InfoHub Logo

كوكشەتاۋدا كىرىق سەگىز جىل حاندىق قۇرعان ابىلاي حان الپىس كىسى جولداسپەن ءبىر جورىققا بارا جاتىپ جازعىتۇرىم باياناۋىل تاۋىنا تۇنەپتى، ەلسىز ەكەن، جوق ەكەن. تۇندە اش جاتىپتى، تاڭ اتقان سوڭ:

— الدىمىزدا تاماقتانارلىق جەردە ەل بار ما؟ — دەپ سۇراپتى.

ءبىر كەرەيت جىگىت:

— الدىمىزدا اعىسىقۋدىڭ قۋىندا قىزىلشىلىك دەگەن جەردە قاراكەسەك جارىلعاپ بار، — دەپتى.

ابىلاي حان: «قاي جارىلعاپ؟» — دەپتى.

— قاي جارىلعاپ ەكەنىن حالىق باققان ءوزىڭىز بىلمەسەڭىز، مەن قايدان بىلەمىن؟ — دەگەندە:

— بىلمەسەڭ، ونىڭ ول جەردە بار-جوعىن قايدان ءبىلىپ تۇرسىڭ؟ — دەپتى.

— ناعاشىم ەدى. جازدى-كۇزدى قاتىناسقانىمىزدا سول جەردەن تابىلا بەرۋشى ەدى، — دەپتى.

— ال، ەندەشە كورگەن جەرىڭە باستا! — دەپتى.

ءتۇس بولماي-اق ساۋ ەتىپ كەلىپ قالىپتى. جارىلعاپتىڭ ادەت ءىسى ەكەن دەيدى: «ءولىم بولجالسىز، كەلىم بولجالسىز» دەگەن. مەيمان، قوناق: «مەن بۇگىن پالەنشەكەنىكىنە بارامىن» دەپ حابار سالىپ كەلمەيدى. كۇندىز كەلىپ قالا ما، تۇندە كەلىپ قالا ما؟» دەپ ءۇي ىشىنە توسەنىش توسەتىپ، قۇدا-كۇيەۋ كەلەتۇعىن ۇيدەي قىلىپ كويادى ەكەن. ماڭقان دەگەن بايبىشەسى بار ەكەن. قاز داۋىستى قازىبەكتىڭ بالاسىنىڭ وتاۋى ءتۇسىپ، توي بولىپ، تويعا كەتكەن ەكەن. جولامان، تاستەمىر، اتىباي، كەنجەباي دەگەن ءتورت بالاسى بار ەكەن. ەكەۋى جىلقىدا، ەكەۋى قىسىر ساۋعالى كەتكەن ەكەن. ۇيدە جارىلعاپتىڭ جالعىز ءوز باسىنان باسقا جان جوق ەكەن. توسەگىنىڭ ۇستىندە ىرگە جاققا قاراپ جا- تىر ەكەن. ءبىر ۋاقىتتا ۇيگە حابارلاندىرۋ ءۇشىن جيەن سالەم بەرىپ كىرىپ كەلدى.

— بۇ قايسىڭ؟ — دەيدى.

— مەن جيەن، كەرەيت پالەنشەمىن، — دەيدى.

— نە قىل دەيسىڭ؟ — دەيدى.

— ءۇي سىرتىندا الپىس قوسشىسىمەن ابىلاي حان ءتۇسىپ جاتىر، — دەيدى.

جارىلعاپ سەمىزدىكتەن بىرەۋ قولىنان تارتىپ كوتەرمەلەمەسە، ءوز بەتىمەن ولاي-بۇلاي اۋناپ جاتا المايدى ەكەن:

— كەل، جيەن، قولىمنان تارتشى، — دەيدى. باسىن كوتەرىپ، توسەگىنىڭ ۇستىنە ورنىعىپ وتىردى.

— بار، مەيمانداردى ۇيگە كىرگىزە بەر، — دەيدى. ابىلاي حان كىرىپ كەلگەندە:

— اسسالاۋماعالەيكۇم، الديار، بار ءالىم جوق، جايىم وسى، — دەيدى، — بۇل كىسىلەردىڭ وتىزىنا مىنا سابادان قىمىز قۇي، وتىزىنا انا سابادان قۇرت قۇي، — دەيدى.

اۋىلعا كىسى تۇسكەنىن كورىپ، جىلقىدا جۇرگەن ەكى بالا دا كەلدى، بيەدە جۇرگەن ەكى بالا دا كەلدى. تورتەۋىنەن باسقا توپىرلاعان جان جوق. جانە وزدەرى ادەمى كيىنەدى ەكەن. تايجاقى ورنىنا كيگەندەرى — قارا قۇندىز. جالشىلار، مالايلار سىقىلدى قايىس ءجىپ، شۋ بۋىنىپ جۇرگەن جوق. بۋىنعاندارى — شىمجيعاق كۇلدەرى بەلبەۋ (بەلباۋ). قىزمەتى — قۇل سىقىلدى، كيىم-پورمى، كەسكىن ءتۇرى — ۇل سىقىلدى. سوندا سۇيسىنگەننەن ابىلاي حان ايتكان ەكەن:

— جارىلعابىم، ۇلعا دا جارىعان ەكەنسىڭ، قۇلعا دا جارىعان ەكەنسىڭ، — دەپتى.

ءسويتىپ وتىرعاننىڭ ۇستىنە ماڭقان بايبىشە كەلىپ قالىپتى. ماڭقان بايبىشەنى ەكى بالاسى ءبىر جاعىنان، قولىنان تارتىپ، ەكى بالاسى ار جاعىنان سۇيەمەلەپ، قىرىنان كىرگىزىپ، ەسىككە ارەڭ زورعا سىيىپ ەنىپتى. بايپاڭداپ كەلىپ، جارىلعاپتىڭ تومەنگى جاعىنا، توسەك ۇستىنە وتىرعىزعاندا، ەكەۋى ەكى شوقىداي جاراستىقتى بولىپتى.

— بۇل كىسىلەر سۋسىندادى ما؟ — دەپتى.

— بار قىمىز بەن بار قۇرتتى بەردىك، — دەپتى.

— جۇكتىڭ ارتىندا سۇيرەتپەدە بايدىڭ سىباعا اسى — تۇنەمەلى ءتۇر ەدى. بالالار، الشى! — دەپتى. الىپ تەگەنەگە قۇيىپ ساپىرعان ەكەن، الپىسىنا تۇگەل جەتىپتى. بايبىشە بايىنا:

— مال نەگە الدىرمادىڭىز؟ — دەپتى.

— «پالەن جەردەن تابىسايىق» دەگەن باتىرلارى بار ەكەن، اسىعىپ مال سويدىرۋعا قارامادى، — دەگەن سوڭ بايبىشە:

— ۇرعاشىنىڭ اسىققاندى الداپ جونەلتۋ ءۇشىن  دايار سىي اسى بولادى عوي، — دەپ، وتىزىنا تاباققا سالىپ ەكەۋ-ارا جەنت قويىپتى. وتىزىنا مايدى بەيپىل سالىپ، ىرىمشىك قويىپتى.

— باياناۋلانىڭ مىرزا شوقىسى مەن اعىسى، قۋدىڭ مىرزاشوقىسى ءبىر جەردەن تابىلدى عوي، — دەسىپتى.

بۇزاۋ تايىنشانىڭ قارىنىنا سالىنعان ءبىر قارىن جەنتتى ورتاسىنان قاق جارىپ، حاننىڭ قورجىنىنا سالعىزدى دەيدى. جىلقىعا يە باقتاشى بولعان بالاسى تاستەمىر ەكەن.

جارىلعاپ:

— تاستەمىرجان، «حان دەگەن — جۇرتتىڭ قازىعى، قاراشى — ونىڭ ازىعى» دەگەن. مىنا جىلقى بۇلاردىڭ جولىنىڭ ۇستىندە جاتىر عوي. حاندى ورتاسىنا ءتۇسىر دە، قاسىنداعى تولەڭگىتتەرىنىڭ ۇناتقان، مىنۋگە جارايدى دەگەنىن ۇستا. سويىسقا جارايدى دەگەن بيەنىڭ سەمىزىن ۇستا، «قۇتىم كەتەدى، ءسۇتىم كەتەدى» دەمە. وزدەرى «بولدى، ەندى قوي» دەگەندە قوي! — دەپ حاندى شىعارىپ سالۋعا تاستەمىردى قوستى.

جىلقىنىڭ ورتاسىنا حان بارىپ ءتۇستى. تاستەمىر شاتىرلاتىپ، تولەڭگىتتەردىڭ تاڭداعان، قالاعان اتىن، بيەسىن ۇستاپ بەرىپ جاتىر. سوندا ابىلاي حان قاسىنداعى وتىرعاندارعا سويلەدى:

— مەن باعانا «جارىلعاپ بار» دەگەندە، «قاي جارىلعاپ؟» دەگەنىم — بۇل قاراكەسەكتە قارسۇن-كەرنەي جارىلعاپ بولۋشى ەدى. ونى جۇرت «ەر  جارىلعاپ، باتىر جارىلعاپ، باي جارىلعاپ، بي جارىلعاپ» قاي ءتۇرلى اتپەن اتاسا دا، تولىق بولعان جان ەدى. بۇل جارىلعاپتى «تىلەۋكە-بەرتىستىڭ تىلەۋكەسىنىڭ بالاسى شاقاباي-جارىلعاپتىڭ جارىلعابى، ۇرى جارىلعاپ» دەۋشى ەدى. حالىق تا قاڭعىپ سويلەي بەرەدى ەكەن. بۇل ۇرى بولسا، جىلقى، تۇيە، قوي، سيىردى ۇرلاپ العان شىعار دەيىك. انا بايبىشەنى ۇرلاپ العان جوق قوي. ۇرلاپ السا، جاندى كىسى بۇعان ءسىڭىرتىپ قويا ما؟ مىنا ءتورت بالانى ەشكىمنەن ۇرلاپ العان جوق قوي. ءبىر ءتورت كۇشىك كىمنەن تۋماي- دى. بىرىنەن ءبىرى ءوتىپ تۋعان، تۋىسى بولەك جاندار عوي! مىناۋ، ءوزى قۇداي جارىلقاپ قويعان شىن جارىلعاپ ەكەن! — دەپتى. تاستەمىردى شاقىرىپ الىپ:

— كەل، بالام، سەنىمەن قيامەتتىك بالا قىلايىن، — دەپ تۇرەگەلىپ قۇشاقتاپ، دوس بولعان ەكەن دەسەدى.

ابىلاي حاننان دۋا تيگەندىگى سول — جارىلعاپتىڭ تۇڭعىشى جولامان «ون التى ۇلدى جولامان» اتانىپتى. جولاماننان — قويسۇيمەس، قويسۇيمەستەن بايمۇرىن مىرزا، بايمۇرىننان — اقاي قاجى. اقاي قاجىدان — ماقات، حاسان، اعايىندى ەكەۋ. بۇل ەكەۋىنىڭ تۇياعى — جىلقى دا مىڭنان اسادى، قوي دا مىڭنان اسادى. اعىسى، قۋدىڭ اينالاسىندا ءتورت اۋىلناي جارىلعاپ بار. «الدى مىڭ بولسا، ارتى ءجۇز بولادى» دەگەن بار عوي. شەتىنەن باي، مالعا، باسقا تولىق. بۇلاردان بولەك دەگەلەڭدە ءتورت مىڭ جىلقى ءبىر تۇندىكتە. اقتانبەردى ۇرپاعى جانىس بايدىڭ نەمەرە، شوبەرەلەرى بار. بۇرىنعىلار اڭىز قىلعان «قازاقتا بايلىق، بەكتىك، ۇرلىق — ۇشەۋى ءبىر تۇقىمعا سىيعان ەمەس. جالعىز-اق وسى ۇشەۋى جارىلعاپقا سىيعان. نە ءۇشىن بۇعان دۋا كەتكەن؟ ابىلاي حانداي ءارۋاقتى ەردەن دۋا العان دەلىنگەن ءسوز.

بايمۇرىن مىرزانىڭ تۇڭعىشى شوتاق بايدى كوردىك. مىنەزى قويدان قوڭىر، مىرزالىعى جيەكسىز، «مىرزا اۋليە» دەرلىك تابيعات يەسى ادام ەدى. سول شوتاقتىڭ بايبىشەسىنەن تۋعان — يساق، ەرمەك، مۇسا، سەكەرباي زامانىنداعى ۇرىنىڭ اتاقتى دوكەيى بولدى. بىلتىر مەن بيىل اتاعى شىعىپ جۇرگەن قىشقاش تا — سول جارىلعاپتان شىققان ۇرى. ءتىرى بولساڭدار، ەسىتەسىڭ، قىشقاشتان دوكەي شاتىناۋىق شىققانىن.

وقۋعا كەڭەس بەرەمىز:

ابىلاي حانمەن سوڭعى كەزدەسۋ

ابىلايدىڭ «قاندى قاراعاي قان بولدى، جول بولدى» دەپ ات بەرۋى

ابىلايدىڭ قىرعىز، وزبەككە جورىعى (ءىى نۇسقا)

---