InfoHub Logo

ابىلاي حان زامانىندا قىرعىز سادىربالا دەگەن شىعىپ، اق قالپاقتى قىرعىزدى اۋزىنا تۇگەل قاراتىپ تۇرعان كۇنىندە ماقتانىپ سويلەگەن ەكەن:

— الىبەك شولاقتى الدىم، قازى مامبەكتى الدىم، كوكجال باراقتى، جالعىز كوزدى قاراقتى الدىم. قازاقتى جىلىندا جەتى شاپتىم. ارقادا ابىلاي دەگەن كارى سارت بار دەيدى. ول ماعان نە قىلادى دەيسىڭ؟ — دەگەن ەكەن.

سول ءسوزىن ابىلاي حان ەستىپ، قوسىن قىلىپ اتتانىپ، سوندا قىرعىزدا ايتەكە جىرىق دەگەن اتاقتى زور كىسى بار ەكەن، التى بالاسى بار ەكەن. سول جولى سولار قىرعىن تاۋىپ، ابىلاي حان مەن سادىربالا اقىرىندا ءبىتىم قىلىپ، جاراسىپ، قوس باسىنا ءبىر ءۇي قىرعىزدان «اق ءۇيلى» بەرىپتى.
«ءسارۋ قىرعىز» دەگەن ءبىر تايپا ەلىن تۇگەلىمەن بەرسە كەرەك. وسى كۇندە اقمولا وبلىسىندا، سەمەي وبلىسىندا كىرمە بولىپ جۇرگەن قىرعىزدار بار. ابىلاي زامانىندا قازاققا ولجا تۇسكەن قىرعىزلارىنىڭ تۇقىمى. كوشپەلى قازاققا حان بولىپ تۇرعانىندا تۇركىستان، تاشكەن حانلارىنا زەكەتشى (زىكۋاتشى) جىبەرىپ، جيناتىپ الدىرىپ تۇرىپتى.

شۇرشىتپەنەن ەلدەسىپ، بالاسىنىڭ ەڭ ۇلكەنى ءادىل تورەنى «سول جاقتاعى قازاق، قالماققا يە بولىپ، تورەلىك قىل!» — دەپ سولاي جىبەرىپ، وسى كۇنگە شەيىن ونىڭ ءۇرىم-بۇتاعى سول جاقتا ءوسىپ-ونىپ كەتتى.

* * *

ابىلاي حان وزىنە-وزى ابدەن ەمىن-ەركىن كەلگەن سوڭ: «اتا-جۇرتىم ەدى. بۇحارانى الامىن» دەپ، ءۇش ءجۇزدىڭ بالاسى قازاقتىڭ «سەن تۇر، مەن اتايىن» دەگەن باتىرلارىن جيىپ، اتتاندى. مۇنان بارعاننان اۋەلى تۇركىستان بارىپ، وعان ءوزىنىڭ بەل بالاسى سىدىق سۇلتاندى يە قىلدى. شىمكەنت، سايرام بارىپ، وعان عابدولراحمان دەگەن سارتتى قويدى. تاشكەن بارىپ، وعان مىرزاحمەت دەگەن سارتتى قويدى. تاشكەندى كەشە ورىس الار ۋاقىتىسىندا ءبىر مىرزاحمەت دەگەن تاعى ءبىراز بيلەدى. بۇل مىرزاحمەت قارتايىپ، الجىپ ولسە، جاڭادا ءولدى. ابىلايدىڭ قويعان مىرزاحمەت دەگەنى مۇنان كوپ بۇرىن وتكەن كىسى. ونان سوزاق ۇستىنە بارىپ توناپ جاتقاندا، قوڭىرات ەلىندە ءبىر بايدىڭ كەلىنى ۇل تاۋىپ، اتىن «ابىلاي» قويعان ەكەن. بۇل ابىلاي دا ءوسىپ-ونىپ ءبىر تايپا ەل بولىپتى.

ابىلاي حان ونان ءوتىپ، سامارقان شاھارىنىڭ بەت الدىنا، جۇپار قورىعىنا بارىپ ءتۇستى. سول ءتۇنى قاسىنداعى قارياسىنا:

— بۇگىن ساۋە كور! — دەپتى.

— مەن دە قاراپ جاتپايىن، جۇرت بيلەگەن حانسىڭ عوي، ءوزىڭ دە كور، — دەپتى. ەرتەڭ تاڭ اتقان سوڭ قاريا مەن حان باسىن قوسىپ وتىرىپ، كورگەندەرىن ايتىسىپتى. اۋەلى حان ايتىپتى:

— بۇگىن تۇندە تۇسىمدە ءبىر جولبارىس شاتىرىمنىڭ الدىنا كەلىپ شوكتى، باسىن ءبىر كوتەرمەدى، تومەن سالدى دا جاتتى. «بۇ نە قىلعانى؟» دەپ قاراپ ەدىم، الگى جولبارىس دەگەنىم ايۋ بولدى. «جاڭا جولبارىس ەدى عوي، قالايشا ايۋ بولىپ قالدى؟» دەپ قاراپ ەدىم، قاسقىر بولدى. ونىمەن تۇرمادى، تۇلكى بولدى. ونىمەن تۇرمادى، قويان با، قارساق پا، سول سىقىلدى بولعان... وقىستا ويانىپ كەتتىم، — دەيدى.

وندا قاريا ايتتى: — مەن كورگەنىمدى ايتسام، بۇحاراداعى تامام اۋليە سامارقان داربازاسىنىڭ (دارۋازاسىنىڭ) تۇبىنە كەلىپ شوكتى. ول «سامارقاندى ساعان العىزبايمىن» دەپ كەلگەنى. ءوزىڭ كورگەن جولبارىس — ءوزىڭنىڭ باق-تالايىڭ. باق- تالايىڭنىڭ جەتىپ جىعىلعان جەرى وسى بولعانى. ەندى مۇنان بىلاي باق-تالايىڭ كوتەرىلمەيدى. «باياعىدان بەرى ابىلاي ءجۇرىپ-جۇرىپ سارتتان ءولىپتى» دەگەن اتقا ۇشىراماي، ۇرىسپاي، سوعىسپاي، وسى جەردەن تىپ-تىنىش قايتا عوي! قاراساڭ، ايۋ بولعانى — سەنەن سوڭعى بالانىڭ زامانى. «ايۋ زامانى» دەگەن زامان بولادى. ايۋشا الىسىپ وتەدى. ونان قاراساڭ، قاسقىر بولعانى — نەمەرەڭ زامانى، «قاسقىر زامانى» دەگەن زامان بولادى. قاسقىرشا جۇلىسىپ وتەدى. ونان قاراساڭ، تۇلكى بولعانى — شوبەرەڭ زامانى، «تۇلكى زامانى» دەگەن زامان بولادى. تۇلكىشە جورتىپ ءجۇرىپ جان ساقتايدى. ونان قاراساڭ، قويان بولعانى — ونان سوڭعى زامان، قويانشا قاركەبەك قىلىپ، قورعالاپ جاتىپ جان ساقتايدى. ونان زاماننىڭ نە زامان بولارىن قۇدىرەت ءوزى بىلەدى. قارساق بولار، كۇزەن بولار، ەڭ اياعى تىشقان، باقا-شايان، قۇرت-قۇمىرسقا بولىپ، دۇنيە ءسويتىپ تۇرىپ تاۋسىلادى-داعى، — دەيدى.

سونان سوڭ حان بۇلبۇل سوزگە قۇلاق قويىپ، سامارقان شاھارىنا ەلشى جىبەردى:

— ۇرىسىم، سوعىسىم جوق، اۋليەلەردى زيارات قىلا كەلدىم. وسى جەردەن قايتامىن! — دەپ.

سامارقان، بۇحارا جۇرتى قورقىپ تۇر ەكەن. مۇنان بۇرىن قوسىنى قازاق بولىپ، ون ءۇش پاتشا ول شاھارلاردى العان ەكەن. «قوسىنى قازاق بولدى» دەگەنشە، بۇل دۇنيەپاز (ياز) سارتتارعا ازاپ بولادى ەكەن. ابىلاي حاننان بۇل ءسوزدى ەستىگەن سوڭ، سامارقان حالقى قۋانىپ، تارتۋ-تارالعىسىمەن كەلىپ، حاندى كورىپتى.

ابىلاي حان سوندا:

— سامارقاننىڭ كوك تاسىنان باسىما قويدىراتۇعىن، جازۋ ويدىراتۇعىن تاس قازىپ الامىن، — دەپ ۇستا جيناپ، تاس قازدىردى.

سوندا ابىلايدىڭ باقىتىسىنا شىققان تاستى سامارقان حالقى كورىپ، حاننان ءسۇيىنشى سۇرادى:

— بۇل تاس ءامىر تەمىردەن سوڭ ەشكىمگە شىقپاعان تاس، — دەپ. سول تاسقا اتىن، سول جەردە ۇستالارعا جازدىرىپتى: «ابىلاي يبن سۇيەنىشحان» دەپ.

سول ساپاردان قايتىپ تاشكەنگە كەلىپ، مىرزاحمەتتىڭ قىزىن الىپ:

— ەندى ۇرىس-سوعىس جوق، — دەپ ورتا ءجۇز بەن كىشى ءجۇزدىڭ باتىرلارىنا رۇقسات بەرىپ، جەرلى-جەرىنە، مەكەن-سۋىنا قايتارىپتى.

ءۇش ايدان سوڭ ءوزى تاشكەننەن ارقاعا قاراي شىعىپتى. قاسىندا ءبىراز تولەڭگىت پەن ءۇيسىن، دۋلاتتىڭ جالپەتەكتەرى بار. مۇنى شىمكەنتتەگى ءعابدىراحمان سارت ەستىپ، توبەت سۇلتان، رابات، قارابۇلاق، ياڭكەنتتەگى جانعاق تابان ديقانشى سارتتاردى جيناپ الىپ، قوسىن قىلىپ، ابىلاي حاندى قامايدى. سوندا دۋلات حالقى قاشىپ كەتىپ، «جالپىەتەك دۋلات» اتانىپتى. بوزا ءىشىپ، دۋلاعاننان باسقا ونەرى از، تۇزسىز كوجەنىڭ كۇشىنەن بىتكەن جاسىق حاننىڭ قاسىنداعى تولەڭگىتتەرىنىڭ ءبىرسىپىراسىن قىرىپ تاستاپتى. حاننىڭ وزىنە قول تيگىزۋگە باتا الماپتى. سوندا حان ارىس دەگەن وزەننىڭ بويىندا، ءبىر قىردىڭ باسىندا تۇرىپ، جولداستارىن تارقاتىپ جىبەرگەنىنە پۇشايمان بولىپ، بارماعىن شاينادى دەيدى. سوندا ءبىر قاريا ايتقان ەكەن:

— ەتەك پەنەن جەڭ بولعان،
ەجەلدەن ساعان ەل بولعان،
ورتا جۇزدەن كىسىڭ جوق!
نايزاسىنىڭ ۇشى التىن،
كىشى جۇزدەن كىسىڭ جوق،
بۇعان قاراپ تۇرعاننان باسقا ءىسىڭ جوق، —

دەپتى. سونان ابىلاي سول ارىستىڭ بويىندا ءبىر قورعانعا ءتۇسىپ، الپىس سەگىز جاسىندا جۇما كۇنى دۇنيەدەن قايتىپ، سول جەر وسى كۇندە «حان قورعانى» اتانىپتى. سۇيەگىن تەڭگە سالىپ، تۇركىستان شاھارىنداعى حازىرەت سۇلتان العارفين اۋليەنىڭ كۇمبەزىنە الىپ كەلىپ قويىپتى. وتكەن كۇنى جۇما كۇنى ەكەن. سارىارقاعا قىرىق كۇن بۇرىن ەستىلىپتى. «بۇگىن قىرقى» دەپ ورداعا جيىلىپ بالا-شاعا، ءۇي ىشتەرىنە جۇما كۇنى ەسىتتىرگەن ەكەن. ارتىنان قاسىنداعىلارى كەلگەن سوڭ، «قاي كۇنى ءولدى» دەپ سۇراسا، ۇيىنە ەسىتتىرگەن كۇنى ولگەن ەكەن. ولمەسىنەن قىرىق كۇن بۇرىن «ءولدى» دەگەن حابار ارقاعا كەلىپ قالعانى. ابىلاي حان ولگەندە، سوزاق دەگەن كەنتتە جالاڭ اياق ازدەر ءۇش كۇن، ءۇش ءتۇن جىلاعان ەكەن. ماڭايىنداعى سارت-ساۋان:

— تاقسىر، ءبىر قازاق ءولدى دەپ مۇنشا نەگە ءبۇلىندىڭىز، — دەگەندە:

— ەسىل ابىلاي سارىارقادا ولمەي، سارتتىڭ قورعانىندا ءولدى-اۋ! ەندى حاندىق قورعاندا قالدى، سول ءۇشىن جىلايمىن، — دەگەن ەكەن.
ايتقانىنداي سونان سوڭ قازاق ورتاسىنا حاندىق جوق، سارت بيلەپ كەتىپتى.

بەس قويعا الدى وگىزدى
تەگىن دەرسىڭ دەپ ەدى.
ەگىن ەگىپ، تارىنىڭ
سوگىن جەرسىڭ دەپ ەدى.
جالاڭ اياق سارتتاردى
بەگىم دەرسىڭ دەپ ەدى، —

دەپ نوعايلىدان شىققان موڭكە ءبيدىڭ ايتقانى، ول كەلىپتى دە تۇرىپتى. مۇنان سوڭ «بالاپان باسىڭا، تۇرىمتاي تۇسىنا» دەگەن زامان بولدى. باياعى اتام زامانداعى بۇقارەكەڭنىڭ «قالا سالادى، ورىس الادى» دەگەن جەرلەرىنە ابىلاي حاننىڭ نەمەرەسى كەنەسارى زامانىندا سالىندى.

---