ءابىش كەكىلبايەۆ شىعارمالارىنداعى ايەلدەر بەينەسى
اقتاۋ قالاسى ح.وزبەكعالييەۆ اتىنداعى ماڭعىستاۋ پوليتەحنيكالىق كوللەدجى
قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتى پاندەرىنىڭ وقىتۋشىسى بۇركىتبايەۆا گۇلجان سايىن قىزى
«كىم جونىندە ايتساق تا ءبارىبىر ەمەس پە؟ جەر بەتىندەگى جۇمىر باستى پەندە جايىندا ءا.كەكىلبايەۆشا جازا الساق دۇرىس بولار ەدى»، - دەپ ا.بۋنين ايتقانداي، زامانىمىزدىڭ زاڭعار جازۋشىسى، اداي ەلىنىڭ ماقتانىشى.
ءابىش كەكىلبايەۆ كوپتەگەن تاقىرىپتارعا قالام تارتقان. سونىمەن بىرگە جازۋشى ءوز شىعارمالارىندا انالار بەينەسىن ەرەكشە سومداعان. ءار زامانداعى قازاق ايەلدەرىنىڭ قايسارلىلىعى، يبالىلىعى، ادامگەرشىلىگى، اقىل-پاراساتى، سۇلۋلىعى، كەڭ جۇرەكتىلىگىن ءابىش كەكىلبايەۆ وزىنشە سۋرەتتەگەن.
انا-ماڭگىلىك تاقىرىپ. ونىڭ بويىنداعى مەيىرىمدىلىك، جان شۋاعى، بالا ءۇشىن باستى قامقورشى ەكەندىگى، ۇرپاق تاربيەسىندەگى ورنى ءارقاشان جاس وسكىنگە تاعىلىمدى مانەرىمەن دارىپتەلە بەرمەك. اجەسى زەرە نەمەرەسى ابايدى ەرتەگى، شەجىرەمەن ەلىتىپ، دانا مۇحتارعا اباي ولەڭدەرىن بالا كەزىندە جاتتاتىپ ۇلگەرگەن اۋەز اتاسى، باتىر باۋىرجاننىڭ اجەسى قىزتۋماس سۇيىكتى نەمەرەسىن بالا كەزىنەن ەرلىككە، وتانىن سۇيۋگە قۇلشىنا تاربيەلەپ، ادەبيەتكە قۇمارلىعىن وياتقان، وزدەرى دە ۇلتىمىزدىڭ رۋحاني قازىناسىن بويلارىنا مولىنان سىڭىرگەن، جان دۇنيەلەرى باي ادامدار بولعان.
جازۋشىنىڭ بىرنەشە شىعارمالارىنداعى ايەل-انا بەينەسىن تومەندەگىشە تالداساق:
سوناۋ عاسىرلار قويناۋىندا حان، سۇلتاندار ۇستەمدىك ەتكەن زامانداعى جارالى جۇرەگى سىزداعان ارۋلاردى كوزگە ەلەستەتەر تاريحي روماننىڭ ءبىرى «ۇركەردە» جازۋشى جوڭعار حاندارى قالدان سەرەن مەن سىبان راپتان تۇسىنداعى قازاق تۇتقىندارىنىڭ قولعا ءتۇسۋ ءساتىن سۋرەتتەي وتىرىپ، كوز الدىمىزعا جوڭعارلاردىڭ قولعا تۇسكەن ايەلدەردى قالاي سۇرىپتاپ، وزدەرىنە كۇڭ ەتكەنىن باياندايدى:
«سۇرىپتاۋشىلار قالت-قۇلت ەتىپ تۇرعان ايەلدەردىڭ قاسىنا كەلدى، سىعىراق كوزدەرى اۋەلى ايەلدەردىڭ قۇرساق تۇسىنا ءتۇستى. ءىشى ءسال بۇلتيعانداردىڭ ءبارىن قولدارىنان سۇيرەپ، ىلگەرى شىعاردى. جاۋ تۇقىمىن ارام قۇرساق جوڭعار حاندىعىنا كەرەگى جوق. اناداي جەردە تاس دۋالدىڭ تۇبىندە سەبەلەپ جاۋعان جەبەگە جەم بولدى.ەندى ولاردىڭ كوزدەرى ايەلدەردىڭ شاشتارىنا ءتۇستى. ءبىر تال اق شاشى بارلار جوڭعار سايىپقىراندارىن قارىق قىلماق ەمەس. الگى وپات بولعان تاس دۋالدىڭ تۇبىنە ەندى بۇكشەڭ-بۇكشەڭ ەتىپ، كارى-قۇرتاڭ كەتىپ بارا جاتتى. كىنامشىل سىعىراق كوزدەر ساي - سۇيەكتەرىن سىرقىراتىپ قوساقتاۋلى ايەلدەردى ءبىر ءسۇزىپ شىقتى. جالپاق، سىعىراق كوزدى كەلەڭسىز بەتتىلەر دە تۇقىم ازدىرادى دەپ تاس دۋالعا توعىتىلدى. جوڭعار توسەگى، جوڭعار ەلىنە تەك كوز جاۋىن الاتىن سۇلۋلار عانا كەرەك.» (1،275-276 بەتتەر).
جازۋشىنىڭ شەبەرلىگى سول، وقىرمانىن 17 عاسىرداعى قالماق-جوڭعار سوعىسىن ءوز كوزدەرىمەن كورگەندەي ەتىپ ەلىكتىرەدى. بۇل – سول داۋىردەگى قايعىلى انا زارى،كىم ەكەنىن ايتا الماي كۇڭىرەنگەن انا!
«ۇركەردەگى» ايەلدەر – انالار، ارۋلار، تاريحي بەينەلەر، ءوز زامانىنىڭ پاراساتتى تۇلعالارى پاتشايىم، بوپاي حانىم سىندى بايبىشەلەر، تورعىن سياقتى قاتىگەزدىك قۇربانى بولعان ءالسىز ارۋلار.
ءابىش اعانىڭ كەلەسى اڭگىمە، پوۆەستەرىنەن سوعىس جۇرەكتەرىنە جارا سالعان ايەلدەر بەينەسىن كورەمىز. «ەڭ باقىتتى كۇن» اڭگىمەسىندە مايداننان جارى ورالعان كەلىنشەكتىڭ تاڭ الاكەۋىمنەن كەشكە دەيىنگى تىرلىگى، جارىنا دەگەن ساعىنىشى سۋرەتتەلەدى. قازاق ايەلىنىڭ بۇيىعى مىنەزى، ۇياڭدىعى، ۇلكەنگە دەگەن يناباتتىلىعى تومەندەگىدەي ءوربيدى:
... بۇل بارعاندا اتاسى ۇيدە بولماعاي دا. وندا داۋلەت ەڭ بولماسا تورعىننىڭ حال – جاعدايىن سۇرار ەدى. بۇل جىلاپ جۇرمەس پە ەكەن. انا جىلى مايدانعا شىعارىپ سالاردا اتاسىنان قايمىعىپ جىلاي دا الماعان. تاماعىنا تىعىلعان اششى جاس كوكىرەگىن كەۋلەپ، ءۇش – ءتورت كۇنگە شەيىن اۋزىن اشسا، وكسىپ – وكسىپ قالىپ ءجۇردى. (2،41- بەت، 12 – توم).
جازۋشىنىڭ «كوز جاسى» اڭگىمەسىندە باستى كەيىپكەر اجاردىڭ ءومىرىن كەنەتتەن باستالعان سۇم سوعىس تاس – تالقان ەتەدى. ءومىردىڭ بۇرالاڭ جولدارى بولاتىنى، تاعدىر اركىمدى ءارتۇرلى سىناققا سالاتىنى تۋرالى شىعارمانىڭ كەلەسى جولدارىنان كورۋگە بولادى: «ءومىر دەگەن كەكسە قۋ. ونىڭ قىرى مەن سىرىنا ءتۇسىنۋ ەشكىمنىڭ قولىنان كەلە قويماس. تۇسىنبەك تۇگىلى، ونىڭ الدىندا نارەستە سياقتىسىڭ. ءتاتتىنى ءۇستى - ۇستىنە اساتادى دا، كەنەت اششى بىردەڭەنى اۋزىڭا توسا قويادى». (3، 48 – بەت).
سوعىس ونى كۇيەۋىنەن ايىرادى. كۇيەۋى جوق ايەلگە ءسوز كوپ ەرەدى. «جۇرەككە ءامىر جۇرمەيدى» دەمەكشى، اجار كورشىسى جامال اپايدىڭ جالعىز بالاسى ابەنمەن كوڭىل جاراراستىرادى. جامال اپاي ەلدىڭ وسەگىن قۇلاعى شالىپ، قارسى بولادى. از كۇن اۋرەن سۇرگەنمەن، اق پەيىل ماحابباتتىڭ ەسكەرتكىشىندەي قالعان جالعىز ۇلى ونىڭ كوكىرەگىن قاسىرەت ازابىنان ارىلتادى.
زامان دا جاڭا، ادام دا جاڭا. قالامگەر ءابىش كەكىلبايەۆ ءوزىنىڭ كەلەسى تۋىندىلارىندا جاڭا زامانداعى ايەل – انالار بەينەسىن جاسايدى.
ءابىش كەكىلبايەۆ «قۇس قاناتى» پوۆەسىندە ءوز اناسى ايساۋلەنىڭ بەينەسىن سومدايدى. بالا كەزىنەن اشتىق – توقتىق، جەسىرلىكتىڭ تاۋقىمەتىن تارتقان قايسار انا جالعىز ۇلىن امان – ەسەن ادام قاتارىنا قوسۋدى ءوز انالىق مۇراتى دەپ بىلەدى. «ءابىشتىڭ اناسى»، «ايساۋلە اجە»، «اي – انا»، «اي – ەنەم»، «ەل اناسى»، «كەكىلبايدىڭ ايساۋلەسى» بولىپ دارىپتەلگەن ايساۋلە انا – قاراپايىم عانا كورگەنى مەن تۇيگەنى مول قازاق ايەلى.
انانىڭ تۋعان ەلى وندىدان كوشەر ءساتى پوۆەستە تومەندەگىشە باياندالادى:
« ... بۇلاردى اتتاندىرىپ سالۋعا كەلگەن قاتىن – قالاشقا وجاۋى مەن تاراقتارىنا دەيىن تاراتىپ بەردى. ءتورت قانات شاتپانىڭ سۇيەگى مەن قارا قازانىنا عانا تيمەدى. قىزىنا تاپسىرىپ: «قاراعىم، ءوزىڭ وسكەن كۇركەنى جازدا ءۇيىڭنىڭ قاسىنا قالقيتىپ تىگىپ قوي. كىم بىلەدى، شاحارعا ۇيرەنىسە الماي جاتساق، ءوز ءۇيىم – ولەڭ توسەگىم دايىن تۇرادى عوي،- دەدى.
قارشادايىنان جولداس بولعان مۇلىكتەن العانى قورعاسىن قۇيعان ۇرشىعى عانا.(4،61-62 بەتتەر).
بۇل – ايساۋلە انانىڭ بالاسى وقۋ بىتىرگەن ءسوى الماتىعا كوشەر ساتىنەن ءۇزىندى.
ودان ءارى ءايساۋل انا ازامات قاتارىنا قوسىلعان قاسىندا ونىڭ وي – مۇددەسىن، دوس – جاراندارىن، قۇداي قوسقان جان جارىن، ءتىپتى قارتايعان شاعىندا تاپ كەلگەن بەيتانىس قالا تىرشىلىگىن وزىنشە تانىپ – تۇسىنۋگە تىرىسادى. پوۆەستە انانىڭ كەلىنى تۋرالى پىكىرى بىلايشا باياندالادى:
«كەلىننىڭ ءمىنى جوق، ءبىراق ەتسىز، جىڭىشكە سۇيەك. مۇندايلاردان تۋعان بالا شىلميگەن، شىنجاۋ كەلەر. قاسىنىڭ اراسى جاقىن، يەگى سۇيىرلەۋ، ءسال نارسەگە كۇيىپ – پىسەتىن شىتىرلاقتاۋ بولار. اشۋى دا تەز كەلىپ، تەز كەتەر. شىركىن، ارعىماق اتتاي تارالىپ تۇرار ما ەدى!» (5،93-94 بەتتەر).
جالعىز ۇلى ءۇشىن نەگە دە كونگەن قايران انا جۇرەگى – اي!
انا قالاعا بىردەن ۇيرەنىسە الماپ ەدى: «...مونشاسىن ايتاسىڭ – اۋ، الگى باسىنا شاپان بۇركەنىپ، قالقا قىلار قالتارىس ىزدەپ، قىر اسىپ كەتپەيسىڭ. اجەتحاناسىنا دەيىن وتىنىڭ باسىندا. ءبىراق بۇل جۇمىر باستى پەندە نەگە كونبەيدى، قارا كەمپىر وعان دا ۇيرەنىپ الدى». (6،63 – بەت). انا قالاعا كەلگەلى بەرى بەي – جاي، تىنىش ومىرگە ابدەن ۇيرەنگەن، بالا – كەلىنىنىڭ جۇمىستان كەلۋىن كۇتىپ، ۋاقىتىن وتكىزىپ جاتادى.
اۆتور كەيۋانانىڭ تۋمىسىنان بىتكەن بايقامپازدىعى مەن اڭعالدىعىن، اقىل – پاراساتىن نازىك ءتىلدى يۋمور تىلىمەن سۋرەتتەپ، اۋىلدا وسكەن قازاق ايەلىن قالا ورتاسىنا الىپ كەلىپ، عاسىرلار بويعى قالىپتاسقان دالالىق مىنەزدىڭ و باستاعى تۇعىردان اۋىتقىمايتىندىعىن، الاڭسىز ادامشىلدىق پەن قاراپايىم قايىرىمدىلىق استە جوعالىپ كەتپەيتىندىگىن نانىمدى سۋرەتتەيدى.
ال «شەتكەرى ءۇي» پوۆەسىندەگى زۋحرانىڭ جەكە باسىنىڭ ءومىرى ادام قىزىعارلىقتاي ەمەس. ءبىر كەزدەگى البىرت، سۇلۋ زەحرا تاعدىر تالكەگىنە تۇسكەندە قاتتى كۇيىنەدى. ول ولگەن كۇيەۋىنىڭ ارۋاعى الدىندا، جالعىز ۇلى، تۋىسقاندارىنىڭ الدىندا ابدەن كۇناعا باتادى. ەندىگى سەرىگى – قاسىنداعى قارعىلى ءيتى عانا. اقىر سوڭىندا ول يت تە دالاعا قاڭعىپ كەتەدى.
جازۋشى جەر بەتىندە جاقسىلىق، قايىرىمدىلىق ۇرىعىن ەگىپ، ءماندى ءومىر ءسۇرۋ كەرەكتىگىن ءوز وقىرماندارىنا ۇعىندىرادى.
اۆتوردىڭ كەلەسى شىعارماسى «ءبىر شوكىم بۇلتتا» نەگىزگى كەيىپكەرلەر – اققايماق پەن ءشايزادا. «قيمىلى از، قيالى كوپ قىردا وسكەن كورىكتى قىزبەن، ءوز ىسىنە تىڭعىلىقتى، قىتىمىر كۇندەر قيىنشىلىعىن باسىنان وتكىزە ءجۇرىپ قىڭق ەتپەگەن «جەر قوزعالسا، «قوزعالماس» قازاق ايەلدەرىنىڭ بەينەلەرى نانىمدى، كوكەيگە قونىمدى سۋرەتتەلەدى. اققايماق پەن ءشايزادانىڭ مىنەز – قىلىقتارىن، وزىندىك ىشكى جان – دۇنيەلەرىن شىنايى بەينەلەگەن. ولار - قاراپايىم، قايىرىمدى، مىنەزدەرى اشىق كۇندەي جايناعان جايدارى ادامدار. اۆتور، اسىرەسە اققايماق بەينەسىن شىمىر سۋرەتتەگەن. ول – قاتىگەز تاعدىر تالكەگىنە مويىماعان، جالت ەتپە مينۋتتىق ارزان سەزىمگە بەرىلمەگەن جان. تۋعان اكەسىن سوعىس جالمادى، جان اناسىن قارا جەر قۇشاعىنا مەزگىلسىز الدى. سۇيگەن جىگىتى قارجاۋ الداپ كەتتى.
تاعدىر ونى قانشا اياعىنان شالعانمەن، اققايماق ەش مويىمادى، قارسىلاستى. سوڭىنان وسەك ءسوز دە ەردى. شىبىق يىلگەنشە سىنبايدى دەپ ءبىلدى.
جازۋشى اققايماق وبرازى ارقىلى قازاق ايەلىنىڭ توزىمدىلىگىن، رۋحىنىڭ اسقاقتىعىن شەبەر سۋرەتتەي بىلگەن.
«گالستۋك ساتۋشى قىز تۋرالى حيكايا» اتتى اڭگىمەدە كادىمگى بۇگىنگى كۇننىڭ قىزدارىنىڭ بەينەسى جاسالعان.
كۋپەدە ءۇش قىز، ارالارىنا كەلگەن ابەنمەن تانىستى. شارا، اجار، گۇلجان. كارتا ويناپ، ۋاقىت وتكىزدى. «ۇتىلعاندارىڭ ستانسيادان ءتۇسىپ، ءجۇزىم اكەلىڭ»،- دەپ بۇيىردى. ابەن مەن گۇلجان ورىندارىنان تۇردى. شارا ابەندى قىزعانىپ قالدى. وسىلاي پوەزدا تانىسقان ابەنگە اجار عاشىق بولىپ قالادى. ءبىراق ولار قايتىپ كەزدەسپەيدى. كەيىن اجار ابەندى كوشەدە ايەلىمەن كورىپ قالادى. مىنە، بۇل اڭگىمەدە قازىرگى جاستاردىڭ ماحابباتى، قىزداردىڭ مىنەز – قۇلقى، زامانىنا ساي ادامىنىڭ ءوسۋ دارەجەسى كورىنەدى.
اناسىز، ارۋسىز، جارسىز تىرشىلىك جوق. ولارسىز شىعارما جوق. ءابىش اعانىڭ انالارى دا قازاقتىڭ ارۋ تۇلعالارى.
انانى ارداقتاۋ، قادىرلەۋدىڭ ءبىر كورىنىسى – ءابىش كەكىلبايەۆتىڭ 70 جىلدىق تورقالى تويىندا جازۋشىنىڭ اناسى ايساۋلەگە ارناپ «اي انا» ەسكەرتكىشىنىڭ سالىنۋى.
You Might Also Like
-
وسىنشاما تۇسىڭىزدە كورەتىن بايلىققا ءوز جانىن ساتىپ الا الماي، ەڭ اقىرى دىنىنەن باس تارتىپ، شوشقا باعۋشىنىڭ قولىنان قىلعىنىپ ولگەن يمپەراتوردى بىلەسىز بە؟ ول ءۇشىن ءسال تاريحقا شەگىنىس جاسايىق.
-
دەمالۋدى جوسپارلاپ قويدىڭىز، ءبىراق دەمالىسىڭىزدى قايدا وتكىزەتىنىڭىزدى بىلمەيسىز بە؟ ەندەشە وتباسىڭىزمەن بارۋعا بولاتىن ەڭ تانىمال كۋرورتتار مەن ەلدەرگە شولۋ ۇسىنامىز.
