ادامگەرشىلىك - رۋحاني تاربيەنىڭ ماڭىزدىلىعى
قىزىلوردا وبلىسى،
قازالى اۋدانى، ايتەكە بي كەنتى، س. سەيفۋللين اتىنداعى
№165 مەكتەپتىڭ تاريح ءپانىنىڭ ءمۇعالىمى
جادييەۆا ءلاززات
ادامگەرشىلىك - رۋحاني تاربيەنىڭ ماڭىزدىلىعى
قاي عاسىردا بولسىن تاربيە ماسەلەسى نازاردان تىس قالعان ەمەس. « بالا تاربيەسى مەملەكەتتىڭ ماڭىزدى مىندەتى» دەگەن ءسوزدى پلاتون بەكەر ايتپاعان.
بولاشاقتى جاسايتىن ەرتەڭگى ازاماتتار - بۇگىنگى جاس ۇرپاق، ولاردى تاربيەلەۋ - بۇگىنگى كۇننىڭ ەڭ باستى ماسەلەسى. جاستار مەن جۇرگىزىلەتىن تاربيە جۇمىستارىنىڭ سيپاتى قانداي بولسا، جەمىسى دە سوعان ساي بولارى حاق.
«ادامعا ەڭ ءبىرىنشى كەرەگى - تاربيە بەرۋ. تاربيەسىز بەرىلگەن ءبىلىم - ادامزاتتىڭ قاس جاۋى، ول كەلەشەكتە ونىڭ ومىرىنە وپات اكەلەدى»، - دەگەن ەكەن دانىشپان ءال-فارابي بابامىز.
جاس ۇرپاققا تاربيە بەرۋدىڭ ەڭ ءبىر قاجەتتىسى، مول تاربيەنىڭ ءتۇرى، بۇل – پاتريوتتىق تاربيە.
پاتريوتيزم ( گرەك ءسوزى)- وتانعا دەگەن سۇيىسپەنشىلىك. ءاربىر ازاماتتىڭ بويىندا كۇش-قۋاتى مەن ءبىلىمىن وتان يگىلىگى مەن مۇددەسىنە جۇمساۋ دەگەن ءسوز. پاتريوتيزم - وتانىمىزدىڭ گۇلدەنۋىنە ەكونوميكامىز بەن مادەنيەتىمىزدىڭ قارىشتاپ دامۋىنا زور ىقپال ەتەدى.
ەلىمىزدىڭ قارقىندى دامۋىنىڭ بولاشاعى جاس ۇرپاق تاربيەسىمەن تىعىز بايلانىستى. باسەكەگە قابىلەتتى، الدىڭعى شەپتەگى ەلۋ ەلدىڭ قاتارىنا كوتەرىلۋ ءبىلىم جۇيەسىن جاڭاشا قۇرۋدى قاجەتسىنەدى. بۇل ماسەلە تەك وقىتۋ تەحنولوگيالارىن قولدانۋمەن شەكتەلمەيدى، ەڭ باستىسى ءوز وتانىنىڭ ازاماتىن تاربيەلەۋ بولىپ تابىلادى. بولاشاقتىڭ قاۋىمىنا ۇلكەن جاۋاپكەرشىلىك جۇكتەيدى. مەكتەپتەگى ءبىلىم مەن تاربيە ەگىز ۇعىمدار. مەكتەپتى ءبىلىم تىرەگى دەسەك، ۇستاز – ونىڭ جۇرەگى.
ادامنىڭ ادامگەرشىلىك جاعىنان قالىپتاسۋى ونىڭ ءوز ەلىنىڭ پاتريوتى بولۋىن تالاپ ەتەدى، ال مۇنىڭ ءوزى بەلگىلى دارەجەدە ۇلتتىق داستۇرلەردى، ۇلتتىق ەرەجەلەردى ماقتانىشتى، ار-وجداندى جاقسى ءبىلۋ دەگەن ءسوز.
ادامگەرشiلiك مادەنيەت ادامزات قوعامىنىڭ دامۋ تاريحى ارقىلى قالىپتاسادى، ءاربىر ءداۋiردiڭ ءوزiندiك قايشىلىقتارىمەن بiتە قايناسىپ، جەتiلەدi. سوندىقتان دا ادامگەرشiلiكتiڭ ءمانiن ابستراكتىلى تۇردە قاراپ، ونى ادامداردىڭ تابيعاتىمەن، بيولوگيالىق ەرەكشەلiكتەرiمەن عانا بايلانىستىرۋعا بولمايدى.
ادامزات تاريحىندا ادامگەرشiلiككە بايلانىستى پايدا بولعان كاتەگوريالارعا مىنالار جاتادى: جومارتتىق، باتىرلىق، ەرلiك، ءادiلدiك، قاراپايىمدىلىق، كiشiپەيiلدiلiك، ادالدىق، شىنشىلدىق، ۇياتتىلىق، ار مەن نامىس، تاعى باسقالارى. ءاربىر قوعام ءوزiنiڭ دامۋ پروسەسىندە ادامگەرشiلiك كاتەگوريالارىنا، ونىڭ مازمۇنىنا كوپتەگەن وزگەرiستەر ەنگiزiپ وتىرعان. ادامگەرشiلiك - ادامداردىڭ پراكتيكالىق ءومiرiنەن تامىر الىپ، پايدا بولعان ادەت-عۇرىپتار مەن داستۇرلەردى تۋدىرىپ، سولارمەن سايكەس داميدى. ال مورال بولسا، شىندىققا قاراما-قارسى، تەرىس قارىم-قاتىناستا پايدا بولادى جانە ادامنىڭ ءوزiنە سۋبەكتيۆتi تۇردە مىندەت قويا بىلۋمەن تۋىندايدى. ادامگەرشiلiك قاسيەتتەرى وتباسىندا، قورشاعان ورتادا، بالالار باقشاسىندا، مەكتەپتە، ادامداردىڭ iس-ارەكەتiنiڭ بارىسىندا بiر-بiرiمەن ارالاسۋى ناتيجەسiندە، قوعامدىق ءتاجiريبە الۋىن ومىرمەن بايلانىستىرۋ ارقىلى قالىپتاسادى. حالىقتا: “ۇيادا نە كورسەڭ، ۇشقاندا سونى iلەرسiڭ” دەگەن ماقال بار. ءتالiم – تاربيە بولماعان جەردە ادامگەرشiلiك مادەنيەتi مەن قاسيەتi دە قالىپتاسپايدى.
ادامنىڭ ادامگەرشiلiگi - ونىڭ جوعارى قاسيەتi، بىلايشا ايتساق، كiسiلiگi. ونىڭ نەگiزگi بەلگiلەرiنiڭ بiرi - ادامدىق ار - نامىستى ارداقتاۋ، ءار ۋاقىتتا جاقسىلىق جاساۋعا ۇمتىلۋ، سوعان دايىن بولۋ، “ءوزiڭ ءۇشiن ەڭبەك قىلساڭ، - دەيدi اباي، - ءوزi ءۇشiن وتتاعان حايۋاننىڭ بiرi بولاسىڭ. دوسىڭا دوستىق - قارىز iس، دۇشپانىڭا ءادiل بول”. اقىلدى، مەيiرiمدi ادام كەز-كەلگەن ۋاقىتتا وزگەنىڭ جاقسىلىعىن باعالاعىش بولىپ كەلەدى. ارلى ادام - ارداقتى. بiزدiڭ ورتامىزدا وسى ساپالاردى بويىنا سiڭiرiپ قانا قويماي، ءوزiن قورشاعان ورتاعا تاراتۋشى، وسىنداي ءوز ساپالارىمەن جاس ۇرپاقتى تاربيەلەۋشى ۇستازدار از ەمەس. ادامگەرشiلiگi مول ادام - باسقالارعا قاشان دا ۇلگi-ونەگە.
باتىرلىق، ەرلiك كورسەتۋ دەگەنiمiز - ادامنىڭ جان دۇنيەسiنiڭ ەرەكشە قاسيەتi. ەرجۇرەك ادامدى بۇكiل حالىق ماقتانىش ەتەدi. باۋىرجان مومىش ۇلى، تالعات بيگەلدينوۆ، ءاليا مولداعۇلوۆا، مانشۇك مامەتوۆا، تاعى باسقا ەر جۇرەك ۇل-قىزدارىمىز حالقىمىزدىڭ ماقتانىشى. ولاردىڭ ءارقايسىسى بiزدiڭ ەلiمiزگە ابىروي، اتاق، داڭق اكەلدى. سولاردى ۇلگى، ونەگە ەتىپ وتىرۋ.
ءار ادامنىڭ بويىندا جاستايىنان مىناداي قاسيەتتەر قالىپتاسۋى كەرەك. ولار: وتانسۇيگiشتiك.
حالقىمىز كىر جۋىپ، كiندiك كەسكەن اتامەكەنiن ايالاپ، ەلiنiڭ تiلi مەن مادەنيەتىن، ادەبيەتى مەن تاريحىن، ءبىرتۋار اياۋلى پەرزەنتتەرىن ماقتان تۇتىپ، قادىرلەپ، قاستەرلەۋدى ۇرپاعىنا امانات ەتكەن.
قازاق ەلi – بiزدiڭ وتانىمىز، اتامەكەنiمiز. ونى قاستەرلەپ، قادىرلەپ ءقادىر تۇتقان ادام عانا ەسەيە كەلە تۋعان حالقى مەن ەل-جۇرتىن، اتامەكەنiن شىن كوڭiلiمەن سۇيەتىن بولادى. ويتكەنى حالقىمىز “وتان – وت باسىنان باستالادى” دەپ بەكەرگە ايتپاعان. اتا-اناسىن، ءوز ءۇرىم-بۇتاعىن جانىنداي جاقسى كورىپ سۇيمەگەن بالانىڭ ەل-جۇرتىن، حالقى مەن ۇلتىن سۇيەتiن تولىققاندى ازامات بولۋى ەكىتالاي. ۇلتجاندى كiسiنiڭ يماندىلىق – ادامگەرشiلiك قاسيەتتەرi، سونداي-اق، ونىڭ دوستارىنا، اتا-اناسىنا دەگەن كوزقاراسىنان دا جاقسى بايقالادى. قازاق ەلiنiڭ كەز-كەلگەن پەرزەنتى جۇمىر جەردىڭ قاي بۇرىشىندا جۇرسە دە ءوزiنiڭ iس-ارەكەتi مەن مىنەز-قۇلقىنان ءوز ۇلتى مەن حالقىنا دەگەن ءسۇيiسپەنشiلiك قاسيەتتەرىن تايعا تاڭبا باسقانداي ايقىن بايقاتىپ وتىرۋى ءتيىس.
ادەپتiلiك.
بۇل حالقىمىزدىڭ ۇلتتىق پسيحولوگياسىنىڭ وزەگi، يماندىلىق پەن ادامگەرشiلiكتiڭ باستى بەلگiسi، ونىڭ عاسىرلار بويى قالىپتاسقان قوعامدىق ساناسىنىڭ پراكتيكالىق كورiنiسi، بارلىق كiسiلiك قاسيەتتەردiڭ جيىنتىعى. ادەپ ساقتاۋدىڭ ەكولوگيالىق استارى دا بار. ادەپتi ادام تابيعاتتىڭ دوسى، ونى قىزعىشتاي قورعاي دا بiلەدi. تابيعاتتىڭ اسەمدiگi مەن سۇلۋلىعىنا، ادەمiلiگiنە ءاربiر ادام زيان كەلتiرمەۋگە تيiس. ماسەلەن، سۋدى لاستاۋ، تالدى كەسۋ، قايناردىڭ كوزiن اشپاۋ، جولداعى تاستى الىپ تاستاماۋ، كوكتi جۇلۋ، قۇستاردى اتۋ، قۇدىققا تۇكiرۋ – بارىپ تۇرعان ادەپسiزدiك. ادەپ ساقتاۋ – حالىقتىق ءراسiمگە، جول-جورالعىعا، ءتارتiپكە باعىنۋ، ەرiكسiز باعىنۋ ەمەس، بۇل اتا ءداستۇردi قۇرمەتتەۋ، قاستەرلەۋ، ءدال ايتقاندا ادامگەرشiلiك بورىشتى وتەۋ. “ادەپتiلiك - ادەمiلiك” دەيدi حالىق. ياعني، ادەپتiلiك: iزەتتiلiك، كiشiپەيiلدiلiك، كوپشiلدiك دەگەن ءسوز.
باۋىرمالدىق.
حالقىمىزدىڭ باۋىرمالدىعى “بالا باۋىر ەتتەن جارالعان” دەپ، ونى ەرەكشە قاستەرلەپ، الپەشتەۋدەن باستاعان. وسى تۋرالى قاسيەتتi كiتاپ: ەشبiر ادام بالاسى جات ەمەس، بارلىق ادامزات بالاسى بiر-بiرiنە دوس، باۋىر دەيدi. ولاي بولسا وقۋشىلاردى باستاۋىش ساتىدان باستاپ باۋىرمالدىق قاسيەتكە باۋلۋىمىز قاجەت.
قايىرىمدىلىق.
“قازاقتاردىڭ” – دەپ جازدى، وسى حالىقتىڭ ءومiرiن، تۇرمىس-سالتىن زەرتتەۋشiلەردiڭ بiرi ا. ي. ليەۆشين: “(1799-1879) – باسقا ازيا حالىقتارىنا قاراعاندا، قايىرىمدىلىق، ادامدى اياۋ، قارتتارعا قۇرمەت كورسەتۋ، بالانى ايالاپ، جانىنداي جاقسى كورۋى – ايرىقشا قاسيەت. ياعني، قايىرىمدىلىق – كەڭ ماعىنالى ۇعىم ەكەنiن وقۋشىلارعا ءتۇسiندiرۋiمiز قاجەت” [20، 387].
“ادامعا ەڭ بiرiنشi كەرەگi بiلiم ەمەس، تاربيە. تاربيەسىز بiلiم - ادامزاتتىڭ قاس جاۋى، ول كەلەشەكتە ونىڭ ءومiرiنە اپات اكەلەدi”- دەپ ءال-فارابي ايتقانداي، پەداگوگيكا عىلىمى زەرتتەيتiن نەگiزگi كاتەگوريالارىنىڭ بiرi - تاربيە.
تاربيە ادام تاعدىرىن ويلاستىرادى، بولجايدى، الدىن-الا ادامنىڭ رۋحاني ءومiرiنiڭ كوپتەگەن نەگiزدەرiن ساقتايدى، تاربيە الىس پەن جاقىن ادامدارعا جانە ءوزىن قورشاعان ورتاعا قاتىناس ورناتادى. تاربيە ۇلىلار وسيەتiن ساقتاتا وتىرىپ، ولاردىڭ ادامگەرشiلiك قۇندىلىقتارىن ۇرپاقتان- ۇرپاققا جەتكiزەدi. ادام تiرشiلiگiنە تەك قانا ماتەريالدىق جاعدايلار عانا ەمەس، تاربيە - ادامزات تiرشiلiگiنiڭ مiندەتتi شارتى.
ادەپ ادامنىڭ ەشبiر كۇش سالۋىنسىز پايدا بولا بەرەدi. ادەپتەردi بەلگiلi بiر ماعىنادا بiرنەشە توپقا بولۋگە بولادى. ولار: ادامگەرشiلiك نەمەسە مورالدىق (ءارقاشان شىن سويلەۋ، دوستارىنا ادال بولۋ، ۇلكەندەر تiلiن الۋ، ت. ب.).
تاربيەنiڭ داستۇرمەن تىعىز بايلانىستى تۇڭعىش قاراستىرۋشى ك. د. ۋشينسكيي بولدى. ول ءوز ەڭبەكتەرiندە تاربيەنiڭ حالىقتىق سيپاتىنا، ەڭبەكتiڭ تاربيەلiك جانە پسيحيكالىق سيپاتىنا جانە تاربيەدەگi ادامگەر-شiلiك ماسەلەلەرiنە كوڭiل بولە وتىرىپ “تاربيە كوزi- حالىقتىق پەدا-گوگيكا” دەگەن تۇجىرىمعا كەلگەن. وسى يدەيانى قازاق جەرiندە جالعاستىرۋشى پەداگوگ ى. التىنسارين مىناداي ادامگەرشiلiكتiڭ تۇرلەرiن اتاپ كورسەتەدi، 7 جاقسى قاسيەت:
بiرiنشi: يماندىلىق.
ەكiنشiسi: جوعارعى ءادiلدiك.
ءۇشiنشiسi: ادالدىق، اقكوڭiلدiلiك.
ءتورتiنشiسi: سىپايىلىق، مومىندىق.
بەسiنشiسi: ادال نيەتپەن وسيەت بەرۋ.
التىنشىسى: جومارتتىق، قايىرىمدىلىق.
جەتiنشiسi: دۇرىس زاڭدىلىق [ 21، 266].
وقۋشىنىڭ ادامگەرشiلiك مادەنيەتi قاي كەزدە دە نازاردان تىس قالىپ كورگەن ەمەس. بۇگiن دە وقۋشىلاردىڭ ادامگەرشiلiك مادەنيەتi جوعارى بولۋى ماڭىزدى ماسەلە رەتiندە سانالادى. وسىعان وراي، مەكتەپتە وقۋشىلاردا ادامگەرشiلiك مادەنيەتiن قالىپتاستىرۋعا دۇنيەتانۋ ساباعىنىڭ ءوزiندiك ورنى بار.
وسى ورايدا بابامىز ءابۋ-ناسىر ءال-فارابيدiڭ “ادام الدىمەن ويلى، پاراساتتى بولۋعا، اقىل-ويدىڭ جان-جاقتى دامۋىنا كوڭiل ءبولۋi قاجەت. شىن ماعىناسىنداعى بiلiمدiلiك – تاماشا ادامگەرشiلiك سيپات”- دەگەن ۇلاعاتتى پiكiرiن مويىنداي وتىرىپ، جاس ۇرپاقتى بiلiم نارىنە قاندىرۋ دا پەداگوگتىق پارىز ەكەنىن ۇمىتپاعانىمىز ابزال [2، 38].
سوندىقتان دا ۇلى ابايدىڭ 19-قارا ءسوزiندە “ادام بالاسى تۋا سالا ەستi بولمايدى. ەستiپ، كورiپ، ۇستاپ، تاتىپ، ەستiلەردiڭ ايتقاندارىن ەستە ساقتاپ قانا ەستiلەر قاتارىندا بولادى. ەستiگەن نارسەنi ەستە ساقتاۋ، عيبرات الۋ عانا ەستi ەتەدi”-دەپ اقىل-ەستiڭ، تاربيەنiڭ جەمiسi ارقىلى جەتiلەتiنiن عىلىمي تۇرعىدان دالەلدەپ بەرەدi. ادام مiنەزiنiڭ تۇرلەرiن ادامگەرشiلiك، مورالدىق، يماندىلىق تۇرعىدان قاراستىرىپ، ولاردى جاقسى جانە جامان دەپ جiكتەيدi. ال ش. قۇدايبەردييەۆ ابايدى ۇلگi ەتكەن ونەر-بiلiمدi، ادامگەرشiلiك iزگi قاسيەتتەردi ءوزiنە ۇران تۇتىپ بالاعا قاتارىڭنان قالما، ءوتiرiك، وسەك ايتپا، ۇرلىق-زورلىققا اۋەس بولما، جالقاۋلىقتان، جاماندىقتان قاش، ونەرلi، ونەگەلi ەلدەردiڭ جاستارىنان ۇيرەن، وقۋ وقىپ، بiلiم ال، تالاپتان دەپ وسيەت ايتادى:
اقىلدى سول – ىنساپ پەن ار ساقتايدى،
ارسىز سول – ادامدىقپەن جان ساقتايدى.
ادال سول – تازا ەڭبەكپەن كۇنiن كورiپ،
جانى ءۇشiن ادامشىلىق ار ساتپايدى.
اقىننىڭ جاستارعا ۇسىنعان ادامگەرشiلiك جولى ادالدىق پەن عىلىمدى مەڭگەرۋ. وسى ەكi جول كiسiنi قيىندىقتان قۇتقارادى، ادامگەرشiلiك تەزگە سالادى [54، 236].
بۇگiنگi تاۋەلسiز مەملەكەتiمiزدەگi جاڭا قوعام مۇددەسiنە لايىقتى، جان-جاقتى جەتiلگەن، بويىندا ۇلتتىق سانا مەن ۇلتتىق پسيحولوگياسى قالىپتاسقان ۇرپاق تاربيەلەۋ وتباسىنىڭ، بiلiم بەرۋ وشاقتارى مەن بارشا حالىقتىڭ مiندەتi.
ءوزiمiزدiڭ وركەنيەتتi ەل قاتارىنا قوسىلۋ باعىتىنداعى ۇلكەن ماسەلەلەردiڭ بiرi كەلەشەك ۇرپاقتىڭ رۋحاني دامۋى.
ال رۋحاني-ادامگەرشiلiك قۇندىلىق بەلگiلi بiر باعىتتا، ماقساتتى جۇيەلi ۇلتتىق كوزقاراستى، مiنەز-قۇلىقتاعى ادامدىق ءتارتiپ پەن رۋحاني داعدىنى قالىپتاستىراتىن جۇيە.
ادامگەرشiلiك قۇندىلىق – ادامدىق قاسيەتiنiڭ ولشەمi. ونىڭ جاقسىلىققا تالپىنۋى، وزگە ادمعا جاناشىرلىق بiلدiرۋi. اينالاداعى ادامدارعا قايىرىمى، ءومiر ءسۇرۋ ماسەلەلەرi جايىندا iزدەنۋى، ءوزiءن-وزi تانىپ سول ارقىلى دۇنيەنi - الەمدi تانۋى.
م. شوقاي ۇلى بىلاي دەگەن: “مادەنيەت - ادام الەمi. مادەني كورiنiستەردە ادامدىق پاراسات، اقىل-وي، iزگiلiك پەن ادەمiلiك زاتتاندىرىلىپ، يگiلiكتەر دۇنيەسى قۇرىلعان. سونىمەن بىرگە مادەنيەت ادامدى تۇلعا دەڭگەيiنە كوتەرەتىن نەگiزگi قۇرال”.
تاربيە ءومiر بويى ءۇزدiكسiز جۇرەتiن بولسا دا، قازاق حالقى جەتەلەگەن تۇلعانىڭ سيپاتىن “سەگiز قىرلى بiر سىرلى “ دەگەن بiر اۋىز سوزگە سىيعىزىپ، ءتۇيiندەگەن. ادام ساناسى ءۇش ءتۇرلi قۇرامنان تۇرادى، ول اقىل-وي، سەزiم، ەرىك. وسىعان وراي ونىڭ ساناسىندا ادام جاراتىلىسىنىڭ قاي سيپاتى باسىم بولسا، ونىڭ ءومiردەگi iزدەنiسi مەن ۇمتىلىسى دا سونى بەينەلەيدi..
دەمەك، جاس ۇرپاقتىڭ دەنساۋلىعىن نىعايتۋ، رۋحاني-ادامگەرشiلiگiن جەتiلدiرۋ ماسەلەلەرiنە تىڭ كوزقاراستاردىڭ قاجەتتiگi تۋىنداۋدا. سوندىقتان دا ۇرپاق تاربيەسiندەگi كوكەيكەستi ماسەلەلەردiڭ بiرi - جەتiلگەن تۇلعا تاربيەلەۋ [3، 21].
رۋحاني-ادامگەرشىلىك تاربيەسىندە الدىمەن بالانى تەك جاقسىلىققا-قايىرىمدىلىق، مەيىرىمدىلىك، ىزگىلىككە تاربيەلەپ، سونى ماقسات تۇتسا، ۇستازدىڭ، اتا-انانىڭ دا بولاشاعى زور بولماق. «مەن ءۇش قاسيەتتىمدى ماقتان تۇتام»، — دەپتى اقان سەرى. ولار: جالعان ايتپادىم، جاقسىلىقتى ساتپادىم ءھام ەشكىمنەن ەشتەڭەنى قىزعانبادىم.
بۇل ءۇش قاسيەت اركىمنىڭ ءوز قۇدايى. «ءوز قۇدايىنان ايىرىلعان ادام بوس كەۋدە، ولگەنمەن تەڭ» دەگەن ەكەن. شىندىعىندا بۇل اقيقات. ولاي بولسا، جەكە تۇلعانى قالىپتاستىرۋدا، ولاردىڭ جان دۇنيەسىنە سەزىممەن قاراپ، ءاربىر ىس-ارەكەتىنە ماقسات قويۋعا، جوسپارلاۋعا، ونى ورىنداۋعا، وزىنە-وزى تالاپ قويا بىلۋگە تاربيەلەۋ — ادامگەرشىلىك تاربيەنىڭ باستى ماقساتى. ماقساتقا جەتۋ ءۇشىن سان الۋان كەدەرگىلەر بولۋى مۇمكىن. ونداي قاسيەتتەردى بالا بويىنا جاس كەزىنەن باستاپ قالىپتاستىرۋ جەكە تۇلعانى قالىپتاستىرۋدىڭ نەگىزىن قالايدى.
«ەلىمىزدىڭ كۇشى - پاتشادا، ءسابيدىڭ كۇشى - جىلاۋىندا» دەمەكشى، ءبىزدىڭ كۇشىمىز، قورعانىشىمىز، سەنىمىمىز - ادامگەرشىلىگىمىزدە بولۋى كەرەك. ول ءۇشىن اقاننىڭ وسى ءۇش قاسيەتىن بالا بويىنا دارىتا بىلسەك - ۇلى جەڭىس بولارى انىق.
پايدالانىلعان ادەبيەتتەر:
1. ءابiلوۆا ز. ەتنوپەداگوگيكا وقۋلىعى / ز. ءابiلوۆا: ا. 1999
2. اسىلوۆ ءۇ دانالاردان شىققان ءسوز/ ءۇ اسىلوۆ – ا. مەكتەپ، 1987
3. كوبەسوۆ ا. ءال-فارابي/ ا. كوبەسوۆ– ا. قازاقستان، 1971
4. تورەقۇلوۆ ن. ناقىل سوزدەردىڭ تاربيەلىك ءمانى / ن. تورەقۇلوۆ– ا. مەكتەپ، 1971
5. “شاڭىراق” ەنسيكلوپەديا. – ا. عىلىم، 1989
6. الىمبايەۆ م. تاربيە تۋرالى اڭگىمەلەر / م. الىمبايەۆ– ا. عىلىم، 1979
7. عابباسوۆ س. ىزگىلىك الىپپەسى / س. عابباسوۆ – ا عىلىم، 1991
قازالى اۋدانى، ايتەكە بي كەنتى، س. سەيفۋللين اتىنداعى
№165 مەكتەپتىڭ تاريح ءپانىنىڭ ءمۇعالىمى
جادييەۆا ءلاززات
ادامگەرشىلىك - رۋحاني تاربيەنىڭ ماڭىزدىلىعى
قاي عاسىردا بولسىن تاربيە ماسەلەسى نازاردان تىس قالعان ەمەس. « بالا تاربيەسى مەملەكەتتىڭ ماڭىزدى مىندەتى» دەگەن ءسوزدى پلاتون بەكەر ايتپاعان.
بولاشاقتى جاسايتىن ەرتەڭگى ازاماتتار - بۇگىنگى جاس ۇرپاق، ولاردى تاربيەلەۋ - بۇگىنگى كۇننىڭ ەڭ باستى ماسەلەسى. جاستار مەن جۇرگىزىلەتىن تاربيە جۇمىستارىنىڭ سيپاتى قانداي بولسا، جەمىسى دە سوعان ساي بولارى حاق.
«ادامعا ەڭ ءبىرىنشى كەرەگى - تاربيە بەرۋ. تاربيەسىز بەرىلگەن ءبىلىم - ادامزاتتىڭ قاس جاۋى، ول كەلەشەكتە ونىڭ ومىرىنە وپات اكەلەدى»، - دەگەن ەكەن دانىشپان ءال-فارابي بابامىز.
جاس ۇرپاققا تاربيە بەرۋدىڭ ەڭ ءبىر قاجەتتىسى، مول تاربيەنىڭ ءتۇرى، بۇل – پاتريوتتىق تاربيە.
پاتريوتيزم ( گرەك ءسوزى)- وتانعا دەگەن سۇيىسپەنشىلىك. ءاربىر ازاماتتىڭ بويىندا كۇش-قۋاتى مەن ءبىلىمىن وتان يگىلىگى مەن مۇددەسىنە جۇمساۋ دەگەن ءسوز. پاتريوتيزم - وتانىمىزدىڭ گۇلدەنۋىنە ەكونوميكامىز بەن مادەنيەتىمىزدىڭ قارىشتاپ دامۋىنا زور ىقپال ەتەدى.
ەلىمىزدىڭ قارقىندى دامۋىنىڭ بولاشاعى جاس ۇرپاق تاربيەسىمەن تىعىز بايلانىستى. باسەكەگە قابىلەتتى، الدىڭعى شەپتەگى ەلۋ ەلدىڭ قاتارىنا كوتەرىلۋ ءبىلىم جۇيەسىن جاڭاشا قۇرۋدى قاجەتسىنەدى. بۇل ماسەلە تەك وقىتۋ تەحنولوگيالارىن قولدانۋمەن شەكتەلمەيدى، ەڭ باستىسى ءوز وتانىنىڭ ازاماتىن تاربيەلەۋ بولىپ تابىلادى. بولاشاقتىڭ قاۋىمىنا ۇلكەن جاۋاپكەرشىلىك جۇكتەيدى. مەكتەپتەگى ءبىلىم مەن تاربيە ەگىز ۇعىمدار. مەكتەپتى ءبىلىم تىرەگى دەسەك، ۇستاز – ونىڭ جۇرەگى.
ادامنىڭ ادامگەرشىلىك جاعىنان قالىپتاسۋى ونىڭ ءوز ەلىنىڭ پاتريوتى بولۋىن تالاپ ەتەدى، ال مۇنىڭ ءوزى بەلگىلى دارەجەدە ۇلتتىق داستۇرلەردى، ۇلتتىق ەرەجەلەردى ماقتانىشتى، ار-وجداندى جاقسى ءبىلۋ دەگەن ءسوز.
ادامگەرشiلiك مادەنيەت ادامزات قوعامىنىڭ دامۋ تاريحى ارقىلى قالىپتاسادى، ءاربىر ءداۋiردiڭ ءوزiندiك قايشىلىقتارىمەن بiتە قايناسىپ، جەتiلەدi. سوندىقتان دا ادامگەرشiلiكتiڭ ءمانiن ابستراكتىلى تۇردە قاراپ، ونى ادامداردىڭ تابيعاتىمەن، بيولوگيالىق ەرەكشەلiكتەرiمەن عانا بايلانىستىرۋعا بولمايدى.
ادامزات تاريحىندا ادامگەرشiلiككە بايلانىستى پايدا بولعان كاتەگوريالارعا مىنالار جاتادى: جومارتتىق، باتىرلىق، ەرلiك، ءادiلدiك، قاراپايىمدىلىق، كiشiپەيiلدiلiك، ادالدىق، شىنشىلدىق، ۇياتتىلىق، ار مەن نامىس، تاعى باسقالارى. ءاربىر قوعام ءوزiنiڭ دامۋ پروسەسىندە ادامگەرشiلiك كاتەگوريالارىنا، ونىڭ مازمۇنىنا كوپتەگەن وزگەرiستەر ەنگiزiپ وتىرعان. ادامگەرشiلiك - ادامداردىڭ پراكتيكالىق ءومiرiنەن تامىر الىپ، پايدا بولعان ادەت-عۇرىپتار مەن داستۇرلەردى تۋدىرىپ، سولارمەن سايكەس داميدى. ال مورال بولسا، شىندىققا قاراما-قارسى، تەرىس قارىم-قاتىناستا پايدا بولادى جانە ادامنىڭ ءوزiنە سۋبەكتيۆتi تۇردە مىندەت قويا بىلۋمەن تۋىندايدى. ادامگەرشiلiك قاسيەتتەرى وتباسىندا، قورشاعان ورتادا، بالالار باقشاسىندا، مەكتەپتە، ادامداردىڭ iس-ارەكەتiنiڭ بارىسىندا بiر-بiرiمەن ارالاسۋى ناتيجەسiندە، قوعامدىق ءتاجiريبە الۋىن ومىرمەن بايلانىستىرۋ ارقىلى قالىپتاسادى. حالىقتا: “ۇيادا نە كورسەڭ، ۇشقاندا سونى iلەرسiڭ” دەگەن ماقال بار. ءتالiم – تاربيە بولماعان جەردە ادامگەرشiلiك مادەنيەتi مەن قاسيەتi دە قالىپتاسپايدى.
ادامنىڭ ادامگەرشiلiگi - ونىڭ جوعارى قاسيەتi، بىلايشا ايتساق، كiسiلiگi. ونىڭ نەگiزگi بەلگiلەرiنiڭ بiرi - ادامدىق ار - نامىستى ارداقتاۋ، ءار ۋاقىتتا جاقسىلىق جاساۋعا ۇمتىلۋ، سوعان دايىن بولۋ، “ءوزiڭ ءۇشiن ەڭبەك قىلساڭ، - دەيدi اباي، - ءوزi ءۇشiن وتتاعان حايۋاننىڭ بiرi بولاسىڭ. دوسىڭا دوستىق - قارىز iس، دۇشپانىڭا ءادiل بول”. اقىلدى، مەيiرiمدi ادام كەز-كەلگەن ۋاقىتتا وزگەنىڭ جاقسىلىعىن باعالاعىش بولىپ كەلەدى. ارلى ادام - ارداقتى. بiزدiڭ ورتامىزدا وسى ساپالاردى بويىنا سiڭiرiپ قانا قويماي، ءوزiن قورشاعان ورتاعا تاراتۋشى، وسىنداي ءوز ساپالارىمەن جاس ۇرپاقتى تاربيەلەۋشى ۇستازدار از ەمەس. ادامگەرشiلiگi مول ادام - باسقالارعا قاشان دا ۇلگi-ونەگە.
باتىرلىق، ەرلiك كورسەتۋ دەگەنiمiز - ادامنىڭ جان دۇنيەسiنiڭ ەرەكشە قاسيەتi. ەرجۇرەك ادامدى بۇكiل حالىق ماقتانىش ەتەدi. باۋىرجان مومىش ۇلى، تالعات بيگەلدينوۆ، ءاليا مولداعۇلوۆا، مانشۇك مامەتوۆا، تاعى باسقا ەر جۇرەك ۇل-قىزدارىمىز حالقىمىزدىڭ ماقتانىشى. ولاردىڭ ءارقايسىسى بiزدiڭ ەلiمiزگە ابىروي، اتاق، داڭق اكەلدى. سولاردى ۇلگى، ونەگە ەتىپ وتىرۋ.
ءار ادامنىڭ بويىندا جاستايىنان مىناداي قاسيەتتەر قالىپتاسۋى كەرەك. ولار: وتانسۇيگiشتiك.
حالقىمىز كىر جۋىپ، كiندiك كەسكەن اتامەكەنiن ايالاپ، ەلiنiڭ تiلi مەن مادەنيەتىن، ادەبيەتى مەن تاريحىن، ءبىرتۋار اياۋلى پەرزەنتتەرىن ماقتان تۇتىپ، قادىرلەپ، قاستەرلەۋدى ۇرپاعىنا امانات ەتكەن.
قازاق ەلi – بiزدiڭ وتانىمىز، اتامەكەنiمiز. ونى قاستەرلەپ، قادىرلەپ ءقادىر تۇتقان ادام عانا ەسەيە كەلە تۋعان حالقى مەن ەل-جۇرتىن، اتامەكەنiن شىن كوڭiلiمەن سۇيەتىن بولادى. ويتكەنى حالقىمىز “وتان – وت باسىنان باستالادى” دەپ بەكەرگە ايتپاعان. اتا-اناسىن، ءوز ءۇرىم-بۇتاعىن جانىنداي جاقسى كورىپ سۇيمەگەن بالانىڭ ەل-جۇرتىن، حالقى مەن ۇلتىن سۇيەتiن تولىققاندى ازامات بولۋى ەكىتالاي. ۇلتجاندى كiسiنiڭ يماندىلىق – ادامگەرشiلiك قاسيەتتەرi، سونداي-اق، ونىڭ دوستارىنا، اتا-اناسىنا دەگەن كوزقاراسىنان دا جاقسى بايقالادى. قازاق ەلiنiڭ كەز-كەلگەن پەرزەنتى جۇمىر جەردىڭ قاي بۇرىشىندا جۇرسە دە ءوزiنiڭ iس-ارەكەتi مەن مىنەز-قۇلقىنان ءوز ۇلتى مەن حالقىنا دەگەن ءسۇيiسپەنشiلiك قاسيەتتەرىن تايعا تاڭبا باسقانداي ايقىن بايقاتىپ وتىرۋى ءتيىس.
ادەپتiلiك.
بۇل حالقىمىزدىڭ ۇلتتىق پسيحولوگياسىنىڭ وزەگi، يماندىلىق پەن ادامگەرشiلiكتiڭ باستى بەلگiسi، ونىڭ عاسىرلار بويى قالىپتاسقان قوعامدىق ساناسىنىڭ پراكتيكالىق كورiنiسi، بارلىق كiسiلiك قاسيەتتەردiڭ جيىنتىعى. ادەپ ساقتاۋدىڭ ەكولوگيالىق استارى دا بار. ادەپتi ادام تابيعاتتىڭ دوسى، ونى قىزعىشتاي قورعاي دا بiلەدi. تابيعاتتىڭ اسەمدiگi مەن سۇلۋلىعىنا، ادەمiلiگiنە ءاربiر ادام زيان كەلتiرمەۋگە تيiس. ماسەلەن، سۋدى لاستاۋ، تالدى كەسۋ، قايناردىڭ كوزiن اشپاۋ، جولداعى تاستى الىپ تاستاماۋ، كوكتi جۇلۋ، قۇستاردى اتۋ، قۇدىققا تۇكiرۋ – بارىپ تۇرعان ادەپسiزدiك. ادەپ ساقتاۋ – حالىقتىق ءراسiمگە، جول-جورالعىعا، ءتارتiپكە باعىنۋ، ەرiكسiز باعىنۋ ەمەس، بۇل اتا ءداستۇردi قۇرمەتتەۋ، قاستەرلەۋ، ءدال ايتقاندا ادامگەرشiلiك بورىشتى وتەۋ. “ادەپتiلiك - ادەمiلiك” دەيدi حالىق. ياعني، ادەپتiلiك: iزەتتiلiك، كiشiپەيiلدiلiك، كوپشiلدiك دەگەن ءسوز.
باۋىرمالدىق.
حالقىمىزدىڭ باۋىرمالدىعى “بالا باۋىر ەتتەن جارالعان” دەپ، ونى ەرەكشە قاستەرلەپ، الپەشتەۋدەن باستاعان. وسى تۋرالى قاسيەتتi كiتاپ: ەشبiر ادام بالاسى جات ەمەس، بارلىق ادامزات بالاسى بiر-بiرiنە دوس، باۋىر دەيدi. ولاي بولسا وقۋشىلاردى باستاۋىش ساتىدان باستاپ باۋىرمالدىق قاسيەتكە باۋلۋىمىز قاجەت.
قايىرىمدىلىق.
“قازاقتاردىڭ” – دەپ جازدى، وسى حالىقتىڭ ءومiرiن، تۇرمىس-سالتىن زەرتتەۋشiلەردiڭ بiرi ا. ي. ليەۆشين: “(1799-1879) – باسقا ازيا حالىقتارىنا قاراعاندا، قايىرىمدىلىق، ادامدى اياۋ، قارتتارعا قۇرمەت كورسەتۋ، بالانى ايالاپ، جانىنداي جاقسى كورۋى – ايرىقشا قاسيەت. ياعني، قايىرىمدىلىق – كەڭ ماعىنالى ۇعىم ەكەنiن وقۋشىلارعا ءتۇسiندiرۋiمiز قاجەت” [20، 387].
“ادامعا ەڭ بiرiنشi كەرەگi بiلiم ەمەس، تاربيە. تاربيەسىز بiلiم - ادامزاتتىڭ قاس جاۋى، ول كەلەشەكتە ونىڭ ءومiرiنە اپات اكەلەدi”- دەپ ءال-فارابي ايتقانداي، پەداگوگيكا عىلىمى زەرتتەيتiن نەگiزگi كاتەگوريالارىنىڭ بiرi - تاربيە.
تاربيە ادام تاعدىرىن ويلاستىرادى، بولجايدى، الدىن-الا ادامنىڭ رۋحاني ءومiرiنiڭ كوپتەگەن نەگiزدەرiن ساقتايدى، تاربيە الىس پەن جاقىن ادامدارعا جانە ءوزىن قورشاعان ورتاعا قاتىناس ورناتادى. تاربيە ۇلىلار وسيەتiن ساقتاتا وتىرىپ، ولاردىڭ ادامگەرشiلiك قۇندىلىقتارىن ۇرپاقتان- ۇرپاققا جەتكiزەدi. ادام تiرشiلiگiنە تەك قانا ماتەريالدىق جاعدايلار عانا ەمەس، تاربيە - ادامزات تiرشiلiگiنiڭ مiندەتتi شارتى.
ادەپ ادامنىڭ ەشبiر كۇش سالۋىنسىز پايدا بولا بەرەدi. ادەپتەردi بەلگiلi بiر ماعىنادا بiرنەشە توپقا بولۋگە بولادى. ولار: ادامگەرشiلiك نەمەسە مورالدىق (ءارقاشان شىن سويلەۋ، دوستارىنا ادال بولۋ، ۇلكەندەر تiلiن الۋ، ت. ب.).
تاربيەنiڭ داستۇرمەن تىعىز بايلانىستى تۇڭعىش قاراستىرۋشى ك. د. ۋشينسكيي بولدى. ول ءوز ەڭبەكتەرiندە تاربيەنiڭ حالىقتىق سيپاتىنا، ەڭبەكتiڭ تاربيەلiك جانە پسيحيكالىق سيپاتىنا جانە تاربيەدەگi ادامگەر-شiلiك ماسەلەلەرiنە كوڭiل بولە وتىرىپ “تاربيە كوزi- حالىقتىق پەدا-گوگيكا” دەگەن تۇجىرىمعا كەلگەن. وسى يدەيانى قازاق جەرiندە جالعاستىرۋشى پەداگوگ ى. التىنسارين مىناداي ادامگەرشiلiكتiڭ تۇرلەرiن اتاپ كورسەتەدi، 7 جاقسى قاسيەت:
بiرiنشi: يماندىلىق.
ەكiنشiسi: جوعارعى ءادiلدiك.
ءۇشiنشiسi: ادالدىق، اقكوڭiلدiلiك.
ءتورتiنشiسi: سىپايىلىق، مومىندىق.
بەسiنشiسi: ادال نيەتپەن وسيەت بەرۋ.
التىنشىسى: جومارتتىق، قايىرىمدىلىق.
جەتiنشiسi: دۇرىس زاڭدىلىق [ 21، 266].
وقۋشىنىڭ ادامگەرشiلiك مادەنيەتi قاي كەزدە دە نازاردان تىس قالىپ كورگەن ەمەس. بۇگiن دە وقۋشىلاردىڭ ادامگەرشiلiك مادەنيەتi جوعارى بولۋى ماڭىزدى ماسەلە رەتiندە سانالادى. وسىعان وراي، مەكتەپتە وقۋشىلاردا ادامگەرشiلiك مادەنيەتiن قالىپتاستىرۋعا دۇنيەتانۋ ساباعىنىڭ ءوزiندiك ورنى بار.
وسى ورايدا بابامىز ءابۋ-ناسىر ءال-فارابيدiڭ “ادام الدىمەن ويلى، پاراساتتى بولۋعا، اقىل-ويدىڭ جان-جاقتى دامۋىنا كوڭiل ءبولۋi قاجەت. شىن ماعىناسىنداعى بiلiمدiلiك – تاماشا ادامگەرشiلiك سيپات”- دەگەن ۇلاعاتتى پiكiرiن مويىنداي وتىرىپ، جاس ۇرپاقتى بiلiم نارىنە قاندىرۋ دا پەداگوگتىق پارىز ەكەنىن ۇمىتپاعانىمىز ابزال [2، 38].
سوندىقتان دا ۇلى ابايدىڭ 19-قارا ءسوزiندە “ادام بالاسى تۋا سالا ەستi بولمايدى. ەستiپ، كورiپ، ۇستاپ، تاتىپ، ەستiلەردiڭ ايتقاندارىن ەستە ساقتاپ قانا ەستiلەر قاتارىندا بولادى. ەستiگەن نارسەنi ەستە ساقتاۋ، عيبرات الۋ عانا ەستi ەتەدi”-دەپ اقىل-ەستiڭ، تاربيەنiڭ جەمiسi ارقىلى جەتiلەتiنiن عىلىمي تۇرعىدان دالەلدەپ بەرەدi. ادام مiنەزiنiڭ تۇرلەرiن ادامگەرشiلiك، مورالدىق، يماندىلىق تۇرعىدان قاراستىرىپ، ولاردى جاقسى جانە جامان دەپ جiكتەيدi. ال ش. قۇدايبەردييەۆ ابايدى ۇلگi ەتكەن ونەر-بiلiمدi، ادامگەرشiلiك iزگi قاسيەتتەردi ءوزiنە ۇران تۇتىپ بالاعا قاتارىڭنان قالما، ءوتiرiك، وسەك ايتپا، ۇرلىق-زورلىققا اۋەس بولما، جالقاۋلىقتان، جاماندىقتان قاش، ونەرلi، ونەگەلi ەلدەردiڭ جاستارىنان ۇيرەن، وقۋ وقىپ، بiلiم ال، تالاپتان دەپ وسيەت ايتادى:
اقىلدى سول – ىنساپ پەن ار ساقتايدى،
ارسىز سول – ادامدىقپەن جان ساقتايدى.
ادال سول – تازا ەڭبەكپەن كۇنiن كورiپ،
جانى ءۇشiن ادامشىلىق ار ساتپايدى.
اقىننىڭ جاستارعا ۇسىنعان ادامگەرشiلiك جولى ادالدىق پەن عىلىمدى مەڭگەرۋ. وسى ەكi جول كiسiنi قيىندىقتان قۇتقارادى، ادامگەرشiلiك تەزگە سالادى [54، 236].
بۇگiنگi تاۋەلسiز مەملەكەتiمiزدەگi جاڭا قوعام مۇددەسiنە لايىقتى، جان-جاقتى جەتiلگەن، بويىندا ۇلتتىق سانا مەن ۇلتتىق پسيحولوگياسى قالىپتاسقان ۇرپاق تاربيەلەۋ وتباسىنىڭ، بiلiم بەرۋ وشاقتارى مەن بارشا حالىقتىڭ مiندەتi.
ءوزiمiزدiڭ وركەنيەتتi ەل قاتارىنا قوسىلۋ باعىتىنداعى ۇلكەن ماسەلەلەردiڭ بiرi كەلەشەك ۇرپاقتىڭ رۋحاني دامۋى.
ال رۋحاني-ادامگەرشiلiك قۇندىلىق بەلگiلi بiر باعىتتا، ماقساتتى جۇيەلi ۇلتتىق كوزقاراستى، مiنەز-قۇلىقتاعى ادامدىق ءتارتiپ پەن رۋحاني داعدىنى قالىپتاستىراتىن جۇيە.
ادامگەرشiلiك قۇندىلىق – ادامدىق قاسيەتiنiڭ ولشەمi. ونىڭ جاقسىلىققا تالپىنۋى، وزگە ادمعا جاناشىرلىق بiلدiرۋi. اينالاداعى ادامدارعا قايىرىمى، ءومiر ءسۇرۋ ماسەلەلەرi جايىندا iزدەنۋى، ءوزiءن-وزi تانىپ سول ارقىلى دۇنيەنi - الەمدi تانۋى.
م. شوقاي ۇلى بىلاي دەگەن: “مادەنيەت - ادام الەمi. مادەني كورiنiستەردە ادامدىق پاراسات، اقىل-وي، iزگiلiك پەن ادەمiلiك زاتتاندىرىلىپ، يگiلiكتەر دۇنيەسى قۇرىلعان. سونىمەن بىرگە مادەنيەت ادامدى تۇلعا دەڭگەيiنە كوتەرەتىن نەگiزگi قۇرال”.
تاربيە ءومiر بويى ءۇزدiكسiز جۇرەتiن بولسا دا، قازاق حالقى جەتەلەگەن تۇلعانىڭ سيپاتىن “سەگiز قىرلى بiر سىرلى “ دەگەن بiر اۋىز سوزگە سىيعىزىپ، ءتۇيiندەگەن. ادام ساناسى ءۇش ءتۇرلi قۇرامنان تۇرادى، ول اقىل-وي، سەزiم، ەرىك. وسىعان وراي ونىڭ ساناسىندا ادام جاراتىلىسىنىڭ قاي سيپاتى باسىم بولسا، ونىڭ ءومiردەگi iزدەنiسi مەن ۇمتىلىسى دا سونى بەينەلەيدi..
دەمەك، جاس ۇرپاقتىڭ دەنساۋلىعىن نىعايتۋ، رۋحاني-ادامگەرشiلiگiن جەتiلدiرۋ ماسەلەلەرiنە تىڭ كوزقاراستاردىڭ قاجەتتiگi تۋىنداۋدا. سوندىقتان دا ۇرپاق تاربيەسiندەگi كوكەيكەستi ماسەلەلەردiڭ بiرi - جەتiلگەن تۇلعا تاربيەلەۋ [3، 21].
رۋحاني-ادامگەرشىلىك تاربيەسىندە الدىمەن بالانى تەك جاقسىلىققا-قايىرىمدىلىق، مەيىرىمدىلىك، ىزگىلىككە تاربيەلەپ، سونى ماقسات تۇتسا، ۇستازدىڭ، اتا-انانىڭ دا بولاشاعى زور بولماق. «مەن ءۇش قاسيەتتىمدى ماقتان تۇتام»، — دەپتى اقان سەرى. ولار: جالعان ايتپادىم، جاقسىلىقتى ساتپادىم ءھام ەشكىمنەن ەشتەڭەنى قىزعانبادىم.
بۇل ءۇش قاسيەت اركىمنىڭ ءوز قۇدايى. «ءوز قۇدايىنان ايىرىلعان ادام بوس كەۋدە، ولگەنمەن تەڭ» دەگەن ەكەن. شىندىعىندا بۇل اقيقات. ولاي بولسا، جەكە تۇلعانى قالىپتاستىرۋدا، ولاردىڭ جان دۇنيەسىنە سەزىممەن قاراپ، ءاربىر ىس-ارەكەتىنە ماقسات قويۋعا، جوسپارلاۋعا، ونى ورىنداۋعا، وزىنە-وزى تالاپ قويا بىلۋگە تاربيەلەۋ — ادامگەرشىلىك تاربيەنىڭ باستى ماقساتى. ماقساتقا جەتۋ ءۇشىن سان الۋان كەدەرگىلەر بولۋى مۇمكىن. ونداي قاسيەتتەردى بالا بويىنا جاس كەزىنەن باستاپ قالىپتاستىرۋ جەكە تۇلعانى قالىپتاستىرۋدىڭ نەگىزىن قالايدى.
«ەلىمىزدىڭ كۇشى - پاتشادا، ءسابيدىڭ كۇشى - جىلاۋىندا» دەمەكشى، ءبىزدىڭ كۇشىمىز، قورعانىشىمىز، سەنىمىمىز - ادامگەرشىلىگىمىزدە بولۋى كەرەك. ول ءۇشىن اقاننىڭ وسى ءۇش قاسيەتىن بالا بويىنا دارىتا بىلسەك - ۇلى جەڭىس بولارى انىق.
پايدالانىلعان ادەبيەتتەر:
1. ءابiلوۆا ز. ەتنوپەداگوگيكا وقۋلىعى / ز. ءابiلوۆا: ا. 1999
2. اسىلوۆ ءۇ دانالاردان شىققان ءسوز/ ءۇ اسىلوۆ – ا. مەكتەپ، 1987
3. كوبەسوۆ ا. ءال-فارابي/ ا. كوبەسوۆ– ا. قازاقستان، 1971
4. تورەقۇلوۆ ن. ناقىل سوزدەردىڭ تاربيەلىك ءمانى / ن. تورەقۇلوۆ– ا. مەكتەپ، 1971
5. “شاڭىراق” ەنسيكلوپەديا. – ا. عىلىم، 1989
6. الىمبايەۆ م. تاربيە تۋرالى اڭگىمەلەر / م. الىمبايەۆ– ا. عىلىم، 1979
7. عابباسوۆ س. ىزگىلىك الىپپەسى / س. عابباسوۆ – ا عىلىم، 1991
You Might Also Like
-
تاقىرىبى: بالا بويىندا ازاماتتىلىق پەن پاتريوتيزمگە قالىپتاستىرۋدا مەكتەپ پەن وتباسى قارىم-قاتىناسى
