ابىلاي حاندىعى
ابىلاي حاندىعى
كونسپەكت
ابىلاي حان (ءابىلمانسۇر، سابالاق) 1711 - 1781 جىلدارى ءومىر سۇرگەن. ول قازاق حاندىعىنىڭ بۇرىنعى شەكاراسىن قالپىنا كەلتىرىپ، ەلدىڭ ساياسي - ەكونوميكالىق دامۋىنا وزگەرىستەر ەنگىزگەن مەملەكەتتىك قايراتكەر. ابىلاي قاراكەرەي قابانباي، شاپىراشتى ناۋرىزباي، قانجىعالى بوگەنباي، تاراقتى بايعوزى، مالايسارى، بايان باتىرلاردىڭ كۇشىن بىرىكتىرە ءبىلدى.
1740 جىلى تامىزدا ابىلاي حان جانە ورتا ءجۇز حانى ابىلمامبەت، تاعى دا باسقا 120 ستارشىنمەن ورىنبورعا كەلىپ، رەسەي مەملەكەتىنە انت بەردى. سونىمەن قاتار، قازاق حالقىنىڭ تۇتاستىعىن ساقتاۋ ماقساتىندا سين يمپەرياسىمەن دە قارىم قاتىناستى ۇزبەدى. ول پەتەربۋرگ پەن پەكينگە ەلشىلىكتەر اتتاندىرىپ وتىردى.
1745 جىلعى قونتايشى قازاسىنان كەيىن تاققا تالاسۋشىلاردىڭ ءبىرى – ءامىرسانا ابىلايدى پانالاپ، ورتا جۇزگە قاشتى. ءامىرسانانىڭ قازاق جەرىن پانالاۋىن مانچجۋر - سين اۋلەتى شابۋىل جاساۋ ءۇشىن پايدالاندى. 1757 جىلى ماۋسىمدا جۇڭگو قولباسشىلارى فۋ دە، چجاو حوي باستاعان اسكەر قازاق شەكاراسىنا باسىپ كىردى. 1757 - 1760 جىلدارى قازاق ەلىنىڭ دەربەستىگىن، جەرىنىڭ بىرلىگىن قامتاماسىز ەتۋ ماقساتىندا ابىلاي پەكيندە جۇڭگو بيلىگىن مويىندادى. 18 عاسىردىڭ 20 - 30 جىلدارى جوڭعارلار باسىپ العان شەكارالىق ايماقتاعى جايىلىمدار ديپلوماتيالىق جولمەن قايتارىلىپ الىندى. 1760 جىلى قىتايلار تارباعاتاي تاۋلارى ماڭايىندا كوشىپ جۇرگەن قازاقتاردى قۋدالاعاندا، ونى كەلىسسوزدەر ارقىلى شەشە ءبىلدى. جوڭعاريا جويىلعاننان كەيىن، ونىڭ جەرىن باسىپ العان مانچجۋر - سين بيلەۋشىلەرى ابىلايمەن كەلىسە وتىرىپ جاڭا شەكارا بەلگىلەدى.
ابىلاي ورتا ازيا حاندىقتارىمەن بايلانىسىن دامىتۋعا كوڭىل ءبولدى. 1771 جىلى ءۇش ءجۇز وكىلدەرى ابىلايدى بارلىق قازاقتىڭ بيلەۋشىسى دەپ تانىدى. ونىڭ جوڭعارياعا قارسى ازاتتىق كۇرەستەگى، حالىقتىڭ باسىن بىرىكتىرۋدەگى ءرولىن، رەسەي مەن قىتايدىڭ قىسپاعىنا قاراماستان، ءىس جۇزىندە ەلدىڭ دەربەستىگىن ساقتاپ قالعاندىعىن مويىندادى. 1778 جىلى 24 مامىردا II ەكاتەرينا ابىلايدى تەك ورتا ءجۇزدىڭ حانى ەتىپ بەكىتتى. ابىلاي حان رەسەيمەن قارىم - قاتىناستا بەيبىت جاعدايدا بولۋ قاجەتتىگىن ەسكەرىپ، رەسمي تۇردە بوداندىقتى مويىندادى. ال ءىس جۇزىندە تاۋەلسىزدىگىن ساقتادى.
حان بيلىگىنە قويىلعان شەكتەۋلەردى ابىلاي حان مويىندامادى. ءىرى ۇلىستاردى بيلەۋگە وزىنە جاقىن سۇلتانداردى تاعايىندادى. بيلەردىڭ قىزمەتىنە شەك قويدى. ءوز سارايىندا توپتاسقان حالىق باتىرلارىنىڭ قولداۋىنا سۇيەنىپ، جوسپارلارىن قيىندىقسىز ىسكە اسىرىپ وتىردى. ابىلاي حان قازاقتاردىڭ ەرتىس، ەسىل بويى، كوكشەتاۋ، تارباعاتاي وڭىرىنە ەگىن شارۋاشىلىعىن دامىتۋىن قولدادى. ابىلاي حان توڭىرەگىنە بەلگىلى جىراۋلار، اقىندار توپتاستى: ۇمبەتەي جىراۋ، ءتاتىقارا اقىن، بۇقار جىراۋ. 1781 جىلى ابىلاي حان دۇنيە سالدى. 1781 جىلى ابىلايدىڭ باس ميراسقورى ءۋالي حان بولىپ سايلاندى. ءۋالي سۇلتاندى رەسەي مەملەكەتى ورتا ءجۇز حانى رەتىندە تانىعانىمەن، ول مەملەكەت باسقارۋعا قابىلەتسىز بولدى. قازاق حاندىعىنىڭ بىرلىگىن ابىلاي سياقتى قامتاماسىز ەتە المادى.
كونسپەكت سۇراقتار
1. ابىلايدىڭ باس ميراسقورى كىم؟
2. ابىلاي حان توڭىرەگىنە توپتاسقان اقىن - جىراۋلار:
3. ابىلاي حان قاي وڭىردە ەگىن شارۋاشىلىعىن دامىتۋدى قولدادى؟
4. ابىلاي حان ەل باسقارۋدا كىمگە ارقا سۇيەدى؟
5. ابىلايدى ورتا ءجۇزدىڭ حانى ەتىپ بەكىتكەن بيلەۋشى:
6. ابىلاي قاي جىلى حان بولىپ سايلاندى؟
7. 18 عاسىردىڭ 70 جىلدارى ابىلاي كىمگە شابۋىل جاسادى؟
8. تارباعاتاي ماڭايىندا كوشىپ جۇرگەن قازاقتاردى كىمدەر قۋدالادى؟
9. ابىلاي جۇڭگو بيلىگىن قاي جىلدارى مويىندادى؟
10. جۇڭگو شابۋىلىنا قارسى كىشى جۇزدەن جاساعىمەن كەلگەن سۇلتان:
11. ابىلاي سۇلتاننىڭ ماقساتى:
12. ابىلايدى پانالاپ، ورتا جۇزگە قاشقان جوڭعار بيلەۋشىسىنىڭ مۇراگەرى:
13. ابىلاي جوڭعار تۇتقىنىنا قاي جىلى ءتۇستى؟
14. ابىلاي حاننىڭ ءومىر سۇرگەن جىلدارى:
15. قاي جىلى ورتا ءجۇز حانى ابىلمامبەت پەن ابىلاي سۇلتان رەسەي مەملەكەتىنە انت بەردى؟
16. قاي كورشى ەلمەن ابىلاي حان ءوزارا قارىم - قاتىناسىندا تاتۋ - ءتاتتى ساياسات ۇستانۋعا تىرىستى؟
تاقىرىپتىڭ تەستى
ابىلاي حاندىعى. جۇكتەۋ
كونسپەكت
ابىلاي حان (ءابىلمانسۇر، سابالاق) 1711 - 1781 جىلدارى ءومىر سۇرگەن. ول قازاق حاندىعىنىڭ بۇرىنعى شەكاراسىن قالپىنا كەلتىرىپ، ەلدىڭ ساياسي - ەكونوميكالىق دامۋىنا وزگەرىستەر ەنگىزگەن مەملەكەتتىك قايراتكەر. ابىلاي قاراكەرەي قابانباي، شاپىراشتى ناۋرىزباي، قانجىعالى بوگەنباي، تاراقتى بايعوزى، مالايسارى، بايان باتىرلاردىڭ كۇشىن بىرىكتىرە ءبىلدى.
1740 جىلى تامىزدا ابىلاي حان جانە ورتا ءجۇز حانى ابىلمامبەت، تاعى دا باسقا 120 ستارشىنمەن ورىنبورعا كەلىپ، رەسەي مەملەكەتىنە انت بەردى. سونىمەن قاتار، قازاق حالقىنىڭ تۇتاستىعىن ساقتاۋ ماقساتىندا سين يمپەرياسىمەن دە قارىم قاتىناستى ۇزبەدى. ول پەتەربۋرگ پەن پەكينگە ەلشىلىكتەر اتتاندىرىپ وتىردى.
1745 جىلعى قونتايشى قازاسىنان كەيىن تاققا تالاسۋشىلاردىڭ ءبىرى – ءامىرسانا ابىلايدى پانالاپ، ورتا جۇزگە قاشتى. ءامىرسانانىڭ قازاق جەرىن پانالاۋىن مانچجۋر - سين اۋلەتى شابۋىل جاساۋ ءۇشىن پايدالاندى. 1757 جىلى ماۋسىمدا جۇڭگو قولباسشىلارى فۋ دە، چجاو حوي باستاعان اسكەر قازاق شەكاراسىنا باسىپ كىردى. 1757 - 1760 جىلدارى قازاق ەلىنىڭ دەربەستىگىن، جەرىنىڭ بىرلىگىن قامتاماسىز ەتۋ ماقساتىندا ابىلاي پەكيندە جۇڭگو بيلىگىن مويىندادى. 18 عاسىردىڭ 20 - 30 جىلدارى جوڭعارلار باسىپ العان شەكارالىق ايماقتاعى جايىلىمدار ديپلوماتيالىق جولمەن قايتارىلىپ الىندى. 1760 جىلى قىتايلار تارباعاتاي تاۋلارى ماڭايىندا كوشىپ جۇرگەن قازاقتاردى قۋدالاعاندا، ونى كەلىسسوزدەر ارقىلى شەشە ءبىلدى. جوڭعاريا جويىلعاننان كەيىن، ونىڭ جەرىن باسىپ العان مانچجۋر - سين بيلەۋشىلەرى ابىلايمەن كەلىسە وتىرىپ جاڭا شەكارا بەلگىلەدى.
ابىلاي ورتا ازيا حاندىقتارىمەن بايلانىسىن دامىتۋعا كوڭىل ءبولدى. 1771 جىلى ءۇش ءجۇز وكىلدەرى ابىلايدى بارلىق قازاقتىڭ بيلەۋشىسى دەپ تانىدى. ونىڭ جوڭعارياعا قارسى ازاتتىق كۇرەستەگى، حالىقتىڭ باسىن بىرىكتىرۋدەگى ءرولىن، رەسەي مەن قىتايدىڭ قىسپاعىنا قاراماستان، ءىس جۇزىندە ەلدىڭ دەربەستىگىن ساقتاپ قالعاندىعىن مويىندادى. 1778 جىلى 24 مامىردا II ەكاتەرينا ابىلايدى تەك ورتا ءجۇزدىڭ حانى ەتىپ بەكىتتى. ابىلاي حان رەسەيمەن قارىم - قاتىناستا بەيبىت جاعدايدا بولۋ قاجەتتىگىن ەسكەرىپ، رەسمي تۇردە بوداندىقتى مويىندادى. ال ءىس جۇزىندە تاۋەلسىزدىگىن ساقتادى.
حان بيلىگىنە قويىلعان شەكتەۋلەردى ابىلاي حان مويىندامادى. ءىرى ۇلىستاردى بيلەۋگە وزىنە جاقىن سۇلتانداردى تاعايىندادى. بيلەردىڭ قىزمەتىنە شەك قويدى. ءوز سارايىندا توپتاسقان حالىق باتىرلارىنىڭ قولداۋىنا سۇيەنىپ، جوسپارلارىن قيىندىقسىز ىسكە اسىرىپ وتىردى. ابىلاي حان قازاقتاردىڭ ەرتىس، ەسىل بويى، كوكشەتاۋ، تارباعاتاي وڭىرىنە ەگىن شارۋاشىلىعىن دامىتۋىن قولدادى. ابىلاي حان توڭىرەگىنە بەلگىلى جىراۋلار، اقىندار توپتاستى: ۇمبەتەي جىراۋ، ءتاتىقارا اقىن، بۇقار جىراۋ. 1781 جىلى ابىلاي حان دۇنيە سالدى. 1781 جىلى ابىلايدىڭ باس ميراسقورى ءۋالي حان بولىپ سايلاندى. ءۋالي سۇلتاندى رەسەي مەملەكەتى ورتا ءجۇز حانى رەتىندە تانىعانىمەن، ول مەملەكەت باسقارۋعا قابىلەتسىز بولدى. قازاق حاندىعىنىڭ بىرلىگىن ابىلاي سياقتى قامتاماسىز ەتە المادى.
كونسپەكت سۇراقتار
1. ابىلايدىڭ باس ميراسقورى كىم؟
2. ابىلاي حان توڭىرەگىنە توپتاسقان اقىن - جىراۋلار:
3. ابىلاي حان قاي وڭىردە ەگىن شارۋاشىلىعىن دامىتۋدى قولدادى؟
4. ابىلاي حان ەل باسقارۋدا كىمگە ارقا سۇيەدى؟
5. ابىلايدى ورتا ءجۇزدىڭ حانى ەتىپ بەكىتكەن بيلەۋشى:
6. ابىلاي قاي جىلى حان بولىپ سايلاندى؟
7. 18 عاسىردىڭ 70 جىلدارى ابىلاي كىمگە شابۋىل جاسادى؟
8. تارباعاتاي ماڭايىندا كوشىپ جۇرگەن قازاقتاردى كىمدەر قۋدالادى؟
9. ابىلاي جۇڭگو بيلىگىن قاي جىلدارى مويىندادى؟
10. جۇڭگو شابۋىلىنا قارسى كىشى جۇزدەن جاساعىمەن كەلگەن سۇلتان:
11. ابىلاي سۇلتاننىڭ ماقساتى:
12. ابىلايدى پانالاپ، ورتا جۇزگە قاشقان جوڭعار بيلەۋشىسىنىڭ مۇراگەرى:
13. ابىلاي جوڭعار تۇتقىنىنا قاي جىلى ءتۇستى؟
14. ابىلاي حاننىڭ ءومىر سۇرگەن جىلدارى:
15. قاي جىلى ورتا ءجۇز حانى ابىلمامبەت پەن ابىلاي سۇلتان رەسەي مەملەكەتىنە انت بەردى؟
16. قاي كورشى ەلمەن ابىلاي حان ءوزارا قارىم - قاتىناسىندا تاتۋ - ءتاتتى ساياسات ۇستانۋعا تىرىستى؟
تاقىرىپتىڭ تەستى
ابىلاي حاندىعى. جۇكتەۋ
You Might Also Like
