InfoHub Logo

ءماشھۇر ءجۇسىپتى اۋىز ادەبيەت ۇلگىلەرىن جيناۋشى عالىم رەتىندە تانىپ-بىلە باستاعان شاقتا ونىڭ وسى سالاداعى ەڭبەگى توم-توم بولىپ جارىق كوردى. العاشقىسىندا كەيبىرەۋلەرگە اسىرا ايتىلعان ءسوز رەتىندە كورىنگەن دە بولار. ەندى، مىنە، سول كۇڭگىرت كۇمان سەيىلىپ، ءماشھۇر جيناعان اۋىز ادەبيەتى (مۇنان ءارى جازبالارى) ۇلگىلەرىمەن قالاعانىمىزشا سۋسىنداۋعا مۇمكىندىك الدىق. وعان باستى سەبەپ ماشەكەڭنىڭ «ەكو» ج ش س باسپاسىنىنان 2013 جىلى 20 تومدىعىنىڭ جارىق كورۋى.

وسى تومدىقتاردىڭ 9-تومى 14 بەتتەن 160 بەتكە دەيىن قازاقتىڭ ۇلى حانى  ابىلايعا ارنالعان. باسقا تومدارىندا دا ابىلاي تۋرالى جازعاندارى كەزدەسىپ وتىرادى. سول مۇرانىڭ «ابىلايدىڭ تۇتقىن بولۋى» اتتى اڭگىمەلەرىنە توقتالماقپىز. اتالعان اڭگىمە  10 نۇسقادان تۇراتىنى كورسەتىلگەن (ا.ق.ءجۇسىپوۆا).

سونىڭ ءبىز ايتىپ وتىرعان جيناقتا 5 (ءبىرىنشى نۇسقاسى اقىننىڭ 2001 جىلى جارىق كورگەن 8 تومىندا جاريالانعان.) ءبىرىنشى جانە ەكىنشى نۇسقاعا اڭگىمە ءبىرشاما قايتالاناتىندىقتان، ءبىز ءسوزدى ءۇشىنشى نۇسقادان باستاۋدى ءجون  كوردىك.  نەگىزگى شيەلەنىس قالدان شەرىنىڭ ون سان ويماۋىت ، توعىز سان تورعاۋىت  تۋعان سىنا باتىردىڭ اكەسىنەن قاشىپ بارىپ، ابىلاي حانعا پانالاۋى. مۇنىڭ الدىندا ءبىر جارىقتا قالدان  شەرىنىڭ  ءسارۋ دەگەن ءىنىسىن ابىلاي مەرت ەتكەن ەكەن. قالدان شەرىن: « مەنىمەن جاۋلاسپاي تىنىش تۇرامىن دەسە، سىنا باتىردى تىرىدەي قايىرىپ بەرسىن!» – دەپ ابىلايعا ەلشى جىبەرەدى.

ابىلاي حان: «بۇتاعا قورعالاعان تورعايدا قالادى» دەگەن ءسوز بار ەدى. بۇتا قۇرلى بولماسام، ءتىرى بولعاندا نەگە جارايمىن؟!» – دەپ بەرمەپتى. ابىلايدىڭ وزگە حاندارداي ايبىنىپ، الدىنا ءتۇسىپ بۇلكەكتەپ كەتپەۋى بۇلاي بولا بەرسە ءتۇپتىڭ تۇبىندە قاسقايا قارسى تۇرار قارسىلاسى بولارىن ءتۇيسىنىپ تۇسىنگەن قالدان ەلىنە جار شاقىرۋعا ءماشبۇر ەدى.

ابىلايدى ءتىرى ۇستاپ اكەلگەندەرگە ايۋكە قىزىنان تۋعان توپىش سۇلۋدى بەرەمىن دەپ، ات جالىن تارتىپ مىنگەن قالماقتىڭ جاقسىلارى مەن جايساڭدارى، باتىرى مەن باعلاندارى اتقا قونادى. سولاردىڭ اراسىندا جالبى دەگەن جايساڭ ۋاق وتەگەن مەرگەندى ۇستاپ الادى. جانىنان قورىققان ول ابىلايدىڭ قايدا جۇرگەنىن ايتىپ قويادى.

ءسويتىپ ابىلاي قولعا تۇسەدى. ابىلاي بۇلاردىڭ ءبىر عانا ءوزى ءۇشىن اتتانعان قوسىن ەكەنىن بىلگەندە: «كۇتىنبەگەن ەلدى شابىنشىلىققا ۇشىراتپاس»! –دەپ، – ىزدەگەن ابىلايى مىنا – مەن! – دەپتى، وسى ارادا ءۇشىنشى نۇسقا مەن ءتورتىنشى نۇسقاداعى ازعانا ايىرماشىلىققا توقتالا كەتەيىك. ەكىنشى، ءتورتىنشى نۇسقادا قالدان شەرىن: «ماعان كورسەتپەي زىندانعا سالىڭدار، اس-سۋ بەرمەڭدەر، اش ساقتاڭدار»، – دەلىنسە، ءۇشىنشى، بەسىنشى نۇسقادا قالدان شەرىن اي دالاعا اق بوز  ءۇي تىكتىرىپ، قۇدا، كۇيەۋ تۇسەتىن ۇيدەي جايناتىپ، توسەنىش توسەپ: «ابىلايدىڭ جالعىز ءوزىن سوندا كىرگىزىڭدەر!» – دەپ پارمەن بەردى دەلىنگەن. وسى نۇسقالارعا ورتاق ءبىر جايت – قالماقتاردىڭ، قالدان شەرىننىڭ پارمەنىنە سايكەس «جەتى كۇن، جەتى ءتۇن اس-سۋ بەرمەڭدەر.

سەگىزىنشى كۇندەتولى اياق قارا سۋعا، توبىقتاي توڭ ماي سالىپ اپارىپ، ابىلايدىڭ قولىنا ۇستاتىڭدار» دەۋى وسى جاي ەكىنشى نۇسقادا ابىلاي سۋدى ءىشىپ ەدى، مايى نە ەرىمەدى، نە اۋزىنا كەلمەدى. «ۇرسەم كەتپەيتۇعىن نەمە ەدىڭ، وكپەلەمەي كەلەتۇعىن نەمە ەمەسسىڭ عوي»، –دەپ...اسپانعا ءبىر-اق اتتى دەلىنسە، ءۇشىنشى نۇسقادا: «ۇرسەم، كەتپەيتىن نەمە ەدىڭ، ولسەم، اۋزىما كەلەر ەمەسسىڭ عوي!» – دەپ، اياقتى توردەن ەسىككە قاراي لاقتىرىپ جىبەرىپتى. قالدان شەرىننىڭ قارا بولسا اياقتاعى سۋعا (ءتورتىنشى نۇسقا) قولىن سالىپ جىبەرىپ، مايدى اۋزىنا ءبىر-اق قاعىپ قويار دەگەن ەكەن. كورىپ تۇرعاندار كورگەن-بىلگەندەرىن ايتىپ بارعاندا:

«شىركىن، انىق بەكزات، شىن دەگداردىڭ ءوزى ەكەن عوي!» – دەسىپتى. باسىنا كۇن تۋعان ساتتە ءوزىنىڭ ەمەس، جۇرتتىڭ قامىن ويلاعان ابىلايدىڭ ءورشىل رۋحتى جاۋ جۇرەك جان ەكەنىن، ونىڭ ءبىر ءوزى ءۇشىن اتتانعان قول ەكەنىن بىلگەندە، «كۇتىنبەگەن ەلدى شاپتىرىپ قايتەمىن» دەگەن توسىن شەشىمگە  كەلۋىنەن-اق اڭعارۋعا بولادى. ال جەتى كۇن، جەتى ءتۇن زىنداندا (ءتىپتى ارنايى تىگىلگەن كيىز ۇيدە بولسىن) جاپادان جالعىز جۇيكەگە تيەر.

مۇنىڭ ارتى نەمەن تىنار ەكەن (باسىم الۋى دا مۇمكىن عوي) دەگەن اۋىر دا، ازاپتى وي كەشىپ اس-سۋسىز اشتان بۇرالىپ جاتقانىنا قاراماستان «ءتورت جىگىت جالاڭاش قىلىش الىپ بارىڭدار»، – دەپتى حان. «حاننان جارلىق  بولدى، قارادان جابدىق  بولدى. سەنىڭ مەيماناڭ  تولدى! قۇدايدان سىزگە جازۋ بۇيرىق وسى بولدى دەپ قىلىشپەن شابۋعا دۇرسە قويا بەرىڭدەر»، – دەيدى. – بىرەۋىڭنىڭ استارىڭا كىرىپ كەتسە دە شاۋىپ جىبەرىڭدەر، ەگەر سارقاسقا تەكەشە قايقايىپ وتىرسا، شاپپاڭدار. تاعى قايتا كەلىڭدەر، – دەيدى.

– كورگەن-بىلگەندەرىڭدى ايتىپ كەلىڭدەر، – دەيدى. بۇل ءماتىن ماشەكەڭ جازباسىنداعى ءبىرىنشى نۇسقادا «ءسىزدىڭ مەيماناڭىز تولدى» دەلىنسە، ەكىنشى نۇسقادا «تولدى» ءسوزى قالىپ كەتكەن.ءبىرىنشى نۇسقادا «باسىن قورتتاسا» دەگەن ءسوز، ەكىنشى نۇسقادا «استارىڭا كىرىپ كەتسە» دەپ بەرىلگەن. ءۇشىنشى ، بەسىنشى نۇسقادا الداعى نۇسقالاردا جوق «بەرگەن استى ىشپەسەڭ ءما، ءوزىڭنىڭ قانىڭدى ءىش» دەپ دۇرسە قويا بەرىڭدەر»، –دەلىنگەن.

ءۇشىنشى نۇسقادا: «جاسقانىپ جالتاقتاماسا، تيمەي قايتىپ كەلىڭدەر»، – دەگەن حان پارمەنى: «جاسقانباسا، سەلت ەتپەسە»، –دەپ بەرىلگەن. ەكى سىننان سۇرىنبەي وتكەن ابىلايدى ەڭ شەشۋشى ءۇشىنشى سىنعا شاقىرتقاندا، جىبەرگەن ادامىنا (ءۇشىنشى نۇسقا، قالعان نۇسقالاردا جوق): «قاردىڭ باسىن قار الادى، حاننىڭ باسىن حان الادى» دەۋشى ەدى قالىڭ قالماقتىڭ جيىلعان توبىنىڭ ىشىندە باسىن ءوز قولىممەن كەسىپ، تۋ سىرتىنان جارىپ، ءوتىن ءوز قولىممەن الىپ، قانىن ۇرتتايمىن دەپ شاقىرتتى دەڭدەر، ۇرەيى ۇشىپ، قۇتى قاشىپ، قالبالاقتاپ كىرىپ كەلەر مە ەكەن؟ جوق ، ءوڭى-تۇسى قاشپاي، سەسكەنىپ شىمىركەنىپ اياق باسپاي، جايماشۋاق، جاداعاي كوركەيىپ كەلەر مە ەكەن؟! بۇل دا– ءبىر سىن!» – دەيدى.

قالدان شەرىن ابىلايحاندى باسقا ءبىر ءۇيدى  تۇزەتتىرىپ، تاعىن سوندا قويعىزىپ، ءوزى توقسان سارگەردەلىنىڭ قاتارىنا وتىرىپ، تاقتى بوس قالدىرىپتى. ەسىكتەن كىرگەن ابىلاي ءۇي ىشىندەگىلەرگە كوز توقتاتىپ قاراماستان بىردەن بوس تۇرعان تاققا بارىپ وتىرىپتى. ءسويتىپ حاننىڭ قارا بولسا، بوس تۇرعان ورىن وسى عوي دەپ بوساعادا وتىرار دەگەن ەسەك دامەسىنىڭ تاعى دا كۇلىن كوككە ۇشىرادى.

تاقتىڭ تۇسىندا تاستان جاسالعان قۇدايسىماقتارىنىڭ قاسىنا ابىلايدىڭ  وتىرعانىن شام كورگەن قالماقتار قاۋقىلداسا باستايدى. سوندا ابىلاي ايتتى دەيدى:

– جاقسى كەزەڭگە تالاسادى، جامان وتىراتىن ورنىنان اداسادى.  وتىراتىن ورنىنان اداساتىن مەن جامان با؟ تاق ۇستىندە حاننىڭ ورنى بولادى. ونىڭ قۇتى قاشتى، مەنىڭ ارۋاعىم، باق-تالايىم جوعارىلاپ استى،سوندىقتان ءوز ورنىن ول تاستاي قاشتى. بۇل ورىنعا قالماقتىڭ حانى قالدان شەرىن وتىرماعاندا، قازاقتىڭ حانى ابىلاي وتىرماعاندا، شايتان وتىرا ما؟! – دەيدى. سول ءسات ءوزىن ابىلايدىڭ تانىپ قالعانىن اڭعارعان حان:

– ۋا، ابىلاي، ءسارۋ قايدا؟ – دەپ سۇرايدى. ءبىر ەمەس، ءۇش رەت سۇرايدى.

سوندا ابىلاي:

– «ءسارۋمىن» دەپ ءسارۋ ايتپادى، «كەسپەيمىن» دەپ قارۋ ايتپادى! – دەپ ءبىر جاۋابىنان تانباعان ەكەن. سونان سوڭ ابىلاي ءوزىنىڭ قولعا تۇسكەنىن، پەندە بولعانىن ويىنا دا المايتىنىن ايتا كەلىپ:

– ولسەم –ويىمنان، ءتىرى بولسام– بويىمنان كەتپەس ءۇش ارمانىن اۋىزعا الادى. ونىڭ ءبىرىنشىسى قىل قۇيرىقتى قازاققا ساۋىن ايتىپ، قىل قۇيرىقتى قازاقتى جيىپ، سارۋشە قان مايداندا ولمەي، سايگەل قۋالاپ شىققان تايىنشاداي، تۇلكى قۋىپ، بۇركىت سالىپ جۇرگەندە، قاپىدا ءتۇستىم-اۋ! دەپ ارماندايمىن.  

–  ءبىرى قازاقتىڭ ارقاسىن تامعا سۇيرەمەي، اۋزىن نانعا بولەمەي، قۇلان، كيىكتەي قۇبا جوندا تياناقسىز تۇراقسىز قالدىردىم. ءبىرى ءتورت اتادان بەرى قاراي جالعىز ەدىم، تۋىسقانىم جوق ەدى، بالام جوق ەدى. ءوزىم كەتسەم، ءبىر ءوزىم ەمەس، ءتورت جاننىڭ تۇقىمى قۇرىعانى عوي!  مۇنداي  مۇڭ  قالدان شەرىننىڭ باسىندا بار ەكەن. سونىسىن ايتا كەلىپ: «بۇ داعى مىناۋ قاراعىم، بوبەگىم سىقىلدى ەكەن»، – دەگەندە، ابىلاي:

– الديار حان، تورەڭىزگە قۇلدىق! –دەپتى.

– سەن قۋانعانداي، نە تورە ءتيىپ قالدى؟ – دەگەندە، ابىلاي ونىڭ ءوزىن:

«كوزىڭنىڭ اعى مەن قاراسى بوبەگىڭە تەڭەدىڭ، ءوز بوبەگىڭدى ءوزىڭ ولتىرەسىڭ بە؟!» –دەپتى. وسىمەن اڭگىمە تۇيىقتالىپ، مارە-سارە بولىسىپ، «قۇلىنداعى ساقاۋىن، قۇنانداعى تىسەۋىن» ايتىسىپتى.

ءبىز دە اڭگىمەنى وسى ارادان ات باسىن ىركىپ، ءماشھۇر جازباسىنداعى ابىلاي بەينەسىنە ازدى-كوپتى  توقتالا كەتەيىك.  ابىلايدىڭ ءورشىل رۋحتى، جاۋ جۇرەك جان ەكەنىن جوعارىدا ايتىپ وتتىك.  جازبانى ونان ءارى وقۋ بارىسىندا، ونان اسقان سابىرلى، ايبىندى اقىل يەسى ءبىر اللاعا شەكسىز سەنگەن حاق مۇسىلمان –اللادان باسقادان اجالىم بولماقشى ەمەس! ەكەنىنە ءشۇباسىز سەنەسىڭ. سونىمەن قاتار شەشەندىگى – «ءسارۋمىن» دەپ  ءسارۋ ايتپادى، «كەسپەيمىن!» دەپ قارۋ ايتپادى! اسقاق ارمانى (قازاقتىڭ ارقاسىن تامعا...) تاڭقالارلىقتاي.

ونىڭ وسى قاسيەتتەرى قالدان شەرىننىڭ قاندى قىلىشىنان قازا بولماي، ازامات باسىنىڭ ازات بولۋىنا ايۋكەنىڭ قىزىنان تۋعان توپىش سۇلۋدى ابىلايعا قوسۋىنا سەبەپ بولعانىنا ءشۇباسىز سەنەسىڭ. وسى ارادا قالدان شەرىننىڭ توپىشتى ابىلايحاندى ۇستاپ بەرگەن ادامعا ەمەس  ابىلايحانعا قوسۋىنىڭ سەبەبى دە ايقىندالا تۇسەتىندەي. ول، بىرىنشىدەن، ابىلايدىڭ ءبىر سوزدىلىگى، ەكىنشىدەن، بولسا كەرەك «اكە بالاعا سىنشى» دەمەكشى جالعىز ۇلى ەجەننىڭ پايىمسىزدىعى، تۇيمەدەيدى تۇيەدەي ەتەتىن ۇرىنشاقتىعى ونىڭ كۇندەردىڭ كۇنىندە مۇراعا تيەر تاققا يە بولا الاتىندىعىنا كۇمانىن ارتتىرعانداي.

سوندىقتان دا بولار قالدان شەرىن: «مىناۋ جالعىز بالام ەجەندى مەنىڭ ورنىما حان كوتەرىڭدەر، ءۇش جىلعا ەشكىم بەتىنە كەلمەڭدەر»، – دەپ وسيەت ەتىپتى. اقىرى، اكەسى قالدان شەرىن سياقتى ەجەن دە  قالماقتاردىڭ قولىنان قازا تابادى. ال توپىش سۇلۋدىڭ باۋىرلارى قىرعىن كۇش ابىلايعا  كەلىپ پانالايدى. ءماشھۇر ءجۇسىپ ءوز جازبالارىندا  ابىلايحان زامانىن، ونىڭ ازاماتتىق بەينەسىن، ايبىنىن، ەل تىزگىنىن قولعا ۇستاعان تۇستاعى كەمەلدىگى مەن  كورەگەندىگىن، اقىل اياسىنىڭ كەڭدىگىن، دوسقا ادال، دۇشپانعا قاتالدىعىن اسقان شەبەرلىكپەن بەينەلەي بىلگەن.

ونىڭ ەل اۋزىندا جۇرگەن ابىلاي جايلى اڭگىمەلەردى ەرىنبەي، جالىقپاي جيناپ، ونى بىرنەشە نۇسقادا جۇيەلەۋى، ءسويتىپ كەلەر ۇرپاققا قۇندى مۇرا قالدىرۋى، قالام قۋاتىنىڭ كەمەلدىگى، ويىنىڭ كەڭدىگى – ۇلگى تۇتارلىقتاي. الدەنەدەن ماشەكەڭنىڭ وسى جازبالارىن شەبەر پايدالانا الاتىن سەناريست بولسا، ابىلاي حان تۋرالى ايدىك فيلم تۇسىرۋگە بولار ەدى-اۋ دەگەن ويعا كەلەدى.

سۇلەيمەن بايازيتوۆ 

---