ابدۋماناپوۆ ابدۋعوپۋر
سادۆاقاسوۆا گۋلزيا باعدات قىزى
11 «ا» سىنىپ وقۋشىسى
جەتەكشىسى ازييەۆا اديليام ناريمانوۆنا
ۇيعىر اۋدانى باحار اۋىلى ا.روزىباكييەۆ اتىنداعى وم
تاقىرىبى: ابدۋماناپوۆ ابدۋعوپۋر
I كىرىسپە
II نەگىزگى ءبولىم
1. بالالىق شاعى
2. جاستىق شاعى
3. ەڭبەك جولى
4. باحار اۋىلىنىڭ قۇرىلۋى
5. جەتكەن جەتىستىكتەرى
III قورىتىندى
IV پايدالانىلعان ادەبيەتتەر
كىرىسپە
مەن بۇل عىلىمي جۇمىسىمدى باحار اۋىلىنىڭ نەگىزىن قالاعان ابدۋعوپۋر اتا ابدۋماناپوۆقا ارنادىم. ول كىسى بۇكىل ءومىرىن ەڭبەك ەتىپ، ەلىنە جاقسىلىق جاساۋمەن وتكىزگەن. عوپپا اتامىز ءوز ومىرىندە اسقان مەيىرىمدى، كەشىرىمشىل، كىشىپەيىل، ەشكىمگە قيانات جاساماعان، ادامدارعا قول ۇشىن كوپ بەرگەن جان بولعان ەكەن. بۇل كۇندەرى اۋىلداستارى ول كىسىنى تەك قانا ىستىق ساعىنىشپەن ەسكە الادى.
ابدۋماناپوۆ ابدۋعوپۋر 1929 جىلى 15-قاڭتاردا ۇيعىر اۋدانى، كىشى اقسۋ اۋىلىندا دۇنيەگە كەلگەن. 1945 جىلى ۇلكەن اقسۋ ورتا مەكتەبىن بىتىرگەننەن كەيىن، ەڭبەك جولىن 1945-1948 جىلدارى سۇمبە اۋىلىنداعى ورتا مەكتەپتە پيونەر - ۆوجاتىي، كومسومول كوميتەتىنىڭ حاتشىسى بولىپ جۇمىس ىستەۋدەن باستاعان. 1946 جىلى «ەمگەك» كولحوزىندا، 1947 جىلى پودگورنوە (قىرعىزساي) اۋىلىندا ەڭبەك ەتكەن. 1948 جىلى الماتى قالاسىنداعى اۋىلشارۋاشىلىق ينستيتۋتىنىڭ تولىق كۋرسىن ينجەنەر-مەحانيك ماماندىعى بويىنشا 1953 جىلى بىتىرگەن.1953 جىلى تامىز ايىنان اۋداننىڭ زايلييسكيي رتس–تا مەحانيك، باس ينجەنەر، 1959-1961 جىلدارى وسى مەكەمەنىڭ ديرەكتورى جانە اۋداندىق قازسەلحوزتەحنيكا مەكەمەسىنىڭ باستىعى بولىپ قىزمەت اتقارعان.
1961-1976 جىلدارى «ەمگەك» كولحوزىنىڭ ءتوراعاسى، 1976-1992 جىلدارى جاڭا قۇرىلعان ا.روزىباكييەۆ سوۆحوزىنا ديرەكتور بولىپ، زەينەتكەرلىككە شىققانعا دەيىن باسشىلىق قىزمەتتەرىن اتقارعان. سوۆحوزدىڭ اتىن – باحار دەپ اتاعان. قازاق تىلىندەگى ماعىناسى «كوكتەم».وسى جەردە قارا تاستان سۋ شىعارىپ، ءۇي تۇرعىزىپ، باۋ-باقشا وتىرعىزعان دا عوپا اتا.
ءومىرىنىڭ سوڭىنا دەيىن ەڭبەكتەن قول ۇزبەي، قايتىس بولعانشا باحار اۋىلىنداعى «باحتيار» شارۋا قوجالىعىنىڭ ءتوراعاسى قىزمەتىن اتقارعان. بۇگىندە بۇل قوجالىقتى بالالارى مەن نەمەرەلەرى باسقارىپ كەلەدى.
مەن ءۇشىن عوپا اعانىڭ ءومىرىن زەرتتەۋ وتە قىزىق بولدى. مەن كىتاپحانالاردى اقتارىپ، مۇراعاتتان ماعلۇماتتار جيناپ، اتامىزدىڭ كوزىن كورگەن ادامدارمەن سۇحباتتاسىپ، عوپا اعامىزدىڭ وتباسىمەن تانىسىپ، كوپ ەڭبەكتەندىم.
مەنىڭ بۇل عىلىمي جۇمىسىمدى باستاۋداعى ماقساتىم – كىندىك قانىم تامعان جەر باحار اۋىلىمنىڭ نەگىزىن قالاعان كەمەڭگەر باسشى ابدۋعوپۋر اعا ابدۋماناپوۆ جايلى بىلگەنىمدى ارتتىرىپ، تاريحتا قالار تۇلعانى رەسپۋبليكا كولەمىندە تانىتۋ.
نەگىزگى ءبولىم
باحار اۋىلىنىڭ نەگىزىن قالاعان – ابدۋماناپوۆ ابدۋعوپۋر 1929 جىلى 15 قاڭتاردا الماتى وبلىسى، ۇيعىر اۋدانى، كىشى اقسۋ اۋىلىن - دا ومىرگە كەلگەن. بالالىق شاعى سول جەردە وتكەن. اناسى –باراتوۆا حۋزرا 1888 جىلى ومىرگە كەلگەن.
عوپا اعانىڭ جاستايىنان بىلىمگە دەگەن قۇشتارلىعى زور بولعان.
1945 جىلى ۇلكەن اقسۋ ورتا مەكتەبىن بىتىرگەن. 1945-1948 جىلدارى سۇمبە اۋىلىندا ورتا مەكتەپتە پيونەر - ۆوجاتىي، كومسومول كوميتەتىنىڭ حاتشىسى بولىپ جۇمىس ىستەگەن. 1946 جىلى «ەمگەك» كولحوزىندا تراكتور بريگاداسىنىڭ ەسەپشىسى بولىپ، 1947 جىلدان پودگورنوە (قىرعىزساي) اۋىلىنداعى دەتدومدا پيونەر - ۆوجاتىي (بالالار ۇيىندە تالىمگەر) جانە كومسومول كوميتەتىنىڭ حاتشىسى بولىپ قىزمەت ەتكەن.
1948 جىلى الماتى قالاسىنداعى اۋىلشارۋاشىلىق ينستيتۋتتىڭ تولىق كۋرسىن ينجەنەر-مەحانيك ماماندىعى بويىنشا 1953 جىلى بىتىرگەن.
1953 جىلدىڭ تامىز ايىنان باستاپ اۋداننىڭ ۇلكەن اقسۋ اۋىلىنداعى زايلييسكيي رتس-تا كونترولەر –مەحانيك، 1953-1959 جىلدارى باس ينجەنەر، 1959-1961 جىلدارى وسى مەكەمەنىڭ ديرەكتورى جانە اۋداندىق قازسەلحوز-تەحنيكا مەكەمەسىنىڭ باستىعى بولىپ قىزمەت اتقارعان. عوپا اعا رتس-تا باس ينجەنەر جانە ديرەكتور بولىپ ىستەگەن مەرزىمدە، العاشقى كەزىندە رتس –ءتىڭ وندىرىستىك تەحنيكالىق بازاسى جانە قۇرىلىس جۇمىستارى وتە تومەن جاعدايدا بولعان ەكەن. كەيىنەن عوپا اعا تالاپقا ساي شەبەرحانا، قويما، كونتور، مونشا، تاۋدان قۇرىلىس ماتەريالدارىن دايىندايتىن پيلورامدى ىسكە قوسقان.
قۇرىلىس جۇمىستارى پروەكتىلىك جوسپارمەن اتقارىلعان. تۇراقتى قۇرىلىس بريگاداسى جوعارىداعى جوسپارلى جۇمىستاردى ساپالى اياقتاپ، جاقسى كورسەتكىشتەرگە قول جەتكىزدى. رتس –ءتىڭ جانىنان قىسقا مەرزىمدى 3 ايلىق مەحانيزاتورلار دايارلايتىن كۋرس اشىلىپ، اۋداننىڭ اۋىلدارىنا 1953-1956 جىلدار اراسىندا 300 جاس مەحانيزاتورلار دايارلاپ، اۋداننىڭ كولحوز، سوۆحوزدارىن مەحانيزاتور كادرلارمەن قامتاماسىز ەتۋگە ۇلەس قوسقان. جۇمىسشىلار مەن مامانداردى، اسىرەسە، جاس مامانداردى تۇرعىن ۇيمەن قامتاماسىز ەتۋدە تۇراقتى قۇرىلىس بريگاداسى جۇمىس ىستەگەن.
1961-1976 جىلداردىڭ مامىر ايىنا دەيىن «ەمگەك»كولحوزى باسقارماسىنىڭ ءتوراعاسى بولعان. كولحوزدا باسشى بولعان مەزگىلدە اۋىل شارۋاشىلىعىنىڭ ونىمدەرىن مولايتۋ جانە ساپالى ءونىم وندىرۋگە كوپ ۇلەس قوسقان.
كولحوزدىڭ «اقتوبە» كانالى ۋچاسكەسى جانىنان ەگىستىككە جەر اشۋ جۇمىسىن قولعا الىپ، سول ۋچاسكەدەگى بار 40 گا ەگىستىك جەردىڭ كولەمىن جاڭا جەر اشۋدىڭ ناتيجەسىندە 3 جىلدا 2500 گەكتارعا جەتكىزىپ، سول جەردەن وندىرىستىك بريگادا ۇيىمداستىرىلىپ، كولحوزشىلار تۇرۋعا، 40 وتباسىنا ءۇي سالعىزىپ، 1500 گا كوپ-جىلدىق جوڭىشقا، 800 گا جۇگەرى ەگۋدە، اگروتەحنيكالىق شارالارعا ساي ەگىن ءونىم ءوندىرۋدى قامتاماسىز ەتكەن. وسى جىلدارى كولحوزدا مادەني قۇرىلىستان مەكتەپ، مونشا، بالاباقشا، كونتور ، كلۋب جاڭادان سالىندى.
وسىنداي قارقىندى ەڭبەكتەنۋ ناتيجەسىندە كولحوزدىڭ ەكونوميكاسىن جوعارعى دەڭگەيگە كوتەرگەن.
1976 جىلدىڭ 15 مامىرىندا اۋداندا تىڭ جەردەن جاڭادان قۇرىلعان ا.روزىباكييەۆ سوۆحوزىنا ديرەكتور بولىپ اۋىسقان. سوۆحوزدىڭ اتىن – باحار دەپ اتاعان. قازاق تىلىندەگى اۋدارماسى – كوكتەم. سوۆحوز ورتالىعى «تومەنگى شونجى» كانالىنىڭ استىنا قارا تاقىر جەرگە ورنالاستىرىلعان. اۋىلدىڭ قۇرىلىسىن جاساۋ گەنپلانعا ساي جۇرگىزىلىپ، 3 جىلدا قالالىق ءتيپتى باحار اۋىلىنىڭ قۇرىلىسى قارقىندى ءجۇرىپ، تۇرعىن ءۇي، سوۆحوزدىڭ كونتورى (اكىمشىلىك)، ساۋدا ورتالىعى، كلۋب، بالالار باقشاسى. فاپ، مونشا، گاراج، ورتالىق سكلادتار سالىنعان. اۋىلداعى 300 وتباسىلىق ءۇيدىڭ قۇرىلىسى جوسپار بويىنشا جۇرگىزىلگەن. كوشەلەر اسفالتالىپ، كوشە ورتاسىندا گاۆاندار جاسالىنىپ، اۋىل ورتالىعىنا جانە توڭىرەگىنە اعاشتار، ءاربىر وتباسىنا 10 تۇپتەن ابريكوس، 5 تۇپتەن الما اعاشى ت.ب جەمىس-جيدەكتەر وتىرعىزىلدى. اۋىل تۇگەلدەي ورتالىقتان جينالاتىن، سۋلاندىرىلا
تىن كاناليزاسيا قۇرىلىسى سالىنىپ، ناتيجەسىندە اۋىل تالاپقا ساي، قالالىق تيپتەگى سەلوعا اينالعان. نەگىزگى قۇرىلىس ماتەريالى –كىرپىش. كىرپىشتى وزدەرى سالعان كىرپىش زاۆودتا وندىرگەن. اعاشتاردى سىبىردەن جەتكىزگەن. سوۆحوزدا 3200 گا ەگىستىك جەر يگەرىلىپ، ونىڭ ىشىندە 1200 گا جوڭىشقا ۇرىعىن وندىرەتىن 800 گا جۇگەرى وندىرەتىن جەر اينالىمدا بولىپ، 40 گەكتارعا باۋ-باقشا وتىرعىزىلعان. جوڭىشقانىڭ ءار گەكتارىن 1، 5 سەنتنەر ۇرىق جۇگەرىنى، ءار گەكتارىنان 40 سەنتنەر ءدان، ۇرلەمگە وندەلگەن جەردەن 1500 سەنتنەر سۇرلەم دايىندالىپ وتىرعان. مال ازىعى ءۇشىن قاجەتتى 5000 توننا ءشوپ، 3000 توننا سۇرلەم، 2000 توننا پىشىندەمە، 100 توننا جوڭىشقا ۇنىن ءار جىلى دايىنداۋ قامتاماسىز ەتىلگەن. سوۆحوزدا 2000 باس ءىرى قارا، 10000 باس قوي، 350 باس جىلقى، 30000 ۇيرەك ءوسىرىلدى. 300 باس ساۋىن سيىرى ساۋىلىپ، ءار ءبىر سيىردان جىل سايىن 3000 ليتردەن ءسۇت ساۋىلىپ وتىرعان. ءىرى قارا بورداقىلاۋ الاڭى جاسالىنىپ، ەتكە تاپسىرىلاتىن ءىرى قارانىڭ ورتاشا ءتىرى سالماعى 450 كگ تاپسىرىلعان. ءار 100 باس انالىقتان 95 قوزى، 80 بۇزاۋ، 70 قۇلىن الىنىپ، مال باسىن ءوسىرۋ، ونىڭ ونىمدىلىگىن ارتتىرۋ قارقىندى جۇرگىزىلگەن.
اۋىلدى كوركەيتۋ، كوگالداندىرۋ جۇمىسىنا ەرەكشە كوڭىل ءبولىنىپ، جىل سايىن سەلو ورتالىعىنا دەكوراتيۆتى، مادەني اعاشتارمەن قوسا، ەگىستىك القاپتى جەل ەروزياسىنان ساقتاندىرۋ ماقساتىندا، 10000 اعاش وتىرعىزۋ ادەتكە اينالعان. وسى جىلدارى كولحوزدا مادەني قۇرىلىستان مەكتەپ، مونشا، بالاباقشا، كونتور ، كلۋب جاڭادان سالىندى. سول كەزدەرى سىرتتان قاراعاندا اۋىل ءبىر ورماننىڭ اراسىندا ورنالاسقانداي اسەر قالدىرعان.
سوۆحوز تۇرعىندارى نەگىزىنە، اۋدانىمىزدىڭ كولحوز، سوۆحوزدارىنان، باسقا اۋدانداردان، قالالاردان كەلىپ ورنالاسقان اۋىلدا ، 7 ۇلتتىڭ وكىلدەرى ءتاتۋ-تاتتى ءومىر سۇرگەن.
عوپا اعا سوۆحوزدا ديرەكتور بولىپ قىزمەت اتقارعان مەزگىلدە سوۆحوزدىڭ ەكونوميكاسىنىڭ وسۋىنە، ونىڭ قۇرىلىسىنىڭ قارقىندى جانە ساپالى سالىنۋىنا اۋىل مادەنيەتىنىڭ كوركەيۋىنە، ەگىن شارۋاشىلىعى ونىمدەرىنىڭ مولايۋىنا ءوز ۇلەسىن قوسقان جاندار: كۋسيەۆ ۆيكتور - پروراب ، سۋپييەۆ كاريم –ماستەر قۇرىلىسشى، الديبەكوۆ ءسادۋاقاس –تراكتورشى ، جوللايەۆ قورعاس –قۇرىلىسشى، ديقاندار: سەييتاحۋن، وماروۆ باينۇر، تۇبەكبايەۆ يەمبەرگەن، مۋحامەتوۆ امەت، بايعوجايەۆ مومبەك، باكييەۆ روزي. ماماندار: سولتىبايەۆ كاريا ، ساۋتوۆ كەريم، مۋشراپيلوۆ تۋردي، زايروۆ ۆاليدين، ەلەكتريك –ەدىلبايەۆ كوكەتاي. بىلىكتى مامانداردىڭ قاجارلى ەڭبەكتەرىنىڭ ناتيجەسىندە، ەلىمىز ءۇشىن جوعارىداعى اۋقىمدى جۇمىستار اتقارىلدى.
وسى جۇمىستاردىڭ بارلىعىن اتقارۋدا كۇندىز –ءتۇنى دەمەي بىلىكتى ۇيىمداستىرعانى ءۇشىن عوپا اعا ابدۋماناپوۆقا، مەملەكەتتىك ناگرادالار بەرىلگەن.
اتاپ ايتقاندا : «تىڭ جانە تىڭايعان جەردى يگەرگەندىگى ءۇشىن»، «ەرەن ەڭبەگى ءۇشىن» ، «ەڭبەكتەگى جەتىستىگى ءۇشىن» مەدالدارىمەن ۆدنح-نىڭ «كۇمىس مەدالىمەن» (23 مامىر 1957ج) ، «قۇرمەت بەلگىسى»، «ەڭبەك قىزىل تۋ» وردەندەرىمەن جانە جاستارعا تالىم-تاربيە بەرۋگە قوسقان ۇلەسى ءۇشىن «قازاقستاننىڭ حالىق اعارتۋ ءىسىنىڭ ۇزدىگى» جانە باحار اۋىلى سسگو اۋىلشارۋاشىلىق مينيسترلىگى مەن سسگو ارحيتەكتورلار وداعىنىڭ «زا وبرازسوۆىي پوسەلوك» جانە «قۇرمەت» گراموتاسىمەن، «قازاقستان كونستيتۋسياسىنا 10 جىل» مەدالىمەن، تاعى دا باسقا اۋدان، وبلىس اكىمىنىڭ قۇرمەت گراموتالارىمەن ماراپاتتالعان. ۇيعىر اۋدانىنىڭ قۇرمەتتى ازاماتى.الماتى وبلىستىق كەڭەسىنىڭ 12 جانە 13 شاقىرىلۋىنىڭ دەپۋتاتى بولىپ جانە قازاقستان كومپارتياسىنىڭ XVII سەزىنە دەلەگات بولىپ سايلانعان.
جوعارىداعى عوپا اعايدىڭ ەڭبەك ەتۋگە قول جەتكىزگەن جەتىستىكتەرىنە جەتۋىنە نەگىزگى قامقورشى بولعان، جان-جارى ابدۋماناپوۆا ماريام اپايدىڭ ەڭبەگى زور ەكەندىگى وزىنەن ء-وزى سۇرانىپ تۇرعانىن اتاپ ايتۋىمىز كەرەك.
ا.روزىباكييەۆ سوۆحوزىندا جۇمىس ىستەگەن مەزگىلىندە ماريام اپاي بالالار باقشاسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى بولىپ قىزمەت اتقارعان. جاسوسپىرىمدەردى تاربيەلەۋگە قوسقان ەڭبەگى ءۇشىن ماريام اپاي ابدۋماناپوۆا باسقارعان بالالار باقشاسى رەسپۋبليكا كولەمىندە الدىڭعى قاتاردا بولىپ، ماراپاتتالعان. ماريام اپايدىڭ ەڭبەكتەرى ءۇشىن قازاق سسر-نىڭ «حالىق اعارتۋ ءىسىنىڭ ۇزدىگى» اتاعى بەرىلگەن. حالىققا ءبىلىم بەرۋ قىزمەتكەرلەرىنىڭ بۇكىلوداقتىق سەزىنىڭ دەلەگاتى. روزىباكييەۆ اتىنداعى سوۆحوزدىڭ بالا-باقشا مەڭگەرۋشىسى ماريام ابدۋماناپوۆا بۇلدىرشىندەردىڭ جان-جاقتى تاربيە الىپ شىعۋى جولىندا ءوزىنىڭ مول تاجىريبەسىن بالا-باقشا تاربيەشىلەرىنە، ءومىرىنىڭ سوڭىنا دەيىن ايتىپ وتىرعان، ءوز ءىسىنىڭ شەبەرى.
اۋداننىڭ قۇرمەتتى ازاماتشاسى. ماريام اپاي 3 بالا ومىرگە الىپ كەلگەن. ءبىراق، ءبىر بالاسى قايتىس بولعان. عوپا اعا ەكەۋى 1953 جىلى 3 تامىزدا ۇيلەنگەن. ەكى ۇل، بەس نەمەرە تاربيەلەگەن، ولار دا ءوز الدىنا جانۇيالى. الماتى قالاسىندا تۇرادى.
عوپا اعا باحار اۋىلىن 1992 جىلعا دەيىن باسقارعان. كەيىن ءومىرىنىڭ سوڭىنا دەيىن «باحتيار» شارۋا قوجالىعىنىڭ ءتوراعاسى بولعان. بۇگىندە بۇل شارۋاشىلىقتى نەمەرەلەرى مەن بالالارى باسقارىپ كەلەدى.
عوپا اعا ابدۋماناپوۆ 2009 جىلى 28 ماۋىسىمدا ومىردەن ءوتتى.
ماريام اپاي ابدۋماناپوۆا 2011 جىلى 11 قاراشادا قايتىس بولعان.
ارتىنا وشپەس مۇرا قالدىرعان جانداردى ۇرپاق ۇمىتپاق ەمەس.
قورىتىندى
مەن بۇل عىلىمي جۇمىسپەن اينالىسقاندا كوپ نارسەنى ويىما ءتۇيدىم. اتاپ ايتقاندا ەگەر ادام شىنىمەن جىگەرلەنسە، قولىنان كەلمەيتىن ءىس جوق ەكەنىنە جانە بىرلىك بار جەردە –تىرلىك بار ەكەنىنە كوزىم جەتتى.
باحار اۋىلىنىڭ نەگىزى قانشاما ادامنىڭ ەڭبەگىنىڭ، قاجىر –قايراتىنىڭ ارقاسىندا قالاندى. وسىنشاما ەڭبەك ەتىپ، حالقىنىڭ قالاۋلىسى بولعان جانداردى ەلگە تانىتۋ، جاس ۇرپاققا، ياعني بىزگە پارىز دەپ سانايمىن.
بۇگىندە عوپا اتامىز باستاماسىن كوتەرگەن اۋىل گۇلدەنىپ، كوركەيۋدە.
قازىرگى كەزدە باحار اۋىلىندا 13 كوشە، 353 ءۇي، 353 جانۇيا، 42 ءۇي سالىناتىن جەر تەلىمدەرى بار. حالىق سانى -1846 ادام.
11 «ا» سىنىپ وقۋشىسى
جەتەكشىسى ازييەۆا اديليام ناريمانوۆنا
ۇيعىر اۋدانى باحار اۋىلى ا.روزىباكييەۆ اتىنداعى وم
تاقىرىبى: ابدۋماناپوۆ ابدۋعوپۋر
I كىرىسپە
II نەگىزگى ءبولىم
1. بالالىق شاعى
2. جاستىق شاعى
3. ەڭبەك جولى
4. باحار اۋىلىنىڭ قۇرىلۋى
5. جەتكەن جەتىستىكتەرى
III قورىتىندى
IV پايدالانىلعان ادەبيەتتەر
كىرىسپە
مەن بۇل عىلىمي جۇمىسىمدى باحار اۋىلىنىڭ نەگىزىن قالاعان ابدۋعوپۋر اتا ابدۋماناپوۆقا ارنادىم. ول كىسى بۇكىل ءومىرىن ەڭبەك ەتىپ، ەلىنە جاقسىلىق جاساۋمەن وتكىزگەن. عوپپا اتامىز ءوز ومىرىندە اسقان مەيىرىمدى، كەشىرىمشىل، كىشىپەيىل، ەشكىمگە قيانات جاساماعان، ادامدارعا قول ۇشىن كوپ بەرگەن جان بولعان ەكەن. بۇل كۇندەرى اۋىلداستارى ول كىسىنى تەك قانا ىستىق ساعىنىشپەن ەسكە الادى.
ابدۋماناپوۆ ابدۋعوپۋر 1929 جىلى 15-قاڭتاردا ۇيعىر اۋدانى، كىشى اقسۋ اۋىلىندا دۇنيەگە كەلگەن. 1945 جىلى ۇلكەن اقسۋ ورتا مەكتەبىن بىتىرگەننەن كەيىن، ەڭبەك جولىن 1945-1948 جىلدارى سۇمبە اۋىلىنداعى ورتا مەكتەپتە پيونەر - ۆوجاتىي، كومسومول كوميتەتىنىڭ حاتشىسى بولىپ جۇمىس ىستەۋدەن باستاعان. 1946 جىلى «ەمگەك» كولحوزىندا، 1947 جىلى پودگورنوە (قىرعىزساي) اۋىلىندا ەڭبەك ەتكەن. 1948 جىلى الماتى قالاسىنداعى اۋىلشارۋاشىلىق ينستيتۋتىنىڭ تولىق كۋرسىن ينجەنەر-مەحانيك ماماندىعى بويىنشا 1953 جىلى بىتىرگەن.1953 جىلى تامىز ايىنان اۋداننىڭ زايلييسكيي رتس–تا مەحانيك، باس ينجەنەر، 1959-1961 جىلدارى وسى مەكەمەنىڭ ديرەكتورى جانە اۋداندىق قازسەلحوزتەحنيكا مەكەمەسىنىڭ باستىعى بولىپ قىزمەت اتقارعان.
1961-1976 جىلدارى «ەمگەك» كولحوزىنىڭ ءتوراعاسى، 1976-1992 جىلدارى جاڭا قۇرىلعان ا.روزىباكييەۆ سوۆحوزىنا ديرەكتور بولىپ، زەينەتكەرلىككە شىققانعا دەيىن باسشىلىق قىزمەتتەرىن اتقارعان. سوۆحوزدىڭ اتىن – باحار دەپ اتاعان. قازاق تىلىندەگى ماعىناسى «كوكتەم».وسى جەردە قارا تاستان سۋ شىعارىپ، ءۇي تۇرعىزىپ، باۋ-باقشا وتىرعىزعان دا عوپا اتا.
ءومىرىنىڭ سوڭىنا دەيىن ەڭبەكتەن قول ۇزبەي، قايتىس بولعانشا باحار اۋىلىنداعى «باحتيار» شارۋا قوجالىعىنىڭ ءتوراعاسى قىزمەتىن اتقارعان. بۇگىندە بۇل قوجالىقتى بالالارى مەن نەمەرەلەرى باسقارىپ كەلەدى.
مەن ءۇشىن عوپا اعانىڭ ءومىرىن زەرتتەۋ وتە قىزىق بولدى. مەن كىتاپحانالاردى اقتارىپ، مۇراعاتتان ماعلۇماتتار جيناپ، اتامىزدىڭ كوزىن كورگەن ادامدارمەن سۇحباتتاسىپ، عوپا اعامىزدىڭ وتباسىمەن تانىسىپ، كوپ ەڭبەكتەندىم.
مەنىڭ بۇل عىلىمي جۇمىسىمدى باستاۋداعى ماقساتىم – كىندىك قانىم تامعان جەر باحار اۋىلىمنىڭ نەگىزىن قالاعان كەمەڭگەر باسشى ابدۋعوپۋر اعا ابدۋماناپوۆ جايلى بىلگەنىمدى ارتتىرىپ، تاريحتا قالار تۇلعانى رەسپۋبليكا كولەمىندە تانىتۋ.
نەگىزگى ءبولىم
باحار اۋىلىنىڭ نەگىزىن قالاعان – ابدۋماناپوۆ ابدۋعوپۋر 1929 جىلى 15 قاڭتاردا الماتى وبلىسى، ۇيعىر اۋدانى، كىشى اقسۋ اۋىلىن - دا ومىرگە كەلگەن. بالالىق شاعى سول جەردە وتكەن. اناسى –باراتوۆا حۋزرا 1888 جىلى ومىرگە كەلگەن.
عوپا اعانىڭ جاستايىنان بىلىمگە دەگەن قۇشتارلىعى زور بولعان.
1945 جىلى ۇلكەن اقسۋ ورتا مەكتەبىن بىتىرگەن. 1945-1948 جىلدارى سۇمبە اۋىلىندا ورتا مەكتەپتە پيونەر - ۆوجاتىي، كومسومول كوميتەتىنىڭ حاتشىسى بولىپ جۇمىس ىستەگەن. 1946 جىلى «ەمگەك» كولحوزىندا تراكتور بريگاداسىنىڭ ەسەپشىسى بولىپ، 1947 جىلدان پودگورنوە (قىرعىزساي) اۋىلىنداعى دەتدومدا پيونەر - ۆوجاتىي (بالالار ۇيىندە تالىمگەر) جانە كومسومول كوميتەتىنىڭ حاتشىسى بولىپ قىزمەت ەتكەن.
1948 جىلى الماتى قالاسىنداعى اۋىلشارۋاشىلىق ينستيتۋتتىڭ تولىق كۋرسىن ينجەنەر-مەحانيك ماماندىعى بويىنشا 1953 جىلى بىتىرگەن.
1953 جىلدىڭ تامىز ايىنان باستاپ اۋداننىڭ ۇلكەن اقسۋ اۋىلىنداعى زايلييسكيي رتس-تا كونترولەر –مەحانيك، 1953-1959 جىلدارى باس ينجەنەر، 1959-1961 جىلدارى وسى مەكەمەنىڭ ديرەكتورى جانە اۋداندىق قازسەلحوز-تەحنيكا مەكەمەسىنىڭ باستىعى بولىپ قىزمەت اتقارعان. عوپا اعا رتس-تا باس ينجەنەر جانە ديرەكتور بولىپ ىستەگەن مەرزىمدە، العاشقى كەزىندە رتس –ءتىڭ وندىرىستىك تەحنيكالىق بازاسى جانە قۇرىلىس جۇمىستارى وتە تومەن جاعدايدا بولعان ەكەن. كەيىنەن عوپا اعا تالاپقا ساي شەبەرحانا، قويما، كونتور، مونشا، تاۋدان قۇرىلىس ماتەريالدارىن دايىندايتىن پيلورامدى ىسكە قوسقان.
قۇرىلىس جۇمىستارى پروەكتىلىك جوسپارمەن اتقارىلعان. تۇراقتى قۇرىلىس بريگاداسى جوعارىداعى جوسپارلى جۇمىستاردى ساپالى اياقتاپ، جاقسى كورسەتكىشتەرگە قول جەتكىزدى. رتس –ءتىڭ جانىنان قىسقا مەرزىمدى 3 ايلىق مەحانيزاتورلار دايارلايتىن كۋرس اشىلىپ، اۋداننىڭ اۋىلدارىنا 1953-1956 جىلدار اراسىندا 300 جاس مەحانيزاتورلار دايارلاپ، اۋداننىڭ كولحوز، سوۆحوزدارىن مەحانيزاتور كادرلارمەن قامتاماسىز ەتۋگە ۇلەس قوسقان. جۇمىسشىلار مەن مامانداردى، اسىرەسە، جاس مامانداردى تۇرعىن ۇيمەن قامتاماسىز ەتۋدە تۇراقتى قۇرىلىس بريگاداسى جۇمىس ىستەگەن.
1961-1976 جىلداردىڭ مامىر ايىنا دەيىن «ەمگەك»كولحوزى باسقارماسىنىڭ ءتوراعاسى بولعان. كولحوزدا باسشى بولعان مەزگىلدە اۋىل شارۋاشىلىعىنىڭ ونىمدەرىن مولايتۋ جانە ساپالى ءونىم وندىرۋگە كوپ ۇلەس قوسقان.
كولحوزدىڭ «اقتوبە» كانالى ۋچاسكەسى جانىنان ەگىستىككە جەر اشۋ جۇمىسىن قولعا الىپ، سول ۋچاسكەدەگى بار 40 گا ەگىستىك جەردىڭ كولەمىن جاڭا جەر اشۋدىڭ ناتيجەسىندە 3 جىلدا 2500 گەكتارعا جەتكىزىپ، سول جەردەن وندىرىستىك بريگادا ۇيىمداستىرىلىپ، كولحوزشىلار تۇرۋعا، 40 وتباسىنا ءۇي سالعىزىپ، 1500 گا كوپ-جىلدىق جوڭىشقا، 800 گا جۇگەرى ەگۋدە، اگروتەحنيكالىق شارالارعا ساي ەگىن ءونىم ءوندىرۋدى قامتاماسىز ەتكەن. وسى جىلدارى كولحوزدا مادەني قۇرىلىستان مەكتەپ، مونشا، بالاباقشا، كونتور ، كلۋب جاڭادان سالىندى.
وسىنداي قارقىندى ەڭبەكتەنۋ ناتيجەسىندە كولحوزدىڭ ەكونوميكاسىن جوعارعى دەڭگەيگە كوتەرگەن.
1976 جىلدىڭ 15 مامىرىندا اۋداندا تىڭ جەردەن جاڭادان قۇرىلعان ا.روزىباكييەۆ سوۆحوزىنا ديرەكتور بولىپ اۋىسقان. سوۆحوزدىڭ اتىن – باحار دەپ اتاعان. قازاق تىلىندەگى اۋدارماسى – كوكتەم. سوۆحوز ورتالىعى «تومەنگى شونجى» كانالىنىڭ استىنا قارا تاقىر جەرگە ورنالاستىرىلعان. اۋىلدىڭ قۇرىلىسىن جاساۋ گەنپلانعا ساي جۇرگىزىلىپ، 3 جىلدا قالالىق ءتيپتى باحار اۋىلىنىڭ قۇرىلىسى قارقىندى ءجۇرىپ، تۇرعىن ءۇي، سوۆحوزدىڭ كونتورى (اكىمشىلىك)، ساۋدا ورتالىعى، كلۋب، بالالار باقشاسى. فاپ، مونشا، گاراج، ورتالىق سكلادتار سالىنعان. اۋىلداعى 300 وتباسىلىق ءۇيدىڭ قۇرىلىسى جوسپار بويىنشا جۇرگىزىلگەن. كوشەلەر اسفالتالىپ، كوشە ورتاسىندا گاۆاندار جاسالىنىپ، اۋىل ورتالىعىنا جانە توڭىرەگىنە اعاشتار، ءاربىر وتباسىنا 10 تۇپتەن ابريكوس، 5 تۇپتەن الما اعاشى ت.ب جەمىس-جيدەكتەر وتىرعىزىلدى. اۋىل تۇگەلدەي ورتالىقتان جينالاتىن، سۋلاندىرىلا
تىن كاناليزاسيا قۇرىلىسى سالىنىپ، ناتيجەسىندە اۋىل تالاپقا ساي، قالالىق تيپتەگى سەلوعا اينالعان. نەگىزگى قۇرىلىس ماتەريالى –كىرپىش. كىرپىشتى وزدەرى سالعان كىرپىش زاۆودتا وندىرگەن. اعاشتاردى سىبىردەن جەتكىزگەن. سوۆحوزدا 3200 گا ەگىستىك جەر يگەرىلىپ، ونىڭ ىشىندە 1200 گا جوڭىشقا ۇرىعىن وندىرەتىن 800 گا جۇگەرى وندىرەتىن جەر اينالىمدا بولىپ، 40 گەكتارعا باۋ-باقشا وتىرعىزىلعان. جوڭىشقانىڭ ءار گەكتارىن 1، 5 سەنتنەر ۇرىق جۇگەرىنى، ءار گەكتارىنان 40 سەنتنەر ءدان، ۇرلەمگە وندەلگەن جەردەن 1500 سەنتنەر سۇرلەم دايىندالىپ وتىرعان. مال ازىعى ءۇشىن قاجەتتى 5000 توننا ءشوپ، 3000 توننا سۇرلەم، 2000 توننا پىشىندەمە، 100 توننا جوڭىشقا ۇنىن ءار جىلى دايىنداۋ قامتاماسىز ەتىلگەن. سوۆحوزدا 2000 باس ءىرى قارا، 10000 باس قوي، 350 باس جىلقى، 30000 ۇيرەك ءوسىرىلدى. 300 باس ساۋىن سيىرى ساۋىلىپ، ءار ءبىر سيىردان جىل سايىن 3000 ليتردەن ءسۇت ساۋىلىپ وتىرعان. ءىرى قارا بورداقىلاۋ الاڭى جاسالىنىپ، ەتكە تاپسىرىلاتىن ءىرى قارانىڭ ورتاشا ءتىرى سالماعى 450 كگ تاپسىرىلعان. ءار 100 باس انالىقتان 95 قوزى، 80 بۇزاۋ، 70 قۇلىن الىنىپ، مال باسىن ءوسىرۋ، ونىڭ ونىمدىلىگىن ارتتىرۋ قارقىندى جۇرگىزىلگەن.
اۋىلدى كوركەيتۋ، كوگالداندىرۋ جۇمىسىنا ەرەكشە كوڭىل ءبولىنىپ، جىل سايىن سەلو ورتالىعىنا دەكوراتيۆتى، مادەني اعاشتارمەن قوسا، ەگىستىك القاپتى جەل ەروزياسىنان ساقتاندىرۋ ماقساتىندا، 10000 اعاش وتىرعىزۋ ادەتكە اينالعان. وسى جىلدارى كولحوزدا مادەني قۇرىلىستان مەكتەپ، مونشا، بالاباقشا، كونتور ، كلۋب جاڭادان سالىندى. سول كەزدەرى سىرتتان قاراعاندا اۋىل ءبىر ورماننىڭ اراسىندا ورنالاسقانداي اسەر قالدىرعان.
سوۆحوز تۇرعىندارى نەگىزىنە، اۋدانىمىزدىڭ كولحوز، سوۆحوزدارىنان، باسقا اۋدانداردان، قالالاردان كەلىپ ورنالاسقان اۋىلدا ، 7 ۇلتتىڭ وكىلدەرى ءتاتۋ-تاتتى ءومىر سۇرگەن.
عوپا اعا سوۆحوزدا ديرەكتور بولىپ قىزمەت اتقارعان مەزگىلدە سوۆحوزدىڭ ەكونوميكاسىنىڭ وسۋىنە، ونىڭ قۇرىلىسىنىڭ قارقىندى جانە ساپالى سالىنۋىنا اۋىل مادەنيەتىنىڭ كوركەيۋىنە، ەگىن شارۋاشىلىعى ونىمدەرىنىڭ مولايۋىنا ءوز ۇلەسىن قوسقان جاندار: كۋسيەۆ ۆيكتور - پروراب ، سۋپييەۆ كاريم –ماستەر قۇرىلىسشى، الديبەكوۆ ءسادۋاقاس –تراكتورشى ، جوللايەۆ قورعاس –قۇرىلىسشى، ديقاندار: سەييتاحۋن، وماروۆ باينۇر، تۇبەكبايەۆ يەمبەرگەن، مۋحامەتوۆ امەت، بايعوجايەۆ مومبەك، باكييەۆ روزي. ماماندار: سولتىبايەۆ كاريا ، ساۋتوۆ كەريم، مۋشراپيلوۆ تۋردي، زايروۆ ۆاليدين، ەلەكتريك –ەدىلبايەۆ كوكەتاي. بىلىكتى مامانداردىڭ قاجارلى ەڭبەكتەرىنىڭ ناتيجەسىندە، ەلىمىز ءۇشىن جوعارىداعى اۋقىمدى جۇمىستار اتقارىلدى.
وسى جۇمىستاردىڭ بارلىعىن اتقارۋدا كۇندىز –ءتۇنى دەمەي بىلىكتى ۇيىمداستىرعانى ءۇشىن عوپا اعا ابدۋماناپوۆقا، مەملەكەتتىك ناگرادالار بەرىلگەن.
اتاپ ايتقاندا : «تىڭ جانە تىڭايعان جەردى يگەرگەندىگى ءۇشىن»، «ەرەن ەڭبەگى ءۇشىن» ، «ەڭبەكتەگى جەتىستىگى ءۇشىن» مەدالدارىمەن ۆدنح-نىڭ «كۇمىس مەدالىمەن» (23 مامىر 1957ج) ، «قۇرمەت بەلگىسى»، «ەڭبەك قىزىل تۋ» وردەندەرىمەن جانە جاستارعا تالىم-تاربيە بەرۋگە قوسقان ۇلەسى ءۇشىن «قازاقستاننىڭ حالىق اعارتۋ ءىسىنىڭ ۇزدىگى» جانە باحار اۋىلى سسگو اۋىلشارۋاشىلىق مينيسترلىگى مەن سسگو ارحيتەكتورلار وداعىنىڭ «زا وبرازسوۆىي پوسەلوك» جانە «قۇرمەت» گراموتاسىمەن، «قازاقستان كونستيتۋسياسىنا 10 جىل» مەدالىمەن، تاعى دا باسقا اۋدان، وبلىس اكىمىنىڭ قۇرمەت گراموتالارىمەن ماراپاتتالعان. ۇيعىر اۋدانىنىڭ قۇرمەتتى ازاماتى.الماتى وبلىستىق كەڭەسىنىڭ 12 جانە 13 شاقىرىلۋىنىڭ دەپۋتاتى بولىپ جانە قازاقستان كومپارتياسىنىڭ XVII سەزىنە دەلەگات بولىپ سايلانعان.
جوعارىداعى عوپا اعايدىڭ ەڭبەك ەتۋگە قول جەتكىزگەن جەتىستىكتەرىنە جەتۋىنە نەگىزگى قامقورشى بولعان، جان-جارى ابدۋماناپوۆا ماريام اپايدىڭ ەڭبەگى زور ەكەندىگى وزىنەن ء-وزى سۇرانىپ تۇرعانىن اتاپ ايتۋىمىز كەرەك.
ا.روزىباكييەۆ سوۆحوزىندا جۇمىس ىستەگەن مەزگىلىندە ماريام اپاي بالالار باقشاسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى بولىپ قىزمەت اتقارعان. جاسوسپىرىمدەردى تاربيەلەۋگە قوسقان ەڭبەگى ءۇشىن ماريام اپاي ابدۋماناپوۆا باسقارعان بالالار باقشاسى رەسپۋبليكا كولەمىندە الدىڭعى قاتاردا بولىپ، ماراپاتتالعان. ماريام اپايدىڭ ەڭبەكتەرى ءۇشىن قازاق سسر-نىڭ «حالىق اعارتۋ ءىسىنىڭ ۇزدىگى» اتاعى بەرىلگەن. حالىققا ءبىلىم بەرۋ قىزمەتكەرلەرىنىڭ بۇكىلوداقتىق سەزىنىڭ دەلەگاتى. روزىباكييەۆ اتىنداعى سوۆحوزدىڭ بالا-باقشا مەڭگەرۋشىسى ماريام ابدۋماناپوۆا بۇلدىرشىندەردىڭ جان-جاقتى تاربيە الىپ شىعۋى جولىندا ءوزىنىڭ مول تاجىريبەسىن بالا-باقشا تاربيەشىلەرىنە، ءومىرىنىڭ سوڭىنا دەيىن ايتىپ وتىرعان، ءوز ءىسىنىڭ شەبەرى.
اۋداننىڭ قۇرمەتتى ازاماتشاسى. ماريام اپاي 3 بالا ومىرگە الىپ كەلگەن. ءبىراق، ءبىر بالاسى قايتىس بولعان. عوپا اعا ەكەۋى 1953 جىلى 3 تامىزدا ۇيلەنگەن. ەكى ۇل، بەس نەمەرە تاربيەلەگەن، ولار دا ءوز الدىنا جانۇيالى. الماتى قالاسىندا تۇرادى.
عوپا اعا باحار اۋىلىن 1992 جىلعا دەيىن باسقارعان. كەيىن ءومىرىنىڭ سوڭىنا دەيىن «باحتيار» شارۋا قوجالىعىنىڭ ءتوراعاسى بولعان. بۇگىندە بۇل شارۋاشىلىقتى نەمەرەلەرى مەن بالالارى باسقارىپ كەلەدى.
عوپا اعا ابدۋماناپوۆ 2009 جىلى 28 ماۋىسىمدا ومىردەن ءوتتى.
ماريام اپاي ابدۋماناپوۆا 2011 جىلى 11 قاراشادا قايتىس بولعان.
ارتىنا وشپەس مۇرا قالدىرعان جانداردى ۇرپاق ۇمىتپاق ەمەس.
قورىتىندى
مەن بۇل عىلىمي جۇمىسپەن اينالىسقاندا كوپ نارسەنى ويىما ءتۇيدىم. اتاپ ايتقاندا ەگەر ادام شىنىمەن جىگەرلەنسە، قولىنان كەلمەيتىن ءىس جوق ەكەنىنە جانە بىرلىك بار جەردە –تىرلىك بار ەكەنىنە كوزىم جەتتى.
باحار اۋىلىنىڭ نەگىزى قانشاما ادامنىڭ ەڭبەگىنىڭ، قاجىر –قايراتىنىڭ ارقاسىندا قالاندى. وسىنشاما ەڭبەك ەتىپ، حالقىنىڭ قالاۋلىسى بولعان جانداردى ەلگە تانىتۋ، جاس ۇرپاققا، ياعني بىزگە پارىز دەپ سانايمىن.
بۇگىندە عوپا اتامىز باستاماسىن كوتەرگەن اۋىل گۇلدەنىپ، كوركەيۋدە.
قازىرگى كەزدە باحار اۋىلىندا 13 كوشە، 353 ءۇي، 353 جانۇيا، 42 ءۇي سالىناتىن جەر تەلىمدەرى بار. حالىق سانى -1846 ادام.
You Might Also Like
-
ۇيعىر اۋدانى، شونجى سەلوسى، №5 وم
-
قازالى اۋدانى، بەكارىستان بي اۋىلى،
