ابايدىڭ "ولەڭ - ءسوزدىڭ پاتشاسى، ءسوز ساراسى" ولەڭى
ابايتانۋ 10 سىنىپ
ساباقتىڭ تاقىرىبى: «ولەڭ – ءسوزدىڭ پاتشاسى، ءسوز ساراسى» ولەڭى
ساباقتىڭ جالپى ماقساتى: ولەڭنىڭ يدەياسى، ولەڭگە قويعان ەستەتيكالىق تالابى، اقىندىقتىڭ مۇرات - ماقساتى تۋرالى، پوەزيانىڭ قوعامدىق ءمانى مەن مىندەتىنە زور ماڭىز بەرۋى، ايات، حاديس، ءبايىتسىمال، مەشىت، ءمىناجات، ءۋالي سىندى ءدىن دەرەكتەرىمەن ولەڭنىڭ باعاسىن حالىق ۇعىمىنا تۇسىنىكتى ەتىپ ايتىپ بەرۋىن، ءسوزدىڭ اسىلى رەتىندە پوەزيانى جوعارى باعالاۋىن ۇعىندىرۋ.
ساباقتىڭ ءتۇرى: جاڭا ساباق
ساباقتىڭ ءادىسى: سۇراق - جاۋاپ، لەكسيا
ساباقتىڭ كورنەكىلىگى:
1) «اباي ەنسيكلوپەدياسى «اتامۇرا» 1995 ج؛
2) م. و. اۋەزوۆ جانە ابايتانۋ پروبلەمالارى، الماتى، 1982 ج؛
3) ق. مۇقامەدحانوۆ «اباي مۇراگەرلەرى» الماتى «اتامۇرا» 1995 ج؛
I. قىزىعۋشىلىقتى وياتۋ ساتىسى:
1) وقۋشىلاردى تۇگەندەۋ، ءۇي تاپسىرماسىن تەكسەرۋ.
2) وتكەن تاقىرىپتى ەسكە ءتۇسىرۋ.
II. ماعىنانى اجىراتۋ ساتىسى. جاڭا ساباق
«ولەڭ - ءسوزدىڭ پاتشاسى، ءسوز ساراسى» - ابايدىڭ 1887 جىلى جازعان ولەڭى. كولەمى ءارقايسىسى 5 تارماقتى 15 جولدان تۇرادى. ول – قازاق وقۋشىسىنا ەرتەدەن داڭقتى كوركەم ادەبيەتتە اباي تۋدىرعان بيىك تۇرعى ەسەبىندەگى ەلەڭ. بۇعان شەيىن اقىندىقتىڭ الەۋمەت تىرلىگىندەگى وزگەشە قاسيەتتەرىن ابايدىڭ ءوزى دە جىرلاعان جوق - تى. اقىن مەن اقىندىقتىڭ مۇرات - ماقساتى تۋرالى قازاق ادەبيەتىندە ابايدان بۇرىن وزگە دە جىرلاۋشى، جازۋشى بولماعان. ەڭ الدىمەن، بۇل ولەندە اباي اقىندىق ونەرى، اقىن شىعارمالارى الەۋمەتتىك تارتىستىڭ ۇلكەن قۇرالى، زور ءماندى ارەكەتى ەكەنىن انىق تۇسىنگەنىن كورسەتەدى.
شىعارمانىڭ ۇلكەن يدەياسى انىق حالىقشىل دەموكرات قايراتكەرلەردىڭ سالت - ساناسىن تانىتادى. ەڭ العاشقى سوزدەردە ولەڭگە كوركەمدىكتىڭ شارتىن قويىپ، ەستەتيكالىق جاڭا نورما جاريالايدى. ادام بالاسى ايتىپ كەلگەن ءسوزدىڭ اسىلى – پوەزيا ەكەنىن بيىك باعالاۋمەن بىرگە، ونى تومەندەتەتىن ولقىلىقتاردى دا الدىمەن ايتادى. ال شىن جاقسى ولەڭدى ەردىڭ ەرى، داناسى تۋعىزاتىنى ءسوز بولادى. شىن جاقسى ولەڭ ءوزى دە دانالىقتىڭ ايعاعى دەيدى. ءبىراق وزىنە شەيىن قازاق كوپشىلىگىنە جايىلىپ جۇرگەن ولەڭ بۇنى قاناعات ەتكىزە المايدى. ايتۋشى دا، تىڭداۋشى دا نادان بولعاندىقتان پوەزيانىڭ زور قاسيەتى تۋماي دا، تانىلماي دا ءجۇر دەيدى.
كەلەسى ءبىر - ەكى شۋماقتا اباي ولەڭ ءسوزدىڭ باعاسىن ءدىن دەرەكتەرىمەن دالەلدەيدى. مۇسىلمانشىلىق ۇعىمىنشا ەڭ بەدەلدى دەگەن جايلاردى دالەلدەيدى. ءتاڭىرىنىڭ ءوزى، پايعامبارى، مۇسىلماندارعا ۇستازدىق ەتۋشى اۋليە عۇلاماسى – ءبارى دە ولەڭدى قادىرلەيتىن بوپ اتالادى. ءبىراق قاتتى ەسكەرتەتىن نارسە، اباي بۇل جەردە يسلام ءدىنىن ماداقتاۋ ءۇشىن جاڭاعىلاردى ءسوز ەتىپ وتىرعان جوق. تەك حات تانيتىن قازاق وقۋشىسىنىڭ كوپشىلىگى مويىنداعان ءدىن ۇعىمدارىن، وزىنە شارتتى تۇردە كەرەككە جاراتادى. ولەڭنىڭ سول ورتاداعى بەدەلىن كوتەرۋ ءۇشىن پايدالانادى. بولماسا، يسلامنىڭ انىق ءدىن باسى ۇگىتشىلەرىنىڭ – يمام، سوپىلارىنىڭ، مولدا، يشاندارىنىڭ كوزىمەن قاراعاندا، اباي ولەڭ ءسوز تۋرالى جاريالاپ وتىرعان جاڭالىقتى تۇگەلىمەن كۇپىرلىك دەپ سانار ەدى. ءوزى باعاسىن كوتەرمەك بولعان ولەڭدى قۇداي ايتقان قۇرانمەن، پايعامبار ايتقان حاديسپەن تەڭەۋدەن ارتىق ءدىن بۇزارلىق بولماس. اباي ول اراسىن جاقسى ۇعىنسا دا، مىنا تۇستا سول ءدىن اۆتوريتەتتەرىن ءوز كەرەگىنە جاراتادى. ونىسى جانە ءوزىنىڭ تەرەڭ نانىمى ەمەس، حالىق ۇعىمىنا بەرىلگەن باج دەپ تانىلۋ كەرەك. وسىدان ارى اباي ەستەتيكالىق جاڭا پرينسيپ جاريالايدى.
«... ءىشى التىن، سىرتى كۇمىس ءسوز جاقسىسىن
قازاقتىڭ كەلىستىرەر قاي بالاسى؟» -
دەگەندە، جاڭا عانا وسىنىڭ الدىندا اتالعان يسلامياتتىك نورمانىڭ بارلىعىن وپ - وڭاي اتاپ ءوتىپ، تۋرا 1860 جىلداردا ن. گ. چەرنىشيەۆسكيي، ن. ا. دوبروليۋبوۆتاي ريەۆوليۋسيالىق - دەموكراتتار ادەبيەت ءۇشىن جاريالاعان ەستەتيكالىق نەگىزگە دەن قويادى. «ءىشى - التىن، سىرتى - كۇمىس» دەمەك، مازمۇن مەن ءتۇر ماسەلەسىنە ابايدىڭ ءوز كوزقاراسىن انىقتايدى. تۇردەن مازمۇن قىمباتىراق، باعالىراق دەگەندى انىق تانىتادى. ءدال وسىنداي وزعىن ويمەن اباي ورىستىڭ كلاسسيكالىق ادەبيەتىنىڭ ىشىندەگى ەڭ بيىك شىندىعىن تانىپ، تالعاپ العانىن كورسەتەدى...
وسىدان كەيىنگى كوپ شۋماقتاردا ايتىلاتىن ويلارىنىڭ بارلىعىمەن اباي اقىندىقتىڭ، سونىڭ ىشىندە ءوز اقىندىعىنىڭ جاڭا پلاتفورماسىن، ۇلكەن دەكلاراسياسىن جاريالايدى. بۇل جونىندە ابايدىڭ تولعاۋلى ويى، ديالەكتيكالىق وتريسانيە دارەجەسىنە، فيلوسوفيالىق بيىككە ورلەيدى. وتكەن تاريح قالدىرعان ادەبيەتكە تاريحتىق، فيلوسوفيالىق قاتتى سىنمەن، قاتال سوقتىعادى. بۇرىنعى قازاقتىڭ «جۇيرىگى، شەشەنى»دەگەن ەسكى ءبيىن ماقال كولەمىندەگى جاتتاندى شەشەندىكتەن اسپاعان ارزان ويدىڭ كوزقاراسىن كورسەتكەندەر دەپ بىلەدى. اسىرەسە بۇرىنعى اقىنداردىڭ كەيبىر توپتارىنا ەرەكشە قاتتى سوقتىعادى.
ساتىمساق اقىندى – جاعىمپاز، جانىن جالداعان جەكسۇرىن اقىن ەتىپ، ەنەر ۇستاپ ءجۇرۋدىڭ ورنىنا قايىرشىلىققا كەتكەن سورلىلىقتى اشكەرەلەيدى... سونىمەن قاتار ءوزىنىڭ ەندىگى ءسوزى قوعامدى، حالىقتى تۇزەيتىن ۇلكەن كۇش دەپ تۇسىنەدى. وسيەت ولەڭ حالىق دەرتىنىڭ، تاريح قايشىلىقتارىنىڭ ءبارىن ەمدەپ، تازارتاتىن وزگەشە قۇرال دەپ بىلەدى. ال، ابايدىڭ ۇگىتتەيتىنى زور ادامگەرشىلىك پەن حالىقشىل، تازالىق جولدار بولعاندىقتان، ءوز زامانىنداعى بارلىق ءمىندى، سوراقىلىقتى سول تۋرا جولداعى جاقسى ولەڭ - وسيەتپەن تۇگەل جويىپ، جوعالتۋعا بولادى دەپ يلانادى...
اباي «ءسوز تۇزەلدى، سەن دە تۇزەل» دەگەندە، ءبىر - اق اۋىز ءوتىلۋ ءسوزدى ايتىپ وتىرعان جوق. وسىدان بۇرىنعى جازىلعان جانە كەيىن جازىلاتىن بارلىق شىعارمالارىندا، جاڭاعى سياقتى وزگەشە نانىمدى كوپ تاراتىپ تانىتادى. ءوزىنىڭ بارلىق شىنشىل، ادىلەتشىل قاجىرلى ەڭبەگىمەن، ولەڭ ۇستازدىعىمەن زامانىن تۇزەپ الادى ەكەنمىن دەپ تۇسىنگەن. ءوز ەڭبەگىن سوندايلىق ۇلى جولداعى ۇلكەن ادام مۇددەسى بار، ەرەكشە ەڭبەك دەپ تۇسىنگەن. اباي ەندى ولەڭدىك شىعارمانىڭ ءوزىن دە جانر مەن ءتۇر جاعىنان ىرىكتەپ، تالداپ الادى.
«... باتىردى ايتسام ەل شاۋىپ العان تالاپ،
قىزدى ايتسام، قىزىقتى ايتسام قىزدىرمالاپ.
انشەيىن كۇن وتكىزبەك اڭگىمەگە
تىڭدار ەدىڭ ءبىر ءسوزىن مىڭعا بالاپ»، -
دەگەن تولعاۋدا ۇلكەن ءمان، تەرەڭ سىر بار. حالىقتى تاربيەلەيتىن انىق ۇستازدىق سەز وزىنە بولەك ءبىر الۋان بولسىن. وندا تەرەڭ ويمەن، اشىق شىندىقپەن ارالاسا ۇلكەن تاربيەلىك ءمان، ماعىنا بولسىن دەيدى. ال وسىلاي تالاپ قويعان اباي اقىندىقتىڭ كوپشىلىگى تۋدىراتىن اڭگىمەلى پوەزيا، ۋاقيعالى، قىزىق سيۋجەتتى پوەماعا سىنمەن قارايدى. ونى ءوزى جازۋدان تارتىنادى. سەبەبى، باتىرلىقپەن قىز، قىزىقتى جازۋ، - وقۋشىنىڭ كوڭىلىن اقىن ءوزى باۋلىپ، باستايمىن دەپ وتىرعان تاربيەلىك جولدان الاڭ ەتىپ، اۋدارىپ اكەتەدى. ونداي شىعارمانى وقۋشى ويلانىپ، ءتالىم الاتىن بوپ وقىپ تىڭداماي، انشەيىن ارزان قىزىق، بولىمسىز ەرمەك رەتىندە تاماشالاپ كەتەدى دەپ بىلەدى...
بۇرىن قازاق تاريحىندا، الەۋمەتتىك ساناسىندا بولماعان جاڭالىقتى اكەلۋشى اقىن ەڭ اۋەلى ءوز الدىنداعى تاريحي ەسكىلىكپەن قاتتى شايقاسادى. ەسكىرىپ، توزىپ، ەندى ومىرگە جارامسىز، كونە بوپ قالعان داستۇرلەردەن ءوزىنىڭ نەگىزىن اۋلاققا سالادى. ىرگەسىن اجىراتىپ الىپ، تىڭ دۇنيەنى تاريحتىق جاڭا جولدان ىزدەيدى. وسىلايشا، اقىن مەن اقىندىق تۋرالى، ولاردىڭ قوعام تىرلىگىڭسەگى مىندەت، مۇددەسى تۋرالى ءوزىنىڭ ۇلكەن ءورىس ارناسىن سارالاپ الىپ، بۇدان كەيىنگى شىعارمالارىندا ءدال وسى ءبىر ولەڭدە قالىپتاعان نەگىز بويىنشا ارەكەت ەتەدى...
ولەڭ 11 بۋىندى قارا ولەڭ ۇيقاسىمەن جازىلعان.
III. وي تولعانىس ساتىسى
• اقىن ولەڭىن وقۋ جانە تالداۋ.
ولەڭ – ءسوزدىڭ پاتشاسى، ءسوز ساراسى
ولەڭ – ءسوزدىڭ پاتشاسى، ءسوز ساراسى
قيىننان قيىستىرار ەر داناسى.
تىلگە جەڭىل، جۇرەككە جىلى ءتيىپ،
تەپ - تەگىس جۇمىر كەلسىن اينالاسى.
بوتەن سوزبەن بىلعانسا ءسوز اراسى،
ول - اقىننىڭ ءبىلىمسىز بيشاراسى
ايتۋشى مەن تىڭداۋشى كوبى – نادان،
بۇل جۇرتتىڭ ءسوز تانىماس ءبىر پاراسى.
اۋەلى اياتˡ، ءحاديس² – ءسوزدىڭ باسى،
قوسارلى ءبايىتمىسال³ كەلدى اراسى.
قيسىنىمەن قىزىقتى بولماسا ءسوز،
نەگە ايتسىن پايعامبار مەن ونى اللاسى.
مەشىتتىڭ قۇتپا⁴ وقىعان عۇلاماسى،
ءمۇناجات⁵ ۋاليلەردىڭ⁶ زار نالاسى.
ءبىر ءسوزىن ءبىر سوزىنە قيىستىرار،
ءاربىرى كەلگەنىنشە ءوز شاماسى.
ولەڭگە اركىمنىڭ - اق بار تالاسى،
سوندا دا سولاردىڭ بار تاڭداماسى.
ءىشى التىن، سىرتى كۇمىس ءسوز جاقسىسىن
قازاقتىڭ كەلىستىرەر قاي بالاسى؟
بۇرىنعى ەسكى ءبيدى تۇرسام بارلاپ،
ماقالداپ ايتادى ەكەن، ءسوز قوسارلاپ.
اقىندارى اقىلسىز، نادان كەلىپ،
كور - جەردى ولەڭ قىپتى جوقتان قارماپ.
قوبىز بەن دومبىرا الىپ توپتا سارناپ،
ماقتاۋ ولەڭ ايتىپتى اركىمگە ارناپ.
ءار ەلدەن ولەڭمەنەن قايىر تىلەپ،
كەتىرگەن ءسوز ءقادىرىن جۇرتتى شارلاپ.
مال ءۇشىن ءتىلىن بەزەپ، جانىن جالداپ،
مال سۇراپ بىرەۋدى الداپ، بىرەۋدى ارباپ.
جات ەلدە قايىرشىلىق قىلىپ ءجۇرىپ،
ءوز ەلىن باي دەپ ماقتار قۇداي قارعاپ.
قايدا باي ماقتانشاققا بارعان تاڭداپ،
جيسا دا، باي بولماپتى، قانشا مالدى اپ،
قازاققا ولەڭ دەگەن ءبىر ءقادىرسىز،
بىلجىراق كورىنەدى سولار داڭداق.
ەسكى بيشە وتىرمان بوس ماقالداپ،
ەسكى اقىنشا مال ءۇشىن تۇرمان زارلاپ.
ءسوز تۇزەلدى، تىڭداۋشى، سەن دە تۇزەل،
سەندەرگە دە كەلەيىن ەندى اياڭداپ.
باتىردى ايتسام ەل شاۋىپ العان تالاپ،
قىزدى ايتسام، قىزىقتى ايتسام قىزدىرمالاپ،
انشەيىن كۇن وتكىزبەك اڭگىمەگە
تىڭدار ەدىڭ ءار ءسوزىن مىڭعا بالاپ.
اقىل سوزگە ىنتاسىز، جۇرت شابانداپ،
كونگەنىم - اق سوعان دەپ ءجۇر تابانداپ.
كىسىمسىنگەن جەپ كەتەر ءبىلىمسىز كوپ،
جىبەرسەم، وكپەلەمە، كوپ جامانداپ.
امالداپ قاراعايدى تالعا جالعاپ،
اركىم ءجۇر الار جەردىڭ ەبىن قامداپ.
ماقتان قۋعان، مالقۇمار نەنى ۇعا السىن،
شىقپاسا مىڭنان بىرەۋ تالعاپ - تالعاپ.
مال جيىپ ارامدىقپەن ۇرلاپ - قارلاپ،
قۋسىڭ دەسە، قۋانىپ ءجۇر الشاڭداپ.
قاقسا - سوقسا ءبىر پايدا تۇسە مە دەپ،
ەلدىڭ بايىن ەلىرتىپ "جاۋ مۇندالاپ".
ىنساپ، ۇيات، ار، نامىس، سابىر، تالاپ —
بۇلاردى كەرەك قىلماس ەشكىم قالاپ.
تەرەڭ وي، تەرەڭ عىلىم ىزدەمەيدى،
وتىرىك پەن وسەكتى جۇندەي ساباپ.
سوزدىكپەن جۇمىس
• ايات (ارابشا) — قۇران ءسوزى.
• ءحاديس (ارابشا) — مۇحاممەد پايعامباردىڭ ءسوزى.
• ءبايىت (ارابشا) — ولەڭ. "ءبايىت مىسال"— مىسال ولەڭ، ۇلگى - ونەگە ولەڭ. قۇتپا، ءحوتبا (ارابشا)— ۋاعىز وقۋ، سويلەۋ ماعىناسىندا.
• ءمۇناجات، مونەجات (ارابشا) — اللاعا جالبارىنۋ، ماقتاۋ ءسوز ايتۋ.
• ءۋالي (ارابشا) — اۋليە، پايعامبار.
• ولەڭنەن تۇسىنگەندەرىن «ىشىنە - سىرتىنا» كەستەسىن تولتىرۋ.
ىشىنە: ابايدىڭ ولەڭگە قوياتىن تالاپتارى
سىرتىنا: سەنىڭ ولەڭگە قوياتىن تالاپتارىڭ
ساباقتى قورىتۋ.
«ولەڭ - ءسوزدىڭ پاتشاسى» اتتى تۋىندىسىندا:
ولەڭ - ءسوزدىڭ پاتشاسى، ءسوز ساراسى،
قيىننان قيىستىرار ەر داناسى.
تىلگە جەڭىل، جۇرەككە جىلى ءتيىپ،
تەپ - تەگىس جۇمىر كەلسىن اينالاسى.
بوتەن سوزبەن بىلعانسا ءسوز اراسى،
ول - اقىننىڭ ءبىلىمسىز بيشاراسى....
ءىشى التىن، سىرتى كۇمىس ءسوز جاقسىسىن
قازاقتىڭ كەلىستىرەر قاي بالاسى؟ —
دەپ جاۋاپ بەردى.
ولەڭدى "ءسوز پاتشاسى" دەپ وتە جوعارى باعالاي وتىرىپ، ونداي ولەڭدى "ەر داناسى" عانا، ياعني كەمەڭگەر اقىندار عانا قيىننان قيىستىرىپ، تۋدىرا الاتىنىن ايتادى. قۇران سوزدەرىنىڭ كۇللى مۇسىلماندى اۋەنىنە ۇيىتاتىن قۇدىرەتى "قيسىنىمەن قىزىقتى بولۋى" دەپ، ونى ءسوزدىڭ اسىلدىعىنا دالەل ەتەدى. "تىلگە جەڭىل، جۇرەككە جىلى تيەتىن"، "اينالاسى تەپ - تەگىس جۇمىر" بولۋى، "بوتەن سوزبەن بىلعانباۋى"، ءسويتىپ، ءتۇرى مەن مازمۇنى قۇپ جاراسىپ ("ءىشى التىن، سىرتى كۇمىس ءسوز جاقسىسى") تۇرۋى — ۇلى ابايدىڭ ولەڭگە قوياتىن باستى تالاپتارى.
• اباي ولەڭگە قانداي انىقتاما بەرگەن؟
• اباي اقىندىق پەن ولەڭگە قانداي تالاپتار قويادى؟ ابايشا ناعىز ولەڭ قانداي بولۋى كەرەك؟
• ولەڭنەن اقىننىڭ تىڭداۋشىعا ارنالعان جولدارىن تابىڭدار، قازىرگى تىڭداۋشى تۋرالى ءوز ويلارىڭدى بىلدىرىڭدەر.
• اقىن قالامىنىڭ سىنىنا كىمدەر ىلىككەن؟ ولەڭ جولدارىمەن دالەلدەڭدەر.
ءۇي تاپسىرماسى: «ولەڭ – ءسوزدىڭ پاتشاسى، ءسوز ساراسى» ولەڭىن جاتتاۋ.
ساباقتىڭ تاقىرىبى: «ولەڭ – ءسوزدىڭ پاتشاسى، ءسوز ساراسى» ولەڭى
ساباقتىڭ جالپى ماقساتى: ولەڭنىڭ يدەياسى، ولەڭگە قويعان ەستەتيكالىق تالابى، اقىندىقتىڭ مۇرات - ماقساتى تۋرالى، پوەزيانىڭ قوعامدىق ءمانى مەن مىندەتىنە زور ماڭىز بەرۋى، ايات، حاديس، ءبايىتسىمال، مەشىت، ءمىناجات، ءۋالي سىندى ءدىن دەرەكتەرىمەن ولەڭنىڭ باعاسىن حالىق ۇعىمىنا تۇسىنىكتى ەتىپ ايتىپ بەرۋىن، ءسوزدىڭ اسىلى رەتىندە پوەزيانى جوعارى باعالاۋىن ۇعىندىرۋ.
ساباقتىڭ ءتۇرى: جاڭا ساباق
ساباقتىڭ ءادىسى: سۇراق - جاۋاپ، لەكسيا
ساباقتىڭ كورنەكىلىگى:
1) «اباي ەنسيكلوپەدياسى «اتامۇرا» 1995 ج؛
2) م. و. اۋەزوۆ جانە ابايتانۋ پروبلەمالارى، الماتى، 1982 ج؛
3) ق. مۇقامەدحانوۆ «اباي مۇراگەرلەرى» الماتى «اتامۇرا» 1995 ج؛
I. قىزىعۋشىلىقتى وياتۋ ساتىسى:
1) وقۋشىلاردى تۇگەندەۋ، ءۇي تاپسىرماسىن تەكسەرۋ.
2) وتكەن تاقىرىپتى ەسكە ءتۇسىرۋ.
II. ماعىنانى اجىراتۋ ساتىسى. جاڭا ساباق
«ولەڭ - ءسوزدىڭ پاتشاسى، ءسوز ساراسى» - ابايدىڭ 1887 جىلى جازعان ولەڭى. كولەمى ءارقايسىسى 5 تارماقتى 15 جولدان تۇرادى. ول – قازاق وقۋشىسىنا ەرتەدەن داڭقتى كوركەم ادەبيەتتە اباي تۋدىرعان بيىك تۇرعى ەسەبىندەگى ەلەڭ. بۇعان شەيىن اقىندىقتىڭ الەۋمەت تىرلىگىندەگى وزگەشە قاسيەتتەرىن ابايدىڭ ءوزى دە جىرلاعان جوق - تى. اقىن مەن اقىندىقتىڭ مۇرات - ماقساتى تۋرالى قازاق ادەبيەتىندە ابايدان بۇرىن وزگە دە جىرلاۋشى، جازۋشى بولماعان. ەڭ الدىمەن، بۇل ولەندە اباي اقىندىق ونەرى، اقىن شىعارمالارى الەۋمەتتىك تارتىستىڭ ۇلكەن قۇرالى، زور ءماندى ارەكەتى ەكەنىن انىق تۇسىنگەنىن كورسەتەدى.
شىعارمانىڭ ۇلكەن يدەياسى انىق حالىقشىل دەموكرات قايراتكەرلەردىڭ سالت - ساناسىن تانىتادى. ەڭ العاشقى سوزدەردە ولەڭگە كوركەمدىكتىڭ شارتىن قويىپ، ەستەتيكالىق جاڭا نورما جاريالايدى. ادام بالاسى ايتىپ كەلگەن ءسوزدىڭ اسىلى – پوەزيا ەكەنىن بيىك باعالاۋمەن بىرگە، ونى تومەندەتەتىن ولقىلىقتاردى دا الدىمەن ايتادى. ال شىن جاقسى ولەڭدى ەردىڭ ەرى، داناسى تۋعىزاتىنى ءسوز بولادى. شىن جاقسى ولەڭ ءوزى دە دانالىقتىڭ ايعاعى دەيدى. ءبىراق وزىنە شەيىن قازاق كوپشىلىگىنە جايىلىپ جۇرگەن ولەڭ بۇنى قاناعات ەتكىزە المايدى. ايتۋشى دا، تىڭداۋشى دا نادان بولعاندىقتان پوەزيانىڭ زور قاسيەتى تۋماي دا، تانىلماي دا ءجۇر دەيدى.
كەلەسى ءبىر - ەكى شۋماقتا اباي ولەڭ ءسوزدىڭ باعاسىن ءدىن دەرەكتەرىمەن دالەلدەيدى. مۇسىلمانشىلىق ۇعىمىنشا ەڭ بەدەلدى دەگەن جايلاردى دالەلدەيدى. ءتاڭىرىنىڭ ءوزى، پايعامبارى، مۇسىلماندارعا ۇستازدىق ەتۋشى اۋليە عۇلاماسى – ءبارى دە ولەڭدى قادىرلەيتىن بوپ اتالادى. ءبىراق قاتتى ەسكەرتەتىن نارسە، اباي بۇل جەردە يسلام ءدىنىن ماداقتاۋ ءۇشىن جاڭاعىلاردى ءسوز ەتىپ وتىرعان جوق. تەك حات تانيتىن قازاق وقۋشىسىنىڭ كوپشىلىگى مويىنداعان ءدىن ۇعىمدارىن، وزىنە شارتتى تۇردە كەرەككە جاراتادى. ولەڭنىڭ سول ورتاداعى بەدەلىن كوتەرۋ ءۇشىن پايدالانادى. بولماسا، يسلامنىڭ انىق ءدىن باسى ۇگىتشىلەرىنىڭ – يمام، سوپىلارىنىڭ، مولدا، يشاندارىنىڭ كوزىمەن قاراعاندا، اباي ولەڭ ءسوز تۋرالى جاريالاپ وتىرعان جاڭالىقتى تۇگەلىمەن كۇپىرلىك دەپ سانار ەدى. ءوزى باعاسىن كوتەرمەك بولعان ولەڭدى قۇداي ايتقان قۇرانمەن، پايعامبار ايتقان حاديسپەن تەڭەۋدەن ارتىق ءدىن بۇزارلىق بولماس. اباي ول اراسىن جاقسى ۇعىنسا دا، مىنا تۇستا سول ءدىن اۆتوريتەتتەرىن ءوز كەرەگىنە جاراتادى. ونىسى جانە ءوزىنىڭ تەرەڭ نانىمى ەمەس، حالىق ۇعىمىنا بەرىلگەن باج دەپ تانىلۋ كەرەك. وسىدان ارى اباي ەستەتيكالىق جاڭا پرينسيپ جاريالايدى.
«... ءىشى التىن، سىرتى كۇمىس ءسوز جاقسىسىن
قازاقتىڭ كەلىستىرەر قاي بالاسى؟» -
دەگەندە، جاڭا عانا وسىنىڭ الدىندا اتالعان يسلامياتتىك نورمانىڭ بارلىعىن وپ - وڭاي اتاپ ءوتىپ، تۋرا 1860 جىلداردا ن. گ. چەرنىشيەۆسكيي، ن. ا. دوبروليۋبوۆتاي ريەۆوليۋسيالىق - دەموكراتتار ادەبيەت ءۇشىن جاريالاعان ەستەتيكالىق نەگىزگە دەن قويادى. «ءىشى - التىن، سىرتى - كۇمىس» دەمەك، مازمۇن مەن ءتۇر ماسەلەسىنە ابايدىڭ ءوز كوزقاراسىن انىقتايدى. تۇردەن مازمۇن قىمباتىراق، باعالىراق دەگەندى انىق تانىتادى. ءدال وسىنداي وزعىن ويمەن اباي ورىستىڭ كلاسسيكالىق ادەبيەتىنىڭ ىشىندەگى ەڭ بيىك شىندىعىن تانىپ، تالعاپ العانىن كورسەتەدى...
وسىدان كەيىنگى كوپ شۋماقتاردا ايتىلاتىن ويلارىنىڭ بارلىعىمەن اباي اقىندىقتىڭ، سونىڭ ىشىندە ءوز اقىندىعىنىڭ جاڭا پلاتفورماسىن، ۇلكەن دەكلاراسياسىن جاريالايدى. بۇل جونىندە ابايدىڭ تولعاۋلى ويى، ديالەكتيكالىق وتريسانيە دارەجەسىنە، فيلوسوفيالىق بيىككە ورلەيدى. وتكەن تاريح قالدىرعان ادەبيەتكە تاريحتىق، فيلوسوفيالىق قاتتى سىنمەن، قاتال سوقتىعادى. بۇرىنعى قازاقتىڭ «جۇيرىگى، شەشەنى»دەگەن ەسكى ءبيىن ماقال كولەمىندەگى جاتتاندى شەشەندىكتەن اسپاعان ارزان ويدىڭ كوزقاراسىن كورسەتكەندەر دەپ بىلەدى. اسىرەسە بۇرىنعى اقىنداردىڭ كەيبىر توپتارىنا ەرەكشە قاتتى سوقتىعادى.
ساتىمساق اقىندى – جاعىمپاز، جانىن جالداعان جەكسۇرىن اقىن ەتىپ، ەنەر ۇستاپ ءجۇرۋدىڭ ورنىنا قايىرشىلىققا كەتكەن سورلىلىقتى اشكەرەلەيدى... سونىمەن قاتار ءوزىنىڭ ەندىگى ءسوزى قوعامدى، حالىقتى تۇزەيتىن ۇلكەن كۇش دەپ تۇسىنەدى. وسيەت ولەڭ حالىق دەرتىنىڭ، تاريح قايشىلىقتارىنىڭ ءبارىن ەمدەپ، تازارتاتىن وزگەشە قۇرال دەپ بىلەدى. ال، ابايدىڭ ۇگىتتەيتىنى زور ادامگەرشىلىك پەن حالىقشىل، تازالىق جولدار بولعاندىقتان، ءوز زامانىنداعى بارلىق ءمىندى، سوراقىلىقتى سول تۋرا جولداعى جاقسى ولەڭ - وسيەتپەن تۇگەل جويىپ، جوعالتۋعا بولادى دەپ يلانادى...
اباي «ءسوز تۇزەلدى، سەن دە تۇزەل» دەگەندە، ءبىر - اق اۋىز ءوتىلۋ ءسوزدى ايتىپ وتىرعان جوق. وسىدان بۇرىنعى جازىلعان جانە كەيىن جازىلاتىن بارلىق شىعارمالارىندا، جاڭاعى سياقتى وزگەشە نانىمدى كوپ تاراتىپ تانىتادى. ءوزىنىڭ بارلىق شىنشىل، ادىلەتشىل قاجىرلى ەڭبەگىمەن، ولەڭ ۇستازدىعىمەن زامانىن تۇزەپ الادى ەكەنمىن دەپ تۇسىنگەن. ءوز ەڭبەگىن سوندايلىق ۇلى جولداعى ۇلكەن ادام مۇددەسى بار، ەرەكشە ەڭبەك دەپ تۇسىنگەن. اباي ەندى ولەڭدىك شىعارمانىڭ ءوزىن دە جانر مەن ءتۇر جاعىنان ىرىكتەپ، تالداپ الادى.
«... باتىردى ايتسام ەل شاۋىپ العان تالاپ،
قىزدى ايتسام، قىزىقتى ايتسام قىزدىرمالاپ.
انشەيىن كۇن وتكىزبەك اڭگىمەگە
تىڭدار ەدىڭ ءبىر ءسوزىن مىڭعا بالاپ»، -
دەگەن تولعاۋدا ۇلكەن ءمان، تەرەڭ سىر بار. حالىقتى تاربيەلەيتىن انىق ۇستازدىق سەز وزىنە بولەك ءبىر الۋان بولسىن. وندا تەرەڭ ويمەن، اشىق شىندىقپەن ارالاسا ۇلكەن تاربيەلىك ءمان، ماعىنا بولسىن دەيدى. ال وسىلاي تالاپ قويعان اباي اقىندىقتىڭ كوپشىلىگى تۋدىراتىن اڭگىمەلى پوەزيا، ۋاقيعالى، قىزىق سيۋجەتتى پوەماعا سىنمەن قارايدى. ونى ءوزى جازۋدان تارتىنادى. سەبەبى، باتىرلىقپەن قىز، قىزىقتى جازۋ، - وقۋشىنىڭ كوڭىلىن اقىن ءوزى باۋلىپ، باستايمىن دەپ وتىرعان تاربيەلىك جولدان الاڭ ەتىپ، اۋدارىپ اكەتەدى. ونداي شىعارمانى وقۋشى ويلانىپ، ءتالىم الاتىن بوپ وقىپ تىڭداماي، انشەيىن ارزان قىزىق، بولىمسىز ەرمەك رەتىندە تاماشالاپ كەتەدى دەپ بىلەدى...
بۇرىن قازاق تاريحىندا، الەۋمەتتىك ساناسىندا بولماعان جاڭالىقتى اكەلۋشى اقىن ەڭ اۋەلى ءوز الدىنداعى تاريحي ەسكىلىكپەن قاتتى شايقاسادى. ەسكىرىپ، توزىپ، ەندى ومىرگە جارامسىز، كونە بوپ قالعان داستۇرلەردەن ءوزىنىڭ نەگىزىن اۋلاققا سالادى. ىرگەسىن اجىراتىپ الىپ، تىڭ دۇنيەنى تاريحتىق جاڭا جولدان ىزدەيدى. وسىلايشا، اقىن مەن اقىندىق تۋرالى، ولاردىڭ قوعام تىرلىگىڭسەگى مىندەت، مۇددەسى تۋرالى ءوزىنىڭ ۇلكەن ءورىس ارناسىن سارالاپ الىپ، بۇدان كەيىنگى شىعارمالارىندا ءدال وسى ءبىر ولەڭدە قالىپتاعان نەگىز بويىنشا ارەكەت ەتەدى...
ولەڭ 11 بۋىندى قارا ولەڭ ۇيقاسىمەن جازىلعان.
III. وي تولعانىس ساتىسى
• اقىن ولەڭىن وقۋ جانە تالداۋ.
ولەڭ – ءسوزدىڭ پاتشاسى، ءسوز ساراسى
ولەڭ – ءسوزدىڭ پاتشاسى، ءسوز ساراسى
قيىننان قيىستىرار ەر داناسى.
تىلگە جەڭىل، جۇرەككە جىلى ءتيىپ،
تەپ - تەگىس جۇمىر كەلسىن اينالاسى.
بوتەن سوزبەن بىلعانسا ءسوز اراسى،
ول - اقىننىڭ ءبىلىمسىز بيشاراسى
ايتۋشى مەن تىڭداۋشى كوبى – نادان،
بۇل جۇرتتىڭ ءسوز تانىماس ءبىر پاراسى.
اۋەلى اياتˡ، ءحاديس² – ءسوزدىڭ باسى،
قوسارلى ءبايىتمىسال³ كەلدى اراسى.
قيسىنىمەن قىزىقتى بولماسا ءسوز،
نەگە ايتسىن پايعامبار مەن ونى اللاسى.
مەشىتتىڭ قۇتپا⁴ وقىعان عۇلاماسى،
ءمۇناجات⁵ ۋاليلەردىڭ⁶ زار نالاسى.
ءبىر ءسوزىن ءبىر سوزىنە قيىستىرار،
ءاربىرى كەلگەنىنشە ءوز شاماسى.
ولەڭگە اركىمنىڭ - اق بار تالاسى،
سوندا دا سولاردىڭ بار تاڭداماسى.
ءىشى التىن، سىرتى كۇمىس ءسوز جاقسىسىن
قازاقتىڭ كەلىستىرەر قاي بالاسى؟
بۇرىنعى ەسكى ءبيدى تۇرسام بارلاپ،
ماقالداپ ايتادى ەكەن، ءسوز قوسارلاپ.
اقىندارى اقىلسىز، نادان كەلىپ،
كور - جەردى ولەڭ قىپتى جوقتان قارماپ.
قوبىز بەن دومبىرا الىپ توپتا سارناپ،
ماقتاۋ ولەڭ ايتىپتى اركىمگە ارناپ.
ءار ەلدەن ولەڭمەنەن قايىر تىلەپ،
كەتىرگەن ءسوز ءقادىرىن جۇرتتى شارلاپ.
مال ءۇشىن ءتىلىن بەزەپ، جانىن جالداپ،
مال سۇراپ بىرەۋدى الداپ، بىرەۋدى ارباپ.
جات ەلدە قايىرشىلىق قىلىپ ءجۇرىپ،
ءوز ەلىن باي دەپ ماقتار قۇداي قارعاپ.
قايدا باي ماقتانشاققا بارعان تاڭداپ،
جيسا دا، باي بولماپتى، قانشا مالدى اپ،
قازاققا ولەڭ دەگەن ءبىر ءقادىرسىز،
بىلجىراق كورىنەدى سولار داڭداق.
ەسكى بيشە وتىرمان بوس ماقالداپ،
ەسكى اقىنشا مال ءۇشىن تۇرمان زارلاپ.
ءسوز تۇزەلدى، تىڭداۋشى، سەن دە تۇزەل،
سەندەرگە دە كەلەيىن ەندى اياڭداپ.
باتىردى ايتسام ەل شاۋىپ العان تالاپ،
قىزدى ايتسام، قىزىقتى ايتسام قىزدىرمالاپ،
انشەيىن كۇن وتكىزبەك اڭگىمەگە
تىڭدار ەدىڭ ءار ءسوزىن مىڭعا بالاپ.
اقىل سوزگە ىنتاسىز، جۇرت شابانداپ،
كونگەنىم - اق سوعان دەپ ءجۇر تابانداپ.
كىسىمسىنگەن جەپ كەتەر ءبىلىمسىز كوپ،
جىبەرسەم، وكپەلەمە، كوپ جامانداپ.
امالداپ قاراعايدى تالعا جالعاپ،
اركىم ءجۇر الار جەردىڭ ەبىن قامداپ.
ماقتان قۋعان، مالقۇمار نەنى ۇعا السىن،
شىقپاسا مىڭنان بىرەۋ تالعاپ - تالعاپ.
مال جيىپ ارامدىقپەن ۇرلاپ - قارلاپ،
قۋسىڭ دەسە، قۋانىپ ءجۇر الشاڭداپ.
قاقسا - سوقسا ءبىر پايدا تۇسە مە دەپ،
ەلدىڭ بايىن ەلىرتىپ "جاۋ مۇندالاپ".
ىنساپ، ۇيات، ار، نامىس، سابىر، تالاپ —
بۇلاردى كەرەك قىلماس ەشكىم قالاپ.
تەرەڭ وي، تەرەڭ عىلىم ىزدەمەيدى،
وتىرىك پەن وسەكتى جۇندەي ساباپ.
سوزدىكپەن جۇمىس
• ايات (ارابشا) — قۇران ءسوزى.
• ءحاديس (ارابشا) — مۇحاممەد پايعامباردىڭ ءسوزى.
• ءبايىت (ارابشا) — ولەڭ. "ءبايىت مىسال"— مىسال ولەڭ، ۇلگى - ونەگە ولەڭ. قۇتپا، ءحوتبا (ارابشا)— ۋاعىز وقۋ، سويلەۋ ماعىناسىندا.
• ءمۇناجات، مونەجات (ارابشا) — اللاعا جالبارىنۋ، ماقتاۋ ءسوز ايتۋ.
• ءۋالي (ارابشا) — اۋليە، پايعامبار.
• ولەڭنەن تۇسىنگەندەرىن «ىشىنە - سىرتىنا» كەستەسىن تولتىرۋ.
ىشىنە: ابايدىڭ ولەڭگە قوياتىن تالاپتارى
سىرتىنا: سەنىڭ ولەڭگە قوياتىن تالاپتارىڭ
ساباقتى قورىتۋ.
«ولەڭ - ءسوزدىڭ پاتشاسى» اتتى تۋىندىسىندا:
ولەڭ - ءسوزدىڭ پاتشاسى، ءسوز ساراسى،
قيىننان قيىستىرار ەر داناسى.
تىلگە جەڭىل، جۇرەككە جىلى ءتيىپ،
تەپ - تەگىس جۇمىر كەلسىن اينالاسى.
بوتەن سوزبەن بىلعانسا ءسوز اراسى،
ول - اقىننىڭ ءبىلىمسىز بيشاراسى....
ءىشى التىن، سىرتى كۇمىس ءسوز جاقسىسىن
قازاقتىڭ كەلىستىرەر قاي بالاسى؟ —
دەپ جاۋاپ بەردى.
ولەڭدى "ءسوز پاتشاسى" دەپ وتە جوعارى باعالاي وتىرىپ، ونداي ولەڭدى "ەر داناسى" عانا، ياعني كەمەڭگەر اقىندار عانا قيىننان قيىستىرىپ، تۋدىرا الاتىنىن ايتادى. قۇران سوزدەرىنىڭ كۇللى مۇسىلماندى اۋەنىنە ۇيىتاتىن قۇدىرەتى "قيسىنىمەن قىزىقتى بولۋى" دەپ، ونى ءسوزدىڭ اسىلدىعىنا دالەل ەتەدى. "تىلگە جەڭىل، جۇرەككە جىلى تيەتىن"، "اينالاسى تەپ - تەگىس جۇمىر" بولۋى، "بوتەن سوزبەن بىلعانباۋى"، ءسويتىپ، ءتۇرى مەن مازمۇنى قۇپ جاراسىپ ("ءىشى التىن، سىرتى كۇمىس ءسوز جاقسىسى") تۇرۋى — ۇلى ابايدىڭ ولەڭگە قوياتىن باستى تالاپتارى.
• اباي ولەڭگە قانداي انىقتاما بەرگەن؟
• اباي اقىندىق پەن ولەڭگە قانداي تالاپتار قويادى؟ ابايشا ناعىز ولەڭ قانداي بولۋى كەرەك؟
• ولەڭنەن اقىننىڭ تىڭداۋشىعا ارنالعان جولدارىن تابىڭدار، قازىرگى تىڭداۋشى تۋرالى ءوز ويلارىڭدى بىلدىرىڭدەر.
• اقىن قالامىنىڭ سىنىنا كىمدەر ىلىككەن؟ ولەڭ جولدارىمەن دالەلدەڭدەر.
ءۇي تاپسىرماسى: «ولەڭ – ءسوزدىڭ پاتشاسى، ءسوز ساراسى» ولەڭىن جاتتاۋ.
You Might Also Like
-
ساباقتىڭ تاقىرىبى: ەلەكتر كابەلدەرى، سىمدار جانە باۋسىمدار (شنۋرى)
