى تۋرالى مۇمكىندىگىنە وراي باتىل، ءىرى نەگىزدى پىكىرلەر ايتقان م. اۋەزوۆ ەدى. «... ابايدىڭ وسى ءقاراسوز دەيتىن مۇرالارى كوركەم پروزانىڭ وزىنە بولەك، ءبىر الۋانى بولىپ قالىپتانادى. بۇلار سيۋجەتتى شىعارمالار ەمەس. بۇرىنعى جازۋشىلار قولدانعان ەستەگى، مەمۋار دا ەمەس. ستيل مازمۇن جاعىنان العاندا، وسى شىعارمالار ابايدىڭ ءوزى تاپقان، ءبىر الۋان كوركەم ءسوزدىڭ ءتۇرى. كەيدە بۇلار سىنشىلدىق، ويشىلدىق جانە كوبىنشە ادامگەرشىلىك، مورال ماسەلەلەرىنە ارنالعان وسيەت، تولعاۋ ءتارىزدى». (م. اۋەزوۆ. 20 - توم).
قارا سوزدەرى تاقىرىپ جاعىنان العاندا اقىننىڭ ولەڭدەرىمەن استاسىپ جاتادى. اباي ادال ەڭبەك ەتۋ، ەگىن سالۋ، ساۋدامەن اينالىسۋ، ونەر ۇيرەنۋ، ءبىلىم - عىلىمدى يگەرۋ، قوعامداعى ءار ءتۇرلى توپتاردىڭ قىلىپ جۇرگەن حارەكەتى، مىنەز - قۇلقى، ادامگەرشىلىك، يماندىلىق سەكىلدى، ءبىرتالاي ماسەلەلەردى قارا سوزدەرىندە كەڭىنەن تولعايدى، ۇلكەن كورەگەندىكپەن كوپتەگەن قۇندى پىكىرلەر تۇيەدى.

اباي قارا سوزدەرىن تاقىرىپ جاعىنان بىرنەشە توپقا بولۋگە بولادى:
(سىزبادان كورسەتۋ)

2. وتكەنگە شولۋ.
بۇعان دەيىن ءبىز، ياعني 5 - سىنىپتا «جەتىنشى» قارا سوزىمەن تانىسقان بولاتىنبىز. قانە، كىم ەسىمىزگە سالىپ جىبەرەدى؟ ( اۋديودان تىڭداتۋ)
ابايدىڭ كەيبىر قارا سوزدەرى قازاقتىڭ ماقال - ماتەلدەرىن تالداۋعا، ولاردىڭ ءمانىن اشۋعا ارنالادى. «بەسىنشى»، «جيىرما توعىزىنشى» سوزدەرىندە اقىن قازاقتىڭ ماقال - ماتەلدەرىنىڭ ىشىندەگى وڭ - تەرىس دەگەندەرىنىڭ، جاقسىلىققا ەمەس، جاماندىققا تاربيەلەيتىندەرىنىڭ استارلى سىرىن سىنعا الادى.
بۇگىنگى ساباقتا «وتىز ءبىرىنشى» قارا سوزىمەن تانىساتىن بولامىز. بارلىعىمىز نازارىمىزدى سالىپ، تىڭدايىق
3. ەلەكتروندى وقۋلىقتان «وتىز ءبىرىنشى» قارا ءسوزىن تىڭداتۋ. (3 مين.)
4. سۇراق - جاۋاپ:
- قانە، كىم ايتادى، «وتىز ءبىرىنشى» قارا سوزىندە اقىن نە نارسەنى تىلگە تيەك ەتكەن؟
- ەستە ساقتاۋدىڭ، ۇمىتپاۋدىڭ 4 ءتۇرلى سەبەبى قانداي؟
1. - سەنۋ كەرەك؛
2. - ۇلگى الۋ كەرەك؛
3.- بىرنەشە رەت قايتالاپ وتىرۋ كەرەك؛
4. – وي كەسەلدى نارسەلەردەن اۋلاق بولۋ كەرەك؛
وي كەسەلدەرى: ۋايىمسىزدىق، سالعىرتتىق،، ويىنشى - كۇلكىشىلدىك، قايعىعا سالىنۋ، قىزىعۋ (قۇمارلانۋ)

5. سوزدىكپەن جۇمىس. (داپتەرگە، تاقتاعا جازۋ)
ءعيبراتلانۋ - (اراب)- ۇلگىلى، ونەگەلى. «جاقسىلىق كورسەڭ ءعيبراتلى، ونى ويعا جيساڭىز».
ۋايىمسىزدىق - ەش نارسەگە الاڭداماۋشىلىق.
سالعىرتتىق - ءار نارسەگە جاي، سالاق قاراۋشىلىق.

6. توپپەن جۇمىس.
1 - توپ: «وتىز ءبىرىنشى» ءسوز
ەستىلگەن نارسەنى ۇمىتپاستىققا ءتورت ءتۇرلى سەبەپ بار: اۋەلى - كوكىرەگى بايلاۋلى بەرىك بولماق كەرەك؛ ەكىنشى — سول نارسەنى ەستىگەندە يا كورگەندە ءعيبراتلانۋ كەرەك، كوڭىلدەنىپ، تۇشىنىپ، ىنتامەن ۇعۋ كەرەك؛ ءۇشىنشى — سول نارسەنى ىشىنەن بىرنەشە ۋاقىت قايتارىپ ويلانىپ، كوڭىلگە بەكىتۋ كەرەك؛
2 - توپ: - ءتورتىنشى - وي كەسەلدى نارسەلەردەن قاشىق بولۋ كەرەك. ەگەر كەز بولىپ قالسا، سالىنباۋ كەرەك. وي كەسەلدەرى: ۋايىمسىز سالعىرتتىق، ويىنشى - كۇلكىشىلدىك، يا ءبىر قايعىعا سالىنۋ، يا ءبىر نارسەگە قۇمارلىق پايدا بولۋ سەكىلدى. بۇل ءتورت نارسە - كۇللى اقىل مەن عىلىمدى توزدىراتۇعىن نارسەلەر.
(ءار توپتان ءبىر وقۋشى مازمۇنداپ شىعادى)

7. وي – قوزعاۋ ءساتى. (سۇراق – جاۋاپ بويىنشا)
- بۇل قارا ءسوزدىڭ يدەياسى قانداي؟
- ەستىگەن نارسەنى ۇمىتپاۋدىڭ، ەستە ساقتاۋدىڭ جولدارىنا توقتالعان.
- بۇل شىعارمانىڭ باس كەيىپكەرى بار ما؟
- ءيا، بار.
- ەگەر بولسا، ول كىم؟
- اباي. جەكە ءوز اۋزىنان ايتىلعان پىكىر. وسىندايدا كەيىپكەر ويى مەن اۆتور ويىنىڭ ءبىر جەردەن شىعىپ وتىراتىنىن بايقاۋ قيىن ەمەس.
- ابايدىڭ قارا ءسوزى كىمنىڭ ويىن بىلدىرەدى؟
- ابايدىڭ ءار قارا ءسوزى جالپى حالىقتىڭ، قالىڭ جۇرتشىلىقتىڭ ويىن ءبىلدىرىپ، ۇلكەن عيبراتتى ءتۇيىن جاسايدى.
- اباي بار اسىل ويىن كىمگە ارنادى؟
- اباي بار اسىل ويىن زامانا جاستارىنا، كەلەر ۇرپاققا ارنادى.
- ونىڭ شىعارماشىلىق قىزمەتىنىڭ نەگىزگى مۇراتى - ادام تاربيەسى.

8. «پىكىرى جوق ادامنان قورىق» دەگەن شىعىس دانالىعى بار. ءاربىر ادامنىڭ وزىندىك مەنى، ءوز پىكىرى بولۋى كەرەك. سەندەر ونى «ءوزىن - ءوزى تانۋ» ساباعىنان دا ۇيرەنىپ جۇرسىڭدەر.
ماقال - ماتەلدەر ابايدىڭ سىنى ءوز پىكىرىڭ (تابليسانى تولتىرۋ)

9. اسىل ءسوزدىڭ جالعاسىن تاپ.
جۇمىسى جوقتىق
تاماعى توقتىق... (ازدىرار ادام بالاسىن)

ءۇش - اق نارسە ادامنىڭ قاسيەتى... (ىستىق قايرات، نۇرلى اقىل، جىلى جۇرەك)

تاعى سەنە باستايمىن،
كۇندە الداعىش قۋلارعا... (ەسىم شىعىپ قاشپايمىن، مەن ىشپەگەن ۋ بار ما؟!)

بالامدى مەدرەسەگە ءبىل دەپ بەردىم... (قىزمەت قىلسىن، شەن السىن دەپ بەرمەدىم)

تالاپ، ەڭبەك، تەرەڭ وي... ( قاناعات، راحىم، ويلاپ قوي، بەس اسىل ءىس، كونسەڭىز)
10. ديسكۋسسيالىق كارتا.

ءسوز تاڭداۋ ءسوز قيسىنى ءسوز ارلەۋ
ىنتامەن ۇعۋ بار زەيىنىن سالۋ كوڭىلدەنىپ، تۇشىنۋ
ءعيبراتلانۋ ۇيرەنۋ ۇلگى ەتۋ
بەرىك بولۋ ەشتەڭەنى ويلاماۋ، بار ىنتاسىمەن تىڭداۋ كوكىرەگى بايلاۋلى بەرىك بولۋ
قايتارىپ ىشىنەن قايتالاۋ ىشىنەن قايتارىپ ويلانىپ

11. ماتىندىك تاپسىرما.
1 - توپقا:
ەستىلگەن نارسەنى ۇمىتپاستىققا ءتورت ءتۇرلى سەبەپ بار: ----------------------------------------------------------- بولماق كەرەك؛ ەكىنشى — سول نارسەنى ەستىگەندە يا كورگەندە ---------------------------- كەرەك، كوڭىلدەنىپ، تۇشىنىپ، -------------------------------------------- كەرەك؛
2 - توپقا: ءۇشىنشى — سول نارسەنى ىشىنەن ------------------------------------------------------- كوڭىلگە بەكىتۋ كەرەك؛
ءتورتىنشى - ------------------------------------------ --------------------- كەرەك. ەگەر كەز بولىپ قالسا، سالىنباۋ كەرەك. وي كەسەلدەرى: --------------------------------------- سەكىلدى. بۇل ءتورت نارسە - --------------------- مەن ------------------------ توزدىراتۇعىن نارسەلەر.

12. ساتىلاي كەشەندى تالداۋ.
«وتىز ءبىرىنشى» قارا ءسوزى
اۆتورى:
جانرى:
تاقىرىبى:
يدەياسى:
ەستىگەندى ۇمىتپاۋدىڭ ءتورت ءتۇرلى سەبەبى بار:
1.
2.
3.
4.
وي كەسەلدەرى:
تاربيەلىك ءتۇيىنى:

قورىتىندى:
اباي – ۇلى اقىن، عالىم، فيلوسوف، كوركەم ادەبيەتتىڭ تەمىرقازىعى.
اباي ناسيحاتى – ىنتىماقشىل، ارلى، ادال، ەڭبەكقور، يماندى، تالاپتى، ۇلكەن جۇرەكتى كىسى بولۋ. اباي «جيىرما توعىزىنشى» قارا ءسوزى ارقىلى كەز - كەلگەن نارسەنى سول قالپىندا قابىلداي بەرمەي، سىن كوزبەن قاراۋعا، وزىڭە كەرەكتى نارسەنى تانىپ، تالعاپ الا بىلۋگە شاقىرادى. ابايدىڭ ءوز سوزىمەن ايتساق:
تەرەڭ ويدىڭ تۇبىندە تەڭىزى بار،
تەسىلە كوپ قاراسا، كوڭىل ۇعار

ءۇي تاپسىرماسى: «اباي قارا ءسوزىن وقىعاننان كەيىنگى تۇيگەن ويىم» ەسسە جازۋ جانە «وتىز ءبىرىنشى» قارا ءسوزىن جاتتاۋ.
باعالاۋ.