ادام دەگەن قىزىق
كۇننىڭ ىستىعىنان كوگىلدىر اسپاننىڭ ءتۇسى وڭىپ، شاقىتىپ تۇر. جاسىل جوتانىڭ ۇستىندەگى سۇرعىلت اۋىل ەرتەڭگىسىن ەتەك-جەڭىن جيماي، كوسىلىپ جاتقانداي ەدى، ءقازىر ول دا جيىلا قالىپتى. وزەن بەتتەگى ويپات قانا ءتۇس بەرمەيدى؛ اناۋ اق جىبەك بەلبەۋدەي سوقپاق بولماسا، توڭىرەك — قالىڭ ميا، قويانقارتا، اجىرىق وسكەن جاپ-جاسىل؛ بەتىمەن كولەڭكە جۇگىرىپ، تولقىندانىپ جاتىر. كوكتەمدە وزەن ارناسىنان شىعىپ وسى ءوڭىردى ەن جايلايدى دا، شىلدەدە دەگدىپ، جايقالعان قاۋعا اينالادى. سونان قارا كۇزگە دەيىن بۇ جەرگە وراق تا تۇسپەيدى. شىدەرتى كولحوزى ءشوپتى الىستان شابادى؛ بۇعان تيمەيدى، اۋىلدىڭ ۇساق جاندىعىنا ارنالعان نەسىبە.
جالعىز اياق ەشكى سوقپاق اۋىلدان شىعىپ، جىلانداي يرەلەندەپ وزەنگە قاراي جورعالاپ بارادى. بۇل سوقپاقتى سۋ دا، قار دا، شوپ تە جۇتا الماعان. تالاي-تالاي كەرۋەن سۇرلەۋى جوعالسا دا، سوقپاق ۇزىلمەيدى؛ قاتىن-قالاش، بالا-شاعانىڭ جالاڭ اياق تابانىمەن تاپتالىپ تاقىرعا اينالعان، تەك وزەنگە جەتە بەرە ءتۇس بەرىپ، كۇرەڭىتىپ بويىنا ىلعال تارتاتىنى بار. انە، ءيىناعاشقا ەكى شەلەك سۋ ءىلىپ، قىزىل الا كويلەكتى، قارا شاشتى قىز ەشكى سوقپاقپەن اۋىلعا تامان دىردەكتەپ كەلەدى؛ قىر مۇرىندى، اق قۇبا ءجۇزى الاۋلاپ، تارىنىڭ تۇيىرىندەي ۇپ-ۇساق تەر كەڭ ماڭدايىندا جىلت-جىلت ەتەدى. ءالسىن-السىن ۇيالى بوتا كوزىنە ءتۇسىپ كەتە بەرگەن ەكى-ۇش تال بۇيرالانعان ەركە شاشىن استىڭعى ەرنىن شۇيىرە جوعارى ۇرلەپ قويادى. ءبى لەكتەي قوس بۇرىمنىڭ ءبىرى وڭ يىقتان قۇلاي، جاۋىرىنىندا تەربەلسە، ەندى ءبىرى كەۋدەسىندە، جۇقا كويلەك استىنان بىلىنەر-بىلىنبەس انار ۇستىندە اۋناپ، ويناپ كەلەدى.
اۋىلدىڭ بەرگى شەتى ايداۋ جول. جاۋىن-شاشىندى كوكتەمدە تراكتور، ماشينا باتپاقتاپ، ىرسيتىپ تاستاعان. وسى ءقازىر و دا تاز باستانىپ، جالتىراپ جاتىر. سو تۇستان ورتا بويلى، قاپساعاي قارا جىگىت كورىندى. ۇستىندە شولاق جەڭ اق كويلەك، قوڭىر شالبار: اياقتا، تارتپالى، جازدىق، سارعىش باتەڭكە. قولىندا كۇمىس باۋلى ساعات؛ ونىسى كۇنمەن شاعىلىسسا جالت ەتە قالادى. ءوزى جالاڭ باس. جولدى جيەكتەي اقىرىن اياڭداپ كەلەدى. كوزى سوناۋ سوقپاقتاعى قىزدا. قۇس مۇرىن، قالىڭ قاباق ەكەن؛ قىزعا جاقىنداعان سايىن الدەنەدەن جۇرەكسىنگەندەي بولماشى بۇيرا، كەيىن تاراعان شاشىن سيپاي بەرەدى. مىنە، سوقپاق كەپ جولعا جاناستى. قىز دا جىگىتتى جاڭا اڭدادى؛ جورعا جۇرىسىنەن جاڭىلىپ، كىبىرتىكتەي ءتۇستى. كورمەگەن بون ءوتىپ كەتپەك ەدى،— جىگىت قۇتقارمادى.
— قۇرماناي، سالەماتسىز با؟ — دەدى. ءۇنى بيازى، جۇعىمدى.
— ا؟.. اعاي، ەسەنبىسىز؟
جىگىت كوزىنىڭ ەرىكسىز ءوزىنىڭ توق بالتىرىنا، وقتاۋداي ءتۇپ-تۇزۋ جالاڭ اياعىنا ىركىلىپ، تايىپ كەتكەنىن سەزىپ، ول قىمسىنا تۋرا قاراي الماي تۇر. دۇنيەدە كورمەستى كورسە دە، كورمەگەن بولا ءبىلۋ دە — ىزەت. ۇيات شاقىرار سەزىم قىلىن جىگىت اتتاپ كەتتى. اڭداماعان شىراي تانىتىپ.
— تاريحتى بەسكە تاپسىردى دەي مە؟ — دەدى.
— ءيا، اعا.
— كەزدەسكەندە سۇراسام با دەپ ءجۇر ەم وزىڭنەن. وقۋعا قايدا باراسىڭ، قۇرماناي؟
— ۋنيۆەرسيتەت ويىمدا. قالاۋىم — فيزيكا-ماتەماتيكا فاكۋلتەتى. تۇسە السام، جاقسى عوي.
— ارينە، ارينە... البەتتە سوعان بارۋ كەرەك. سەندەي ماتەماتيك قىزداردىڭ قولى — سول. تەك جۇرەكسىنبە. ءبىرىنشى جىل ساباق بەرسەم دە، مەن سەنى ناعىز ماتەماتيك دەپ بىلەم. ساعان ۇلكەن ءۇمىت ارتام...
— اپام سىرتتايعىسىنا تۇسسەڭ قايتەدى دەيدى. بىلمەيىم ونىڭ ءجونى قالاي بولاتىنىن.
— جو-جوق، ولاي ىستەمە. مەن اپاڭمەن سويلەسەيىن... باعىڭدى بايلاما. سىرتتايعى دەگەن وقۋ ەمەس،— دەپ جىگىت جەلپىنە سويلەپ، ماتەماتيكانىڭ باسقا پاننەن وزگەشە قيىندىقتارى بارىن، كوپ ەڭبەكتى، تەرەڭ ىزدەنىستى تالاپ ەتەتىن تاپتەشتەپ كەتتى. قالتارىس اۋىل كوشەسىنىڭ بىرىنەن «دت» تراكتورى شىعا كەپ، اڭگىمەلەرىن ءبولىپ جىبەردى.
ايداۋ كەڭ جول جەتپەگەندەي، بۇلارعا قاراي قيىس تارتتى. اق تۇتەك شاڭعا ورانىپ، د ارىلداي ءتونىپ كەلەدى. قۇرماناي سەكەمدەنە ۇندەمەي قالعان: ەندى ۇرەيلەنە شەگىندى. جىگىت ءمىز باقپادى. قالىڭ قاباعى تۇيىلە، ورنىنان قوزعالاتىن ءتۇرى جوق.
— اعاي، باسادى عوي! — دەدى قۇرماناي شىداماي. تراكتور جىگىتكە تاياپ، كىلت توقتادى. جانار مايدىڭ ءيىسى ارالاس اق بوز شاڭ قىز بەن جىگىتتى كومىپ ءوتتى.
شاڭ سەيىلگەندە تراكتوردىڭ اشىق كابينا ەسىگىنەن بادىراق كوز، مۇرىن كەڭسىرىگى جاپىرايعان تالپاق تاناۋ، ساقال-شاشى ۇرپيگەن، جۇندەس باس كورىندى. كوزىنىڭ اق ەتى قىزىل تامىرلانىپ كەتكەن. الدەن سوڭ جۇندەس باسقا ءتىل ءبىتتى:
— ءوي، اكەڭدى؟.. ولە الماي ءجۇرمىسىڭ-اي! كەت بىلاي!
— اقىماق! كوزىڭ جوق پا؟ ناقۇرىس نەمە! كانە، ءوزىڭ بۇرىل!
تراكتوريست جىگىت الدەنەگە ءسال تاڭدانعانداي ىركىلىپ قالدى دا، ىلە اقسيا كۇلىپ:
— ءمۇعالىم ەكەنسىڭ عوي. وگو-گو-گو،— دەدى.— قورقىتايىن دەپ ەم. ءقورىقپايدى-اي. وگو-گو-گو...
— جوعال! مالعۇن!
— جوعال دەيدى-ەي. ءمۇعالىم-اي، و اكەڭدى!..— دەدى دە، تراكتوريست جىگىت كابيناسىنا قايتا كىرىپ كەتتى. وت الدىرىپ كەيىن شەگىندى دە، كىلت بۇرىلىپ دارىلداتا جونەلدى.
ءمۇعالىم جىگىت نە ىستەرىن بىلمەي، قىز الدىندا نامىستانىپ قاتتى كۇيىندى. «جەتىپ بارىپ جاعاسىنان نەگە المادىم. جەرگە جۇلىپ ءتۇسىرۋ كەرەك ەدى»،— دەپ ويلادى. اقىلى كەم، تەنتەكسوق، تراكتوريست جىگىتتىڭ قايراتتى ەكەنىن دە ۇمىتتى. ايتسە دە، ىعىسپاعانىنا ىشتەي رازى.
— بازاربەك ءقاۋىپتى ادام، اعاي.
— ەشتەڭە ەمەس، قۇرماناي. ايۋعا ناماز ۇيرەتكەن تاياق،— دەدى ءمۇعالىم وزىنە-وزى ەندى كەلىپ.
— مەن كەتەيىن، اعاي.
— جاقسى، قۇرماناي. مەنىڭ ايتقانىمدى ۇمىتپا. وقيمىن دەگەن بەتىڭنەن قايتپا.
— ماقۇل، اعا.
جىگىت قىزدى كوزىمەن ۇزاتىپ ساپ، اۋىلدىڭ ەكىنشى باسىنا بەت الدى. «اكەسى كۇرىششى. شەشەسى بالالار باقشاسىندا ىستەيدى. قۇرماناي ولاردىڭ ۇلكەنى. جەتى بالاسى بار. وتە ءبىر تاربيەلى سەميا. جاعدايلارى دا جاقسى. قۇرمانايدىڭ وقۋىنا اكەسى قارسى ەمەس. قىستى كۇنى ءبىر سويلەسكەنىندە ەزى استاناعا ەرتىپ باراتىن دا بولعان. «تەڭى تابىلىپ وشاق قۇرام، سىرتتايعىسىنا تۇسەم دەمەسە، قارسىلىعىمىز جوق»،— دەگەن شەشەسى. ونى نەگە ايتتى؟ مۇمكىن... جوق، ولاي ويلاۋ ابەستىك. قۇرماناي وقۋى كەرەك. قازىرگى قىزدىڭ بىلگەنىن اقتاي ءۇشىنشى كۋرستا ۇققان. كىم بىلەدى؟ ايەل حالقى بايقاعىش قوي. مۇمكىن ءمۇعالىمنىڭ قىزدى ۇناتىپ جۇرگەنىن اڭداعان شىعار. تەگىننەن-تەگىن سويدەي مە؟ «قۇرمانايدان كەيىنگى ۇلىم وقىسا دا، جەتەر»،— دەمەدى مە؟ اقتاي وي ۇستىندە ءوز ۇيىنەن ءارى اسىپ، اۋىلدىڭ شەتىندەگى توبەسى شاتىرلى، سىرتى اكتەلگەن، تەرەزە الدىندا ءۇش-تورت قارا اعاشى بار «اۋرۋحاناعا» كەلىپ قالعانىن بايقاماعان ەدى. «بەكەر... بەكەر ىستەدىم. سوندا اناسىنا قىزىنىڭ ۇعىمتال، زەردەلى ەكەنىن تۇسىندىرسەم شە. نەگە ۇندەمەي قالدىم؟ ءوزىمنىڭ «كەت ءارى» ەمەستىگىمدى سەزدىرگەندەي بولدىم-اۋ، ءا»...
— ۋ، اقتاي، نەعىپ تۇرسىڭ؟
الاسا بويلى ءتورتپاق، بىتىك كوز، قارا جىگىت اۋرۋحانانىڭ كوشە بەتىندەگى اشىق تەرەزەسىنەن داۋىستاپ شاقىردى. ۇستىندە اق حالات، باسىندا تەلپەك. ەكى شىقشىتى شىعىپ، بۇعاعى سالبىراپ كوگەرشىننىڭ جۇمىرتقاسىنداي بۇلتيىپ تۇر. بىتتيعان ەكى بەتىنىڭ اراسىنان بارماق باسىنداي كىشكەنە مۇرنى ازەر كورىنەدى؛ ساقال، مۇرتتان جۇرداي.
— ىشكە كىرە مە دەسەم، ءتىپتى قارامايسىڭ عوي. بەرى كەل-ەي.
اقتاي اۋرۋحانانىڭ باكەنە قاقپاسىن اشىپ ىشكە كىردى: سونسوڭ ول جاتاعان باسپالداقپەن ۇيگە كوتەرىلگەن ەدى: قاپىرىق دالاداي ەمەس، تاپ-تازا جيناقى بولمەسى ساپ-سالقىن ەكەن. ورتادا ستول، كىرە بەرىستە ەكى-ۇش ورىندىق تۇر.
بولمەنىڭ ءبىر جاق بولەگىن اق ساتەن شىمىلدىقپەن ءبولىپ تاستاپتى. شىمىلدىقتىڭ ءتالتي گەن قىسقا ەتەگىنەن شاعىن تەمىر كەرەۋەتتىڭ اياعى كورىنەدى. ونان ارىدە شىنى تەرەزەلى شكاف-اپتەچكا.
— ءساتىم، حال قالاي؟
— كورىپ وتىرعانىڭ جوق پا؟ ءساتىم كەڭكىلدەي كۇلدى. زەرىگىپ نە ىستەرىن بىلمەي كۇن ۇزاتقان جاننىڭ رايىن تانىتا ستولىندا جاتقان اشۋلى كىتاپتى مەڭزەدى. اقتاي ىسىك قايرىلىسىنداعى ورىندىقتىڭ ءبىرىن سۇيرەپ اكەپ ستولدىڭ جانىنا قويىپ جايعاستى دا، كىتاپتى قولىنا الدى.
— «قاراش-قاراش» اۋەزوۆ مۇحتار. مىقتى دۇنيە. قارالى سۇلۋدى» وقىپ جاتىرمىسىڭ؟
— ءيا، تاماشا اڭگىمە. وسى كۇنگى جازۋشىلار ءوستىپ نەگە جازبايدى، ءا؟ ولاردى وقىساڭ، ءبىر سالا-قۇلاش ارقان جۇتقانداي بولاسىڭ. مىناۋ بولەك... ەتكە تويىپ اپ بابىڭمەن تەرلەپ-تەپشىپ ءشاي ىشكەندەي راقاتتاناسىڭ. Miنe، ناعىز ءومىر،— دەدى ءساتىم اڭگىمەگە تيەك تابىلعانىنا قۋانعانداي تالتاڭداپ ارلى-بەرلى ءجۇرىپ.— ساعان ۇناي ما؟
— ارينە.
— شىعارما وقىپ وتىرعانىڭدى سەزبەيسىڭ. سول ءومىردىڭ بەل ورتاسىندا ءوزىڭ سايرانداپ جۇرگەندەي بولاسىڭ. ءتىلىڭ دە سۇرىنبەيدى.
— ءباتشاعار، ورنىڭدى تاپپاعانسىڭ عوي. ايتپەسە دارىگەر ەمەس، ادەبيەت سىنشىسى بولاتىن-اق جانسىڭ. سەن سياقتى اداسقاندار ادەبيەتتە دە ءجۇر-اۋ. ونان دا ەكى قابات ايەلدىڭ تولعاعىن قابىلداپ، بەلىن ۇستاپ ساۋابىن الساشى سول شىركىندەر.
— وي، سەن دە جوقتى ايتادى ەكەنسىڭ،— دەدى ءساتىم جاقتىرماي.
اقتاي كىتاپتى جاۋىپ، ستول ۇستىنە قويدى. اڭگىمەگە ونشا قۇلقى جوقتىعىن سەزدىرە ەسىنەپ، ورىندىق ارقالىعىنا سۇيەنە، شالقايا ءتۇستى. ءساتىم شىمىلدىقتى سەرپە ىسىرىپ تاستاپ، اق شىت جاپقان كەرەۋەتكە بارىپ جاتتى. سالدەن سوڭ، الدەنە ەسىنە تۇسكەندەي، باسىن قايتا كوتەرىپ الدى.
— اقا، سىزىپ جىبەرۋگە قالاي قارايسىڭ؟
ايتىپ وتىرعانى پرەفەرانس ەكەنىن تۇسىنگەن اقتاي:
— تەرىس قارايىم،— دەدى قۇلىقسىز.— اۋرۋ كوپ پە؟
— بۇگىن ەرتەڭگىسىن بىرەۋى كەلدى. سوقىرىشەك پە دەيىم. قالاعا جىبەردىم.
— ءوزىڭ سويمادىڭ با؟
— قالاي؟
— قالايى نەسى؟ كادىمگى پىشاقپەن دە. وسى سەندەر التى جىلدا نە وقيسىڭدار، ءجاي سوقىر شەكتىڭ ەزىنە يە بولا المايسىڭدار؟
— وۋ، اينالايىن، تۇك قۇرال-جابدىق جوق. ءارى جاپادان-جالعىزبىن. ءولتىرىپ ال دەيمىسىڭ.
—جاپوننىڭ ءبىر دارىگەرى ءوزىنىڭ سوقىرشەگىنە ءوزى وپەراسيا جاساعان. بىلەمىسىڭ؟ سەنىڭ كۇيىڭ مىناۋ... انادا اگرونوم بالاسىنىڭ ۇلكەن دارەتى جۇرمەي قالعانى ەسىڭدە مە؟ سەن ونى سوقىرشەك دەپ قالاعا اتتاندىرعانسىڭ. سوندا سەنىڭ، نەمەنە، قولىڭنان كليزما سالۋ دا كەلمەي مە؟! قۇيرىعىنان سابىندى سۋ ايداۋ دا قيىن با؟ جوق، دوستىم، سەن جاۋاپكەرشىلىكتەن قاشاسىڭ. ونى نەسىنە كۇلبىلتەلەيسىڭ،— دەدى اقتاي الگى ءبىر ەسەرسوق تراكتوريست جىگىتكە دەگەن قىجىلىنان ايىعا الماي.— شىندىقتى ايتۋدان قاشاتىندارىڭ نە؟
— سەن ءوزىن، اشۋلىسىڭ عوي. نە بولدى؟
— ءجاي، انشەيىن.
— ءاي، قايدام... تەگىن ەمەسسىڭ-اۋ دەيىم. ىتىرىنىپ وتىرىسىڭ جامان. ءجا، كوز الايتپا. وسى ءبىز وزەنگە نەگە شومىلىپ قايتپايمىز، ءا؟ ويپىر-اي، مىنا كۇننىڭ جانۋى-اي. فۋف...— ءساتىم باسىنداعى تەلپەگىن الىپ جەلپىنىپ قويدى.
— شاشىندى سىپىرىپ تاستاعانبىسىڭ؟
— باسىم ءبىر دەم السىن دەدىم. باياعىدا مەكتەپتە جۇرگەننەن ۇستارا تيمەگەننەن بە، قۇيقام ءجيدىپ كەتىپتى. قۇداي اقى... سەن نانبايسىڭ عوي. ەندى، مىنە، تاماشا بولدى. اسىرەسە، سۋعا تۇسكەندە-اق راقات.
— ناعىز قاۋىن باسسىڭ عوي-ەي.
— جىعىلعان-سۇرىنگەنگە كۇلەدى دەگەن. وزىڭە دە قاراسايشى.— ءساتىم بۇعاعى بۇلكىلدەي قىت-قىت كۇلدى.— ءجۇر. كەتتىك. اۋرۋحانانى ازىرگە جابايىق. كەرەك ەتكەندەردىڭ ءوزى-اق تاۋىپ الار.
ەكەۋى اۋرۋحانادان شىعىپ، وزەنگە بەت الدى. الاسا بويلى ءساتىم اق حالاتتى تاستاعاندا جەڭسىز، شالباردىڭ سىرتىنا جىبەرگەن جازدىق كويلەكپەن تىپتەن تاپال كورىنەدى ەكەن. ءارى اناۋ ورتاڭعى تۇيمەنى كەرىپ تۇرعان توك قارىن، قىسقا، قامىت اياق، ۇرگەن كەۋەكتەي دوپ-دوڭگە لەك ەتىپ جىبەردى. قارىشتاي ادىمداعان اقتايدىڭ قاسىندا بۇلكەكتەپ كەلەدى. تىقىلداعان تىلىنە دە تىنىم جوق. اۋرۋ حانادان شىعا سويلەگەن، سونان ءالى ءبىر سوزگە قوناق بەرگەن ەمەس.
— جانىبەك شالدى بىلەسىڭ عوي،— دەدى ول تومەننەن جوعارى، اقتاي اۋزىنا قاراپ.
— ە، بىلمەگەندە شە؟! شالىڭ نە؟ جىگىت اعاسى دەسەيشى.
— اق شاشتى، بەتى مىج-مىج ءاجىم. ەلۋدىڭ جەتەۋىن دەمىن دەگەن. شال ەمەي نەمەنە... ءجا، تالاسپاي-اق قويايىن سول كەشە بالاسىن ەرتىپ كەلدى.
قاي بالاسىن؟
— قاي بالاسىنىڭ نە؟ بالاسى بىرەۋ-اق ەمەس نە؟ Aناy جىندى تراكتوريست جىگىتتى بىلمەۋشى مە ەس؟ ناركەس، اتان جىلىك...
— يە... اتى كىم ەدى سونىڭ؟
— بازاربەك. ەي، سەن وسى شىن بىلمەيمىسىڭ؟ الدە مەنى تالكەكتەپ كەلەمىسىڭ؟
ە، قويشى. ەسىمە تۇسىرە الماي كەلەم دە. ءيا، ونى نەمەنەگە اكەلىپتى؟
— ادام دەگەن دە قىزىق. دارىگەردى ءتاۋىپ دەي مە بىلمەيىم. «بازاربەگىمدى ەمدە، كەم بالا عوي. جاسىندا اتتان قۇلاپ، ميى قوزعالىپ، ۇزاق توسەك تارتقان. كەيىن قۇلان تازا ايىعا المادى. سەگىزدەن ءارى وقىماي قالعانى دا سونان. ايتپەسە اكە تۇقىمىمىزدا، ءۇرىم-بۇتاعىمىزدا ەسەر جوق، زەردەلى جاندار ەدى. بۇل ءبىر سۇيەگىمىزگە تاڭبا بوپ تۇر. قۇداي اقى، بۇنىكى سول اقاۋدىڭ زاردابى. جيىرمانىڭ بەسەۋىندە، ءالى بالا. اقىلى كىرەر ەمەس. پالەندەي كەشتىك ەتپەيدى. دارىگەرگە كورسەت دەپ وتىر تۋىستارىمىز. جالعىزىمنان ايارىم جوق، اينالايىن، ەڭبەگىڭدى جەمەسپىن»،— دەيدى.
«بۇعان سەن نە دەر ەدىڭ؟» —د ەگەندەي، ءساتىم قۇرداسىنا قاراپ قويدى. «كۇلكىلى ساۋال ەمەس پە؟» — دەيتىن ءتارىزدى رايى. اقتاي بىردەن جاۋاپ بەرمەدى. ەكى قولىن شالىستىرا ارتىنا ۇستاپ، الدەنە ويعا قاپ كەلەدى. ءساتىم كەنەت قايداعى ءبىر شوق وسكەن بۇرگەننىڭ تۇبىرىنە ءسۇرىنىپ كەتتى. توڭقالاڭ اسا جازداپ بويىن ازەر جيىن الدى. باسىنداعى تەلپەگى ۇشىپ ءتۇستى. جەردەن كوتەرىپ، قاعىپ-قاعىپ قايتا كيدى.
— موينىم ۇزىلە جازدادى-اۋ، ءا؟-—دەدى ول كۇڭكىلدەپ.
— كوزىڭە قاراسايشى.
— بوتا تىرسەك ساعان ىلەسەم دەپ نەم بار ەدى. ءاي، اقىرىن ءجۇرشى.
ول باسىنداعى تەلپەگىن تۇزەتە، ۇستىنەن باسىپ قويدى.
— ءيا، سونىمەن سەن نە دەدىڭ؟
— ە، وعان نە دەۋشى ەم. بالاندى شاقىر دەدىم. دارىگەر دەپ سەنىم ارتىپ، ۇمىتتەنىپ كەلىپ وتىرعاندا: «قوي، اقساقال، جىندى بالاڭىزدى ەمدەي المايمىن. ەندى سول كۇيى ومىرىنشە قالادى»،— دەيىن بە؟ كەرى تەپكەن بولمايمىن با؟ كوڭىلىنە كىربىڭ ۇيالاماسىن، «وبالى نە، قارادى دەسىن» دەگەن وي كەلدى. بايعۇس قاۋقالاقتاپ العىسىن جاۋدىردى. بالاسى ەسىك الدىندا دالادا كۇتىپ ءتۇر ەكەن، شاقىرىپ اكەلدى.
ءساتىم مىنەزىندە شالكەم-شالىستىق كوپ. كەيدە ول ءبىردى ايتىپ، بىرگە اۋىسىپ كەتە بەرەدى. باستاعان اڭگىمەسىن اياقتاماي، ءۇزىپ تاستايتىنى دا بار. سىرالعى اقتاي سياقتى قۇرداستارى قايىرمالاپ اكەپ، ىزگە سالىپ جىبەرمەسە، ءوز بەتىنشە لاعاتىن. ءقازىر دە ول قالت تۇرا قاپ:
— پاي-پاي، وزەن نەتكەن تاماشا ەدى! — دەدى.— ءوي، ەمپەلەڭدەمەي توقتاشى. كوزىڭە قاراسايشى...
تۇيەتايلى وزەننىڭ جار قاباعىنا كەپ قالعانىن اقتاي ەندى عانا اندادى. ساتىم-كوزى كۇلىم دەپ، تەلپەگىمەن جەلپىنىپ تۇر. وزەن بەتى ايناداي جارقىراپ جاتىر. ءار جەردەن ءبىر، ساۋىرى جالت ەتىپ اقشاباق ويناپ كەتەدى. جاعانى بويلاي قىزىل تۇمسىق جاعالا ۇشىپ ءجۇر. الگى جوعارىلى-تومەن قۇلديلاپ شاڭق-شاڭق ەتەدى. قيىرشىق سارى توپىراقتى قايراڭدا اۋىل بالالارى «جاعالىق» ويناپ ۋ دا شۋ. ءبىر كەزدە ءساتىم مەن اقتاي دا وسىلارداي ەرتەڭدى-كەش سۋدان شىقپايتىن ەدى-اۋ. ەرىندەرى كوگەرگەنشە شومىلاتىن عوي. و دا ءبىر بەيقام بازارلى داۋرەن ەكەن دە.
— كەتتىك.— ءساتىم وزەننىڭ جار قاباعىنان ەتەككە تومپالاڭداي جونەلدى. اقتاي دا مۇنان ءارى شىداپ ءتۇرا الماي، ىلەسە بەردى.
جاعاعا شەشىنە سالىسىپ، سۋعا قويىپ-قويىپ كەتىستى. اقتايداي ەمەس، ءساتىم جۇزگىش. كولبا قاداي ىتقي ءجۇزىپ، وزەن ورتاسىنا بارىپ-اق قالدى. شالقالاي جاتىپ، ۇزاق قالقىپ. ءتاڭىر ەگىن اق كوبىكتەندىرە تولقىنداتىپ جاعاعا ءجۇزىن شىقتى دا، جىپ-جىلى قيىرشىق قۇمعا «ويحويلاپ» كەپ قۇلاي كەتتى. سالدەن سوڭ تىزەسىن باۋىرىنا الا ءبۇرىسىپ وتىرعان اقتايعا قاراپ:
— راقات ەمەس پە، ءا؟ — دەدى.
— ءيا، سونىمەن الگى جىگىتتىڭ ءجونى نە بولدى؟
— قاي جىگىت؟ — ءساتىم جەردەن باسىن كوتەردى.
— ەمدەلۋگە كەلگەن تراكتوريستى ايتام؟
— ءا... سول ما؟ ءتاڭىر اتسىن ونىڭ قىزىعى بار... ويپىر-اي، بالاسى دا بالا-اق قوي شىركىننىڭ. بادىراق كوز. اۋزى يت اياقتاي. ماڭدايى قۋشيعان. شاشى كىرپىنىڭ تۇگىندەي تىكىرەيگەن بىردەڭە. مويىن دەگەنىڭ جوق. باسى ءبىر جاعىنا قيسىق. وڭ كوزىنىڭ استى جىبىر-جىبىر ەتەدى. مۇنداي كەسپىرسىز بولار ما. ءتۇسى الاپات سۋىق. «ال، باۋىرىم، امانبىسىڭ؟» — دەپ شايتان ءتۇرتىپ قولىمدى ۇسىنا قويارمىن با. جانىمدى كوزىمە كورسەتىپ، قولىمدى ەزىپ جىبەرە جازداعانى. ابىروي بولعاندا اكەسى اڭداپ قالىپ: «ءاي، بازاربەك»،— دەۋى مۇڭ ەكەن، قولىمدى قويا بەردى. سىر بەرمەي مەن دە ەزۋ تارتىپ: «ەشتەڭە ەتپەيدى»،— دەگەن بولدىم. نەسىن جاسىرايىن، ازەر شىدادىم. شەشىندىرىپ ولاي-بۇلاي قاراعانسىپ جاتىرمىن.
ءباتشاعاردىڭ ءتوسى دە ءتوس-اق. قوس قارا قازاندى توڭكەرە تاستاعانداي اپاي توس. بۇلشىق ەت تەرى بولەك-بولەك. جۇرەگىن تىڭداپ ەم، بودەلنيك ساعات سياقتى دۇرسىلدەپ تۇر وي، شىركىن-اي، اقىلىڭ ءتۇزۋ بولسا، ءبىر دەگەندەي پالۋان بولار ەڭ-اۋ دەپ ويلادىم. ءبىزدىڭ شىدەرلى كولحوزىنىڭ عانا ەمەس، بۇكىل قازاق سوۆەت ەلىنىڭ ماقتاۋلى پالۋانى بوپ جۇرەتىن-اق جىگىت. امال نە، باستا ءتۇيىر اقىل جوق. Meن جۇرەگىن تىڭداپ جاتقام: «دارىگەر-اي، باسىڭ قاۋىنداي ەكەن. ءپىسىپ پە؟ كورەيىنشى»،— دەپ، توبەمنەن شەرتىپ كەپ قالعانى. باسىم اينالىپ، شەكەم دىڭىلداپ جۇرە بەردى. وسپادارسىزدىڭ ويىنى نەتكەن جامان ەدى. ماڭدايىمنان مۇزداي تەر شىقتى. تاعى ءبىر شەرتسە، ولگەلى تۇرمىن. ونى دەلق ۇلى نەمەنىڭ سەزەتىن ءتۇرى جوق. كەڭكىل دەي كۇلەدى. ايتەۋىر، ابىروي بولعاندا، كەسىر وينىن قايتالامادى.
اقتاي اڭگىمەنىڭ وسى تۇسىندا شىداي الماي سەلكىلدەي كۇلدى. ءساتىم وعان نامىستانىپ: «نەگە كۇلەسىڭ-ەي»،— دەدى.
— ءجا، رەنجىمە، ءساتىم. ءيا، سونسىن قايتتىڭ؟
— ە، قايتۋشى ەدىم؟! «جاكە، بالاڭىزدى قالاعا اپارىپ، «پسيحونيەۆرولوگيچەسكيي» ينستيتۋتقا كورسەتىڭىز. سولار ەمدەيدى دەدىم. بۇ ادام دەگەن قىزىق قوي. مەنى بىردەڭە دامەتىپ ەمدەگىسى كەلمەيدى دەي مە. ال، جاتىپ كەپ جالىنسىن: «ءۇش تۇيەم بار. سونىمدى ساتايىن. قارجى جاعىنان قىسپايىن. ءوزىڭ قارا، اينالايىن»،— دەيدى. ەمدەي المايمىن دەسەم، سەنبەيدى. تراكتورىن سوناۋ ەگىستىكتەن اۋىلعا دەيىن ارتىمەن ايداپ كەلىپ جۇرگەن جىندىسىنا مەن نە ىستەيىم. ايتەۋىر ادامدى باسىپ ولتىرمەي جۇرگەنىنە شۇكىر دە.
— ءيا، سەنىڭ جايىڭ قيىن، ءساتىم. دارىگەرلىك تە وڭاي شارۋا ەمەس-اۋ،— دەدى اقتاي الدەقالاي قولىنا ىلىككەن بارماق باسىنداي تاستى سۋعا اتىپ جىبەرىپ.
— قىلجاقتايسىڭ، ءا؟ كۇل، كۇل... قۋداي اقى. اۋىر جۇمىس. قىستا بوماسا، جازدا ءوزى اۋىلدا اۋرۋ از عوي. كەشەگى بار جۇمىسىم س.ول. قازاق ايەلدەرى ازىرگە بالادان تارتىنبايدى، وعان دا شۇكىر. ولار بالا تابۋدى قويسا، مەنىڭ كۇنىمدى سۇراما. تەگىندە ءبىزدىڭ كولحوز سياقتى شاعىن شارۋاشىلىققا ەمحانانىڭ قاجەتى جوق-اۋ دەيىم.
— ونىڭ بەكەر، ءساتىم. سەنىكى ازىرگە مەدپۋنكت قالا. ءبارى سونان. ون كەرەۋەتتىك ەمحانا اششى. ەرتەڭ-اق ەمدەلۋشىلەر تابىلادى. ءارى سەن جالقاۋسىڭ ىستەسەڭ، جۇمىس جەتەرلىك. جان قيناعىڭ كەلمەيدى. قيت ەتسە، اۋدانعا، قالاعا اتتاندىراسىڭ.
— اللا-اي، اقا-اي، سەنىڭ بىلمەيتىنىڭ، كورمەيتىنىڭ جوق-اۋ،— دەدى ءساتىم ورنىنان تۇرىپ، دامبالىنا جابىسقان قۇم-توپىراقتى قاعىپ جاتىپ.
اقتاي كۇلىپ ورنىنان كوتەرىلدى دە، سۋعا بەت الدى. جاعاعا جەتە بەرە سالقىندىقتان شىمىركەنە ىركىلىپ قالدى. ولاي-بۇلاي جۇلقىنىپ، بوي جازىپ، قان تاراتقان بولدى. ءساتىم ارتىنان اياعىن مىسىقشا باسىپ كەلدى دە، سۋعا يتەرىپ كەپ جىبەردى؛ مۇنى كۇتپەگەن اقتاي تارباڭداپ بارىپ، قارنىمەن شالپ ەتە ءتۇستى. شاشىراعان سۋدان وسقىرىنا ءساتىمنىڭ ءوزى ىرشىپ كەتتى. سالقىن سۋعا از دا بولسا ەتىن ۇيرەتىپ العان اقتاي قايتا ءجۇزىپ شىعىپ، تۇرا دوسىنا ۇمتىلدى. ەكەۋى اسىر ساپ سوناۋ بالالىق شاعىنداي جاعادا ويناپ ءجۇر. اقىرى اق تاي ونى قۇتقارمادى: قۋىپ جەتىپ، قارسىلاسقانىنا قاراماي، كوتەرىپ الدى دا، وزەنگە اكەپ اتىپ جىبەردى. ءساتىم كولباقا سياقتى اياق-قولى ەربەڭدەپ سۋعا گۇمپ بەردى. ابدەن ەستەرى كەتكەنشە شومىلىپ، جاعاعا سىلەلەرى قاتا شىقتى. كيىمدەرىن اسىقپاي كيىپ، ەندى مىنە دامىل داپ وتىر.
— ءساتىم، مىنا سەن عوي ەتكە سىلقا تويىپ ۇيىقتاعاندى ءتاۋىر كورەسىڭ، سولاي ما؟ — دەدى اقتاي سالدەن سوڭ دوسىن اڭگىمەگە تارتىپ.
— ە، نەسى بار؟ ول جامان با؟ ءوزى ەتكە تەرىس قارايتىنداي-اق. سەندەي ءانشى، كۇيشى ەمەسپىز. ولەمىز بە؟
— اڭگىمە وندا ەمەس...
— ە، نەدە؟
— ءار ادامنىڭ سۇيسىنەتىن ءجايى بولادى. مىسالى مەنىڭ وقۋشىلارىمنىڭ ىشىندە ءبىر قىز تاماشا ماتەماتيك.
— قۇرماناي ما؟ اتىن نەسىنە جاسىراسىڭ؟ ادام دەگەن قىزىق. بۇرىن دا ايتقانسىڭ. سەن ونان دا سوعان ۇيلەن. بيىل مەكتەپ بىتىرەدى. كامەلەتكە تولادى.
— ءاي، ساندالما. ول ءالى بالا. وقۋى كەرەك.
— ءاي، مەن نە ساعان ونى ءولتىر دەپ وتىرمىن با؟ سەن سۇيەسىڭ. عاشىقسىڭ. نەمەنەگە سونشا اق جۇرەكتەنەسىڭ.
— سەنىڭ وسى ادەتىڭ قۇرىسىن. اينالايىن، ول دەگەنىڭ ەرتەڭ-اق ۇزدىك ستۋدەنت، ستيپەنديات بولادى. وتە-موتە زەرەك بالا.
— ەڭ اۋەلى ءتۇسىپ السىن. مەنىڭ قاتىنىم دا جامان وقىماعان. اۋليە كورمەشى-ەي. اجارلى قىزدى جىگىتتەر قۇتقارادى دەيمىسىڭ. ەرتەڭ-اق قاعىپ كەتەر. بايقا. ءجا-جا، قاباعىڭدى تۇيمە. مەيلى عالىم شىقسا شىقسىن. سەنىڭ اق جۇرەكتىگىڭ-اق تويدىردى-اۋ،— دەدى ءساتىم اقتايدىڭ ىزالانا قاراعانىنان ىعىستاپ.— قاپ... اناۋ بالانىڭ جۇزگەنىن قاراشى. تارباڭ-تارباڭ ەتەدى. ءاي، مۇرات!.. مۇرات دەيىم! ەستىمەيدى-اي.
ءساتىم اۋزىن قولىمەن قالقالاي داۋىستادى. ءۇش-تورت بالانىڭ بەرگى شەتكىسى جاعادا شالپىلداپ جۇرگەن، قۇلاعى قالقيىپ جاعاعا شىقتى.
— ءاي، ءسويتىپ ادام جۇزە مە؟ قولىڭمەن جەر تىرەپ ءجۇرسىڭ عوي. كىندىكتەن كەلەتىن جەرگە دەيىن بار دا، جاعاعا قاراي ءجۇز. ءتۇسىندىڭ بە؟
بالا باسىن يزەدى.
— تاريحتان ساباق بەرەتىن اكەسى سياقتى. اينىماۋىن قاراشى ماقاۋ نەمەنىڭ. ءيا، ءسوزىڭ اۋزىن دا، اقتاي. سونى مەن نە ايتپاق بولدىڭ؟
— سەنىمەن اڭگىمەلەسىپ ادام بەرەكە تاپپاس.
— ە، ايتا بەر. قايدا اسىعامىز.
— الگى ساعان ەمدەلەتىن جىگىتتىڭ ادامعا ءتان نە قاسيەتى بار. نەنى سۇيەدى؟ بايقادىڭ با؟
— ونى قايتەسىڭ؟
— جوق، قىزىق كورىپ وتىرمىن.
— ارينە بار.
— و نە؟
— مۇشە، كوكپار. اكەسى وتكەن جىلى ءبىر قۇلا بەستىنى ساتىپ اپەرىپتى. بالەكەت جۇيرىك-اق. سول جىگىتتىڭ ءوزى ەسەرسوق دەمەسەڭ، ات باپتاۋعا شەبەر. جىلقى مىنەزىن تۇسىنگىش-اق. وتكەن جىلى ەسىڭدە مە، ءبىز مال دارىگەرىنىڭ تويىندا بولىپ ەك قوي. سوندا مەن دە توي تارقار مۇشەگە قاتىسقام. ءيا، ءيا، كۇلمە. راس ايتام، چاپايەۆ سوۆحوزىنىڭ جىگىتتەرىنە توي يەسى ەكى مەتر اق جىبەككە تۇيگەن ءجۇز سومدىق مۇشە بەردى. شىدەرتىنىڭ جىگىتتەرى قوربانداپ: «ال، كەتتىك. ال، اكەتتىك» — دەي بەرگەن، انالار شاڭىنا ىلەستىرمەي جوڭكىلە جونەلدى. چاپايەۆتىڭ جىگىتتەرى تەگىننەن-تەگىن بەرسىن بە، ىتقىپ كەپ كەتتى. وتىز اتتىلىنىڭ ىشىنەن چاپايەۆتىكتەر ءۇزىلىپ شىقتى. مەن ىلەسسەم بە، ىلەسپەسەم بە دەپ تۇرعام. ءۇش موتوسيكلمەن وسى بازاربەكتەر كەلە قالدى. شىدەرتىلىكتەر كۇدەر ءۇزىپ كۇيىنىپ جۇرگەنبىز. بازاربەك جىلقىشى ناعاشىسىنىڭ بالاسىن: «ءتۇس اتتان!» — دەپ ءتۇسىرىپ تاستاپ، ءبىر-اق ىرعىپ ءمىندى دە، سوڭىنان قۋىپ بەردى. مەن دە سوڭىنان تارتتىم. جامان اتتىڭ وزىنە بازاربەكتىڭ قانات بىتىرەتىنىن سوندا كوردىم. نە پالەسى بارىن بىلمەيىم. ۇشىرتتى-اي دەيسىڭ. جاپ-جازىق جۋساندى دالادا اعىزىپ بارادى. شىدەرتىلىكتەرگە جەتىپ چاپايەۆتىكتەردىڭ قۇيرىعىن تىستەستى. پالەكەت ەكەن چاپايەۆ سوۆحوزىنىڭ اق بوز مىنگەن ءبىر كەكسە جىگىتى ماڭىنا شاڭ جۋىتپاي، قۇرىق تاستام الدا كەتىپ بارا جاتقان. بازاربەك الگىنى قۇتقارمادى. شاماسى اناۋ بەرمەي قارسىلاستى-اۋ دەيىم. ۇزەڭگى قاعىسا ءبىراز جۇلقىستى دا، ەندى ءبىر قاراسام، اق بوز ويناپ شىعا بەردى. يەسى دومالاپ قالدى. قولىندا اپپاق ماتا جەلبىرەپ، بازاربەگىم وي ءبىر اعىلدى-اي دەيسىڭ. نە دەگەن كەرەمەت، ءا؟ ءسويتىپ بازاربەكتىڭ ارقاسىندا شىدەرتىلىكتەر توي تارقار مۇشەنى اكەتتى ەمەس پە. سوندا مەن ءوزىم اكەتكەندەي قۋانعام.
— بىلەم... بىلەم.
— بىلسەڭ، انە سول. ادام دەگەن قىزىق. اناڭ قارا... الگى قالقان قۇلاقتى كورەمىسىڭ. يتشە ءجۇزىپ قالدى ەمەس پە؟! تۇيسىكسىز بولمادى. اكەسىنە تارتپاعان.
— قوي ءجۇر كەتتىك، ءساتىم.
ەكەۋى وزەننىڭ تۇيە تايلى جارقاباعىنان جوعارى كوتەرىلىپ، ەشكى سوقپاققا ءتۇستى. ءساتىم قولىن وڭدى-سول سىلكىپ، الدەنەنى ايتىپ بارادى. ءالى باياعى سول توي تارقار مۇشەنىڭ قىزىعى سياقتى. اقتايدىڭ بەتىنە ۇڭىلە قاراپ بىردە الدىنا شىعىپ، ەندى بىردە قاتارلاسىپ بۇلكىل-بۇلكىل جورتاقتاپ قويادى.
* * *
بازاربەك ءتۇن جاراسى اۋا وياندى. بەس قانات كيىز ءۇيدىڭ ءىشى قاپىرىق. بەيمازا شىرىلداعان شەگىرتكە ءۇنى ەستىلەدى. قاسىندا جاتقان ءتورت تراكتوريست ءتاتتى ۇيقىدا، قور-قور ەتەدى. بۇگىن ولار بەس مايا پىشەندى تۇرعىزىپ، ابدەن شارشاعان. الگىندە اناۋ ويپاتتاعى ۆاگون ۇيدە جاتقان قىز-كەلىنشەكتەرمەن ازىلدەسىپ، ويناپ-كۇلىپ كەلگەندەرى دە بار. بازاربەك تە ىلەسىپ ەدى، ايەلدەر مۇنى قاقپايلاپ ماڭىنا جۋىتپادى. «ويىنىڭ جامان، ءارى ءجۇر»،— دەپ، تۇرپىدەي جيىرىلىسقاندى. باسقارما كەلىپ ەدى، ءبارى جامىراپ: «ەرتەڭ جەكسەنبى عوي، اۋىلعا جىبەر، جۋىنىپ-شايىنىپ قايتايىق»،— دەسكەن، باسقارما كونبەدى.— «شىداڭدار، كەلەسى اپتا قايتاسىڭدار»،— دەدى. سوندا بازاربەك قىڭىرلىق تانىتىپ، ىلىك ىزدەپ: «ءاي، اعا، مەن كەتەم»،— دەمەپ پە ەدى؟!» «ە، ساعان سوت بار ما؟ ءوزىڭ ءبىل. تەك ەرتەڭگى جۇمىسقا ۇلگەرەر ءسىڭ»،— دەگەن باسقارما ىڭعايىنا باعىپ، قارسىلىق بىلدىرمەدى. ءسويتىپ كۇتكەنى بولماي، ماسەلى قايتىپ قالعانى دا وسى ءقازىر ويىنا ورالدى.
بازاربەك جاستىقتان باسىن كوتەرىپ، اياق جاعىندا جاتقان كيىمدەرىن كيدى. تىكىرەيگەن شاشىن كۇرەكتەي الاقانىمەن سيپاپ قويدى. تاعى دا الدەنەلەردى ەسىنە الىپ، كوڭىلىن جۇباتپاق ەدى، ويىنا ەشتەڭە تۇسپەدى. ۇزىك-ۇزىك بىردەڭەلەر ەلەستەيدى. ول ورنىنان كوتەرىلدى. اياعىن كەردەڭدەي باسىپ دالاعا شىقتى. كيىز ءۇيدىڭ ىشىندەي ەمەس، دالا سالقىن، قاعۋ ەكەن. بازاربەك سامالاداي جۇلدىزى جامىراعان اشىق اسپانعا قاراپ، اۋزىن كەرە ەسىنەدى. اپاي ءتوسىن قولىمەن ۋماجداپ، قۇشىرىن جازدى. ايتسە دە، بويىن بيلەگەن، بۇرىن بەيمالىم دۇلەي تىنىش تاپتىرار ەمەس. موينى وز-وزىنەن قۇرىستانىپ، ءتوسى الدەنەدەن سىزداپ بارادى. ول ويپاتتاعى قاتىن-قالاش جاتقان ۆاگون-ۇيگە بەتتەدى. وسى ءقازىر يىعىمەن قاعىپ، سونى ورنىنان قوزعاپ جىبەرسەم بە دەپ تە ويلادى. بويداعى قۋات، شىنداسا، ۆاگون تۇرعاي تراكتوردىڭ ءوزىن توڭكەرىپ تاستارداي كورىندى. ۆاگون-ۇيدى ءۇش-تورت اينالدى؛ اقىرى شىداي الماي، بويىنا شىق تارتقان وياڭداعى كوك شوپكە كەپ قۇلادى. جەردى ايمالاپ، بورت-بورت ءشوپتى جۇلدى. ودان دا مەدەۋ تاپپادى. ىستىق قان باسقا تەۋىپ، كەۋدەنى دە كۇيدىرىپ بارادى. بۇ نە ەكەنىن تۇسىنە الماي بازاربەك توڭىرەگىن جالاڭ جۇدىرىعىمەن توقپاقتاي بەردى. كەنەت... ۆاگوننىڭ ەسىگى سىقىر ەتىپ اشىلعانداي بولعان، بازاربەك وز-وزىنەن شوشىنا ويناقشىعانىن قويا قويدى. قىبىر ەتپەي، اتىلار جولبارىستاي وقتالا قالدى. كويلەگى اعاراڭداي ءبىر ايەل شىقتى دا، ۆاگون-ۇيدىڭ سىرتىنا ءسال ايالداپ، قايتا ىشكە كىرىپ كەتتى. بازاربەك كوكپارعا قولى تيە بەرگەندە اتى مەرتىككەندەي وكىنىپ، جىلاپ جىبەرە جازدادى؛ سىزدى جەردى توقپاقتاپ قاتتى ىڭىرسىدى. تاعى دا قىبىر ەتپەي ۇزاق جاتتى.
شۇعىل ورنىنان تۇرىپ ۆاگون-ۇيدىڭ ەسىگىنە كەلدى؛ اشقالى ءبىر وقتالدى دا، كيىز ءۇي جاققا قارادى. باتىلى جەتپەي، ىركىلىپ قالعان، ەندى بىردە ەسىكتىڭ تۇتقاسىنا قولىن سوزا ءتۇسىپ توقتادى. الدەنەگە بەلىن بەكەم بۋعانداي ۆاگون-ۇيدىڭ ەسىگىن سىرتىنداعى شاپپا ىلگە شەگىمەن بەكىتتى دە، كيىز ءۇيدىڭ قاسىنداعى تراكتور، موتوسيكلدەرگە بەت الدى. ءوز تراكتورىن وت الدىرىپ، ۆاگون-ۇيگە كەلدى دە، ونى تىركەپ ءجۇرىپ كەتتى. ىشتەگى قىز-كەلىنشەكتەردىڭ الاسۇرىپ، ەسىكتى توقپاقتاعاندارىنا دا قاراماي، سالدىرلاتا سۇيرەپ جونەلدى. ساي، جىرا-جىقپىل-اۋ دەيتىن ەمەس، بەزىلدەتىپ كەلەدى. كەيدە جولدان شىعىپ ماڭىپ كەتەدى. ءبىر جەردە ءتىپتى اۋدارىلىپ تا قالا جازدادى. قىز-كەلىنشەك، قاتىن-قالاشتىڭ شۋىلداپ، قارعاپ-سىلەگەندەرىنە دە قارامادى. ون ەكى شاقىرىم قاشىقتىق ۆاگونداعىلارعا توزاق جولىنداي ۇزاق كورىنگەنىن، زارە-قۇتتارى قالماي كۇبىرلەسىپ: «ساقتاي كور! ءيا، اللا!» — دەگەندەرىن دە ول بىلمەدى.
كولحوزدىڭ ورتاسىنداعى، ماڭدايشاسىندا جالاۋى جەلبىرەگەن باسقارما كەڭسەسىنىڭ الدىنا كەپ ءبىر-اق توقتادى. تىركەۋىن اعىتىپ، ۆاگون-ۇيدىڭ ەسىگىڭ اشىپ جىبەرگەن:
— و، جەر جۇتقىر! سەن بە ەدىڭ؟
— قاپ، بالەم، سەنى مە؟
— ءمىلىتساعا... ءمىلىتساعا ۇستاتامىز،— دەستى ىشتەگىلەر ۋلاپ-شۋلاپ. بارىندە دە ءوڭ-تۇس جوق. قۇپ-قۋ بوپ كەتكەن. قالش-قالش ەتەدى. سالدەن سوڭ وزدەرىنە-وزدەرى كەلىپ، ەستەرىن جيا باستادى: وڭ مەن سولدارىن تانىپ، قايدا كەلگەندەرىن سەزىپ، جۇزدەرى جىلىدى. قۋانا كاۋكىلدەسىپ قالدى:
— مىناۋ ءبىزدىڭ ءۇي عوي.
— اۋىل... اۋىلعا كەلىپپىز، قاتىندار!
بازاربەك تراكتورىنا وتىرىپ ءجۇرىپ كەتتى. ىرجالاقتاپ كۇلىپ بارادى. ۇلكەن ءبىر ءىس تىندىرعانداي ءماز. قايران انا! سەن ءۇشىن بالادان ءتاتتى جوق شىعار-اۋ. جىلان تاپقان ايەل جانى قينالىپ جاتسا دا، ەل جينالىپ ىشتەن شىققانىن ولتىرمەك بولعاندا: «اينالايىن يرەلەيشەگەنىڭنەن! وزىمە بەرىڭدەرشى... اقىرعى رەت ءبىر يىسكەيىن...»،— دەپتى دەگەن اڭىز دا، سەنىڭ انا اتىڭا كىر جاعا الماعانى بەكەر ەمەس-اۋ. بازاربەكتىڭ كەلگەنىن سەزىپ اناسى ۇيدەن جۇگىرە شىقتى. بالاسىن «قۇلىنىم-اۋ» دەپ تالاي جىل كورمەگەندەي قۇشاقتاپ الدى. بايەك بوپ تىنىم تاپپادى. قولىنا سۋ قۇيىپ، سۇلگى ۇسىندى. زەرەڭ اياق شۇبات بەرىپ، توسەك سالىپ جايعادى. سونىڭ بارىندە ەزۋىنەن شۋاقتى كۇلكىسى، قۋانىشى ۇزىلمەدى. «اپا، اپاتاي»...» —دەيدى بازاربەك تە وڭىرەڭدەي. قارا تورى، قاقىراداي اق جاۋلىق سالعان ۇزىن بويلى، قوڭقاق مۇرىن قاريانىڭ كوكىرەگىنە باسىن سۇيەپ ەركەلەپ جاتىر. انا ءيىسى جانىن جادىراتىپ، سەرگىتىپ جىبەرگەن سياقتى. بازاربەك اپاسىنىڭ باسىن سيپاپ: «قۇلىنىم-اۋ. جالعىزىم مەنىڭ» دەگەن مەيىرىمدى الديىنە بولەنىپ، ۇيىقتاپ كەتتى. سونان ساسكە تۇستە ءبىر-اق وياندى. جىلى توسەكتەن تۇرعىسى كەلمەي كوزىن قايتا جۇمدى. ەندى قايىرا كوزى ىلىنبەسىن بىلسە دە، ورنى¬نان كوتەرىلە قويمادى؛ ءۇيدىڭ كۇن جاق بەتىندەگى تەرەزەسىنە گازەت تۇتىپ، كولەڭكەلەپ جۇرگەن اناسىنا ەلجىرەي ءۇن قاتپاق بولعان، ونىسىنان اينىپ، ەرىنىپ ۇندەمەدى. سالدەن سوڭ اۋىز ۇيدەن دابىر-دۇبىر ەستىلدى؛ اكەسىنىڭ الدەنەگە رەنجىپ، ەگىستىكتەن كەلگەنىن اندادى. قۇلاعىن تىگىپ، تىڭداي قالدى.
— ويپىر-اي، كەمپەس-اي، نە ىستەيمىز، ءا؟ بۇ بالا ءبىر كۇنى مەنى ولتىرەر. نە دەگەن سۇمدىق. بۇكىل اۋىلدىڭ قىز-كەلىنشەگىن قىرىپ جىبەرە جازداپتى عوي.
— اقىرىن ەندى.' ۇيىقتاسىن. وياتىپ جىبەرەرسىڭ.
— ءوي، ۇيقىسى قۇرىسىن ونىڭ! ەي، سوندا ول نە ويلادى، ءا؟—دەيدى اكەسى. بازاربەك وسى ءقازىر كوكەسىنىڭ اق سارى ءجۇزى كۇرەڭىتىپ، قىزاراقتاپ تۇرعانىن، قۇس مۇرىننىڭ ءۇستى تەرشىپ كەتكەنىن كوز الدىنا ەلەستەتتى.— ال، اناۋ ايەلدەردىڭ بىرەۋى قاتتى شوشىنىپ، بالا تاستاسا قايتەر، ءا؟ بۇيتكەن جۇمىسى قۇرىسىن ءيتتىڭ. باسقارما دا بوعىن پىشاقتاپ بۇلان-تالان. ارينە، ونىكى دۇرىس. تراكتور بەرمەيىم دەيدى. قاسىما ەگىسكە السام با؟ ءاي، كەمپىر، سەنىڭ وسى گوي-گويىڭ بالانى ءبۇلدىرىپ جۇرگەن.
— اللا-اي، قويساڭشى ەندى.
— نەگە قويام مەن! قاپ ماسقارا بولا جازداعانىمىزدى بىلەمىسىڭ؟
— ۇندەمە. ونى ءالى ۇيلەندىرەمىز. اياعىنا تۇسامىس تۇسكەسىن ءوزى دە قويادى.
— ءوي، كەت ءارى! كوكىمە. سەنىڭ اۋمەسەرىڭە بىرەۋ قىزىن بەرەيىن دەپ تۇر ەدى. ايەل ونىڭ نەسىن العان، استىنداعى تراكتورىنا نە بولا الماي جۇرگەندە. قىزدى ايتاسىڭ، ەل تراكتوردىڭ ءوزىن بەرمەيمىز دەپ وتىرسا.
— مەنىڭ بالام ەشكىمنەن كەم ەمەس. تابىس تابادى. جۇمىسىن ىستەپ ءجۇر. اناۋ ەلتايداعى قۇربىمنىڭ اياق- قولى بالعاداي قىزىن الىپ بەرەم.
— كوكىمە دەدىم عوي. كوكىمە. مەن ونى قاسىما الام. ەگىسكە اپارام. كۇرىش سۋارسىن. جەلپىل دەۋى جەتكەن شىعار،— دەدى اكەسى بۇرقىلداپ.
بازاربەك تراكتورىن قيماي جىلاپ جىبەردى. بەتىن جاستىقپەن باسىپ سولق-سولق ەتەدى. نەگە كۇيىنىپ، قورلانعانىن ءوزى دە بىلمەيدى، ايتەۋىر، ءبىر ءزابىر كورگەندەي ەڭكىلدەيدى.
* * *
— اقتاي اعاي! اقتاي!
اقتاي كىتاپ وقىپ وتىرعان، ورنىنان اتىپ تۇرىپ تەرەزەگە ۇمتىلدى. اشىپ جىبەرگەن، ەكى-ۇش قىز بالانى كوردى. جۇزدەرى قۋقىلدانىپ، ۇرەيلەنىپ ءتۇر. ونىنشى كلاستىڭ وقۋشىلارى.
— نە بولدى؟ نەگە ۇندەمەيسىڭدەر؟
— اقتاي اعا، الگىندە سۋعا بارعان قۇرمانايدى ءبىر جىگىت اتپەن كەپ ۇرلاپ اكەتتى. ەكى شەلەگى مەن ءيىناعاشى سول جەردە جاتىر.
— و كىم؟
— بىلمەيمىز، اعاي! بەتىن ورامالمەن تاڭىپ العان. «اپا!» —دەپ قۇرماناي ايقايلاپ ەدى، وعان دا قارامادى.
— اكە-شەشەسىنە ايتتىڭدار ما؟
— ايتتىق. ويبايلاپ جاتىر.
— مەن ءقازىر...
اقتاي ءوز قۇلاعىنا ءوزى سەنەر-سەنبەسىن بىلمەي دال. تەز كيىنىپ، شەشەسىنىڭ: «قايدا باراسىڭ؟» — دەگەنىنە قايرىلماي، ۇيدەن جۇگىرە شىقتى.
بۇكىل اۋىل دۇرلىكتى. ارلى-بەرلى شاپقىلاپ ءىز-تۇسسىز جوعالعان قۇرمانايدى تابا الماي-اق قويدى. ۇرلاعان ادامنىڭ بازاربەك ەكەنىن بىلگەندە، تىپتەن زارە-قۇتتارى قالمادى... اقتاي بازاربەكتى سوتتاتىپ جىبەرەم دەپ ءجۇر. وعان قۇرمانايدىڭ اكەسى دە، تۋىستارى دا جاق. ەتەك-جەڭدەرى جەلبىرەپ كەتكەن، الاسۇرىپ وتىر. بۇرىن-سوڭدى اۋىل-ايماقتا بۇل سياقتى ۋاقيعا كوپتەن بولماعان: سونان با، ەل قاتتى ەلەگىزىپ كەشكە دەيىن قىزىنىستى. بىرتە-بىرتە سۋىنىپ، قىزدىڭ اكە-شەشەسى ءبىلسىن دەگەنگە ويىستى.
«سىنعان شىنى بۇتىندەلمەس. تاعدىر سولاي بولسا نە ىستەدىك»،— دەگەن سوزگە دە كەلىپ قالدى. اقتاي اڭىسىن انداماي تۋرا ساتىمگە تارتتى.
— ماسقارا بولعانىمىزدى بىلەمىسىڭ، ءساتىم؟ — دەدى ول ەسىكتەن كىرەر كىرمەس. دوسى جالعىز، وڭاشا وتىر ەكەن. ءجۇزىن سىرت سالىپ، سۇلەسوق كۇڭك ەتتى.
— بىلەم، اقتاي.
— بىلسەڭ، مەديسينالىق اكت جاساۋعا دايىندال. ميليسيانى شاقىرتامىز. ۇستاتىپ، تۋرا اۋدانعا ايداتامىز. بۇل وڭباعاندى قۇرتۋ كەرەك. تامىرىمەن قۇرتۋ كەرەك.
— قالايشا؟ كىم قۇرتادى؟ سەن بە؟.. مۇنداي ءىستىڭ اياعى نەمەن بىتەتىنىن دە تۇسىنبەيسىڭ بە؟!. ابىرويسىزدانعان قىزدى جان بالاسى ۇگىتتەمەيدى، ءوزى-اق كەلىسەدى. بۇعان ميليسيا دا ارالا سىپ، دانەڭە دەي المايدى. ويتكەنى قۇرماناي كامەلەتكە تولعان قىز، زاڭنىڭ اتى زاڭ، بارىمىزگە دە ورتاق... قويشى ءارى، كوزىڭدى الايتپاي!..
— وۋ قۇرمانايدى مەنەن جاقسى سەن بىلەمىسىڭ، الدە مەن بىلەم بە؟.. ايتىپ وتىرعانىم جوق پا، ول سەن ويلاعانداي كەز-كەلگەنگە قولجاۋلىق بوپ جۇرە بەرەر قىز ەمەس!.. ءولىپ بارا جاتسا دا كەلىسپەيدى!..
وسى كەزدە ءۇيدىڭ كوشە جاق بەتىنەن دابىر-دۇبىر داۋىس شالىنعان؛ اقتاي ىركىلە ءتۇسىپ، قۇرمانايدىڭ كلاستاس قۇربى-قۇرداستارىنىڭ ءۇنى ەكەنىن بىردەن تانىدى. ايتسە دە داعدارا «بۇ نە؟» — دەگەندەي ساتىمگە ءبىر، ەسىككە ءبىر كوز تاستاعاندا، اسىعا باسقان اپىر-توپىر اياق دىبىسى بورەنە اعاش باسپالداققا تاياعان ەدى... ەسىك شالقايا اشىلىپ، تابالدىرىقتى اتتاي بەرە لىقسي ايالداعان قالىڭ كوپىر وقۋشىلارعا قارسى ءساتىم مەن اقتاي ۇمسىنا ورىندارىنان اتىپ تۇرىستى. تەرلەپ-تەپشىپ، ەكى يىندەرىنەن دەم الا، القىنا جەتكەن بالالاردىڭ الاۋلاعان جۇزدەرىنەن، جايناعان جانارىنان قوبالجۋمەن بىرگە اقتاي قۋانىش ۇشقىنىن دا شالىپ قالدى.
— ءجاي ما؟
— اعاي... ءسىز ءالى ەشتەڭە بىلمەيسىز بە؟-.. قۇرماناي...
— اپىر-اۋ، اپتىقپاي ايتساڭدارشى!..
— اعاي، ول قۇتقارىلدى!
— كىم قۇتقارىلدى؟ قۇرماناي ما؟..
— ءيا-يا، قۇرماناي!.. بازاربەك ونى كورشىلەس اۋىلداعى ناعاشى اپكەسىنىڭ ۇيىنە تۇسىرگەن ەكەن. اپكەسى قۇرمانايدى قورلاتپاي قورعاپ قالىپتى... كەلگەن بويىندا بازاربەكتى ميليسيا ۇستاپ اكەتپەسىن دەپ قوراسىنا قاماپ تاستاپتى دا، قۇرمانايدى ۇيىنە جەتكىزىپتى. ءبىز كوردىك، ءدىن امان، جولىقتىق!..
— ءيا، سونسىن؟.. ءوزى قالاي؟
— كۇلەدى دە جىلايدى... اعاي، ول قۋانىشتىڭ اسەرى عوي!.. امان-ەسەن قۇتىلىپ كەلگەنىنە قۋانعانى!..
— اي، بارەكەلدە، قۇرماناي! — دەپ ءساتىم مىناۋ ەستىپ تۇرعان جاڭالىعىنا سەنەر-سەنبەسىن بىلمەي داعدارىپ.— تۋ-ۋ، نە دەگەن قۋانىش-ەي!.. ەستىگەن بويدا تەز حابارلاعاندارىڭ قانداي جاقسى، جارايسىڭدار، بالالار...
اقتاي تىلدەن ايرىلعانداي ءۇن-تۇنسىز سىلق ەتىپ ورىندىققا وتىرا كەتتى دە، ءالى قۇري قىبىرسىز قالدى. بار ۋاقيعانىڭ اۋىرتپالىعىن دا، قاسىرەتىن دە، كۇيىنىشىن دە، نەمەن تىنۋى مۇمكىندىگىن دە وسى ءقازىر بۇكىل جان-جۇيەسىمەن اقتاي تولىق ەندى سەزىنىپ، ارينە مۇنىڭ بارىنە ءوزىم عانا كىنالىمىن دەپ ويلاپ تا ۇلگەرگەن؛ ماتەماتيكا پانىنەن تەرەڭ ءبىلىم بەرۋ ءجون-اق قوي، ال ءومىر ساباعىن ەسكەرمەي كەلگەنى نەسى! ءيا، وعان دايىندالۋ قيىن، وڭاي ەمەس... جىلماياشا كوركەيىپ، وركەن جايعان ەلىمىزدە جاماندىققا، لاسىقتىققا ورىن جوق دەگەن مەن مەيىرىمسىز قاتىگەزدىك، قورلىق-زورلىق قىلاڭ بەرۋى مۇمكىندىگىن، ونى قىل ەلى ەستەن شىعارماعان لازىم. سوندا عانا مۇنداي دارمەنسىز كۇيدى باسىنان كەشپەس. اقىرى قايىر، سوعان دا شۇكىر. ال كەرىسىنشە بولسا شە؟.. نە ىستەر ەدى؟ ءيا، ونىڭ جولى ارمەن كەش قالىپ كۇيزەلگەننەن نە پايدا، كىمگە كەرەك؟..
بالالار ۇيدەن اياقتارىن اقىرىن باسىپ شىعىپ كەتكەن؛ دابدىرلاسا تەرەزە تۇسىنان ءوتىپ، ۇزاعان سايىن ءبىرتىن-بىرتىن ۇندەرى كومەسكىلەنىپ بارادى. اقتاي ءوز ويىنان شوشىنا شيرىعىپ، سەرپىلە ورنىنان تۇردى دا، بولمە ىشىندە ەرسىلى-قارسىلى ءجۇرىپ بەردى.
ساتىمدە ءۇن جوق. بۇرىشتاعى ستول جانىندا وتىر؛ الدىندا سول كۇنى ءبىر بەتى دە وقىلماعان كىتاپ اشۋلى جاتىر، ول ءالسىن-الى جەلكەسىن قاسىپ، ءجۇزىن الىپ قاشادى. دوسىنىڭ قازىرگى جان-كۇيىن ءتۇسىنىپ، كۇيزەلە تەرەڭ كۇرسىنىپ قويدى. اقىرى شىداماي، ورنىنان تۇردى. اناداي جەردە ءىلۋلى راديونىڭ تەتىگىن بارىپ بۇراعان:
— فيزيكا عىلىمىنىڭ كانديداتى، قازاق قىزى، سسسر مەملەكەتتىك سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى اتاعىنا يە بولىپ وتىر،— دەپ راديو سامبىرلاپ قويا بەردى. بۇل سوڭعى حاباردىڭ اياعى ەدى. ىلە حاباردان سوڭ شاتتىق ءبيى وينالىپ كەتتى.
اقتاي ءۇن-تۇنسىز قالتيىپ قالدى. ءساتىم باسىن سيپاپ، تەلپەگىمەن جەلپىنىپ قويدى دا، وز-وزىنەن كۇڭكىلدەپ: «ادام دەگەن قىزىق!» — دەدى. الدەنەگە تۇسىنبەگەندەي قينالىپ تۇر.
1973 ج.
You Might Also Like
-
ر.سارسەنبين اتىنداعى №192 جالپى ءبىلىم بەرەتىن مەكتەپتىڭ 11 سىنىپ وقۋشىسى ناعاشبەكوۆا ايىم اسقار قىزى
