ءتىرى تابيعات دۇنيەسى
تاقىرىبى: ءتىرى تابيعات دۇنيەسى
ساباقتىڭ ماقساتى: وقۋشىلاردى ءتىرى اعزالاردىڭ ماڭىزى مەن تۇرلەرى جانە ءار قايسىسىنىڭ وزىندىك ەرەكشەلىكتەرىنە توقتالۋ.
ساباقتىڭ مىندەتتەرى:
بىلىمدىلىك: ءتىرى جانە ءولى تابيعات تۋرالى تۇسىنىك قالىپتاستىرۋ.
دامىتۋشىلىق: وقۋشىلاردى كورنەكىلىكتەر ارقىلى ويلاۋ، ەستە ساقتاۋ، بىلىكتىلىكتەرىن جەتىلدىرۋ، پانگە دەگەن قىزىعۋشىلىقتارىن ارتتىرۋ، ىزدەنۋ، شىعارماشىلىق قابىلەتتەرىن دامىتۋ.
تاربيەلىك: وقۋشىلاردى ءتىرى تابيعاتتى ايالاۋعا تاربيەلەۋ.
ساباقتىڭ ءتيپى: ءداستۇرلى ساباق
ساباقتىڭ ءتۇرى: جاڭا ساباق
ساباقتا قولدانىلعان ادىس-تاسىلدەر: ءتۇسىندىرۋ، سۇراق-جاۋاپ.
كورنەكىلىگى: پلاكاتتار، كەستەلەر.
I. ۇيىمداستىرۋ
- امانداسۋ، تۇگەندەۋ، وقۋشىلاردىڭ نازارىن ساباققا اۋدارۋ.
[b]ءىى. جاڭا ءبىلىمدى قالىپتاستىرۋ
بۇكىل جەر جۇزىندە تىرشىلىك ەتىپ، ءومىر سۇرەتىن بارلىق اعزالار (تىرشىلىك يەلەرى) جيىنتىعى اعزالىق الەم دەپ اتالادى. اعزا جاسۋشاسىنىڭ ءنارۋىز، ماي، كومىرسۋ جانە نۋكلەين قىشقىلىنان قۇرالاتىنى ءمالىم. دەمەك ءنارۋىز، ماي، كومىرسۋ، نۋكلەين قىشقىلى - اعزالىق زات (ورگانيچەسكيە ۆەششەستۆا). اعزا جاسۋشاسىنىڭ قۇرامىندا سۋ جانە مينەرالدى تۇزدار دا بولادى. سۋ جانە مينەرالدى تۇزدار - بەياعزالىق زاتتار (نەورگانيچەسكيە ۆەششەستۆا).
ءتىرى تابيعات دۇنيەسى
ءتىرى تابيعات دۇنيەسى دەگەنىمىز - بيولوگيادا اعزالىق الەمدى جۇيەلەۋدىڭ ەڭ جوعارى توبى. دۇنيە جۇزىندەگى اعزالىق الەم، ءتىرى اعزالار 5 دۇنيەگە جىكتەلەدى. ولار: ۆيرۋستار دۇنيەسى، بىتىرانىقتار دۇنيەسى، ساڭىراۋقۇلاقتار دۇنيەسى، وسىمدىكتەر دۇنيەسى، جانۋارلار دۇنيەسى.
ۆيرۋستار دۇنيەسى
ۆيرۋس لاتىنشا «ۋ» دەگەن ءسوز. بۇل جاسۋشاسىز تىرلىك قۇرىلىمىنداعى زاتيا. بۇلاردىڭ كوپشىلىگىن تەك ەلەكتروندىق ميكروسكوپيا عانا كورۋگە بولادى. ۆيرۋستار تەك ءتىرى جاسۋشاعاورنىقسا عانا كوبەيە الادى. جاسۋشاعا ەنە الماعان جاعدايدا ۆيرۋستاردا تىرشىلىك نىشانى بايقالمايدى. ۆيرۋستار ءتىرى جاسۋشادان تىس قالسا، كادىمگى قوسىلىس ءتارىزدى جەكە بولشەك كۇيىندە بولادى.
بىتىرانىقتار دۇنيەسى
بۇعان ميكروسكوپ ارقىلى عانا كورىنەتىن، جاسۋشاسىندا يادروسى جوق باكتەريالار مەن كوك-جاسىل بالدىرلار جاتادى. بۇل توپتاعى باكتەريالار كۇردەلى بولىنە المايتىن جەكە-جەكە تۇيىرتپەكتەردەن قۇرالاتىندىقتان، بىتىرانىقتار دۇنيەسىنە قامتىلعان. بىتىرانىق «بىتىرا» + «نىق» سوزدەرىنەن قۇرالعان. (ورىسشا «دروبيانكا»، لاتىنشا «ميحي»، ياعني تۇيىرتپەكتەر. ) بوتانيكادا ءداستۇرلى تۇردە كوك-جاسىل بالدىرلار دەپ اتالعانىمەن، ميكروبيولوگيالىق ادەبيەتتەردە سيانوباكتەريا (گرەكشە «سيانوس» كوك جانە «باكتەريا» تاياقشا) اتاۋى دا ساقتالعان.
ساڭىراۋقۇلاقتار دۇنيەسى
بوتانيكتەر ساڭىراۋقۇلاقتار مەن قىنالاردى تومەنگى ساتىلارى وسىمدىكتەرگە جاتقىزىپ كەلدى. ءبىراق بۇلار وسىمدىكتەرگە جاقىن اعزالار بولعانىمەن، ولاردىڭ قۇرىلىسى ەرەكشە. سوندىقتان ولار كەيىنگى كەزدە وسىمدىكتەر دۇنيەسىنەن الىنىپ، ساڭىراۋقۇلاقتار دۇنيەسىنە توپتاستىرىلدى. ساڭىراۋقۇلاقتاردىڭ ەكى ءتۇرلى قاسيەتى بار. ءبىرىنشى قاسيەتى - وسىمدىكتەرگە ءتان. ساڭىراۋقۇلاقتار ورنىنان قوزعالىپ جۇرمەيدى. جاسۋشاسى تىعىز قابىقشامەن قاپتالادى. ۆيتاميندەر سينتەزدەي الادى. ەكىنشى قاسيەتى - جانۋارلارعا ءتان. جاسۋشاسىندا پلاستيدتەر بولماعاندىقتان، اعزالى زات تۇزبەيدى. دايار اعزالىق زاتتارمەنقورەكتەنەدى. جاسۋشا قابىقشاسى ءحيتيندى. اعزالىق زاتتاردى قورعا جينايدى. سوندىقتان بۇلار ءوز الدىنا جەكە دۇنيەگە جىكتەلەدى.
قىنالار ءبولىمى
قىنالار بۇرىن وسىمدىكتەر قاتارىندا دەپ سانالعان. قازىرگى كەزدە قۇرىلىسشى ەرەكشە بولعاندىقتان، ساڭىراۋقۇلاقتار دۇنيەسىنە جاتقىزىلادى. ول - سيرەك كەزدەسەتىن، قۇرام بولىگىندە كوك-جاسىل بالدىرلار مەن ساڭىراۋقۇلاق ۇيلەسكەن بىرەگەي اعزا. وسىمدىكتەر، جانۋارلار دۇنيەلەرى جەكە بولىمدەردە قاراستىرىلادى. ءتىرى اعزانىڭ نەگىزگى قاسيەتتەرى: زات الماسۋ؛ قورەكتەنۋ؛ تىنىسالۋ؛ قاجەتسىز زاتتاردى ءبولۋ (ءزارشىعارۋ)؛ تىتىركەنگىشتىك؛ قوزعالۋ؛ كوبەيۋ؛ ءوسۋ؛ دامۋ جانە تىرشىلىگىن جويۋ.
ءتىرى اعزالاردىڭ بارلىعىنا ءتان قاسيەت - جاسۋشادان قۇرالادى. جاسۋشادا يادرونىڭ بولۋى دا، بولماۋى دا مۇمكىن. مىسالى، ۆيرۋستا جاسۋشا دا، يادرو دا جوق. بىتىرانىقتا (باكتەريادا، كوك-جاسىل بالدىرلا) جاسۋشا بار، ءبىراق يادروسى جوق. بۇلاردىڭ تىرشىلىك ارەكەتى وسىمدىككە دە، جانۋارعا دا ۇقساس ەمەس. سوندىقتان عالىمدار ساڭىراۋقۇلاقتار دۇنيەسى ءتارىزدى، بىتىرانىقتار مەن ۆيرۋستاردى ءوز الدىنا جەكە دۇنيە ەتىپ توپتاستىردى. وسىمدىكتەر مەن جانۋارلاردىڭ قۇرىلىسىندا، تىرشىلىك ارەكەتىندە ۇقساستىق بار. الايدا ەرەكشەلەنەتىن ايىرماشىلىقتاردى دا بايقاۋعا بولادى. جاسىل وسىمدىكتەر قورەكتەنۋگە كۇن ەنەرگياسىن پايدالانادى. اۋالان - كومىرقىشقىل گاز، توپىراقتان سۋ جانە مينەرالدى زاتتاردى سىڭىرەدى. بۇلار - بەياعزالىق زاتتار. ولار وسى زاتتاردان قورەكتەنۋ ارقىلى اعزالىق زات تۇزەدى.
ال جانۋارلاردىڭ قورەكتەنۋى بۇدان وزگەشە. ولار وسىمدىك دايىنداعان اعزالىق زاتتاردى قورەگىنە پايدالانادى. زات الماسۋ بارىسىندا اعزالىق زاتتار باستاپقى زاتتارعا (بەياعزالىق زاتتارعا) دەيىن ىدىرايدى. جانۋارلاردا (كوپشىلىگىندە) جۇيكە، سەزىنۋ، تىنىسالۋ، قاجەتسىز زاتتاردى ءبولۋ، اسقورىتۋ جانە باسقا جۇيەلەردىڭ ارناۋلى جەكە مۇشەلەرى بار. وسىمدىكتەردە مۇنداي مۇشەلەر جوق.
وسىمدىك: اشىققانعا – قورەك، قۋات، توڭعانعا – ىق، ىستىقتاعانعا – كولەڭكە، اۋىرعانعا - ەم، قورىققانعا – پانا بولىپ، تۇنشىققانعا - اۋا بەرىپ بۇكىل تىرشىلىكتى اسىراپ، ساقتايدى.
جانۋارلاردىڭ كوپشىلىگى ەركىن قوزعالا الادى، ال وسىمدىكتەردە بۇل قۇبىلىس سيرەك بايقالادى. ءبىر جاسۋشالى بالدىرلار جانە باكتەريالاردىڭ دا قوزعالاتىنى ءمالىم. سونداي-اق جەلدىڭ اسەرىنەن كەيبىر وسىمدىكتەر مەن وسىمدىك تۇقىمدارى الىس اۋماقتارعا تارالادى. قالاي بولعانمەن دە بۇلاردىڭ قوزعالىپ جۇرەتىن ارناۋلى مۇشەسى - اياعى جوق. دەگەنمەن وسىمدىكتەر مەن جانۋارلار - ءوزارا ۇقساستىقتارى جانە ايىرماشىلىقتارى بار ءتىرى اعزانىڭ ەكى توبى. ولار - تابيعاتتىڭ ءبىرتۇتاس قۇرامداس بولىگى.
قوزعالىپ جۇرەتىن مۇشەلەرى جوق جاندىكتەر دە، جانۋارلار دا بار. وعان قۇرتتاردى، جىلانداردى مىسال ەتۋگە بولادى. ال تەڭىز تۇبىندە مەكەندەيتىن مارجان تاپجىلماي بەكىنگەن ورنىنان قوزعالىپ جۇرمەي-اق ءومىر سۇرەدى. اكتينيالار تەڭىز تۇبىندە «تابانىن» بۇگىپ-جازىپ، باياۋ قوزعالادى. مەدۋزالار مەن كاراكاتينالار رەاكتيۆتى قوزعالىس جاساپ، اياقسىز-اق شاپشاڭ جۇزەدى.
جانۋارلاردىڭ جابىنى، دەنە بولىكتەرى، سەزىم مۇشەلەرى، باسقا دا دەنە قۇرىلىمدارى بىرىنە-بىرى ۇقساس ەمەس. سازاننىڭ (جەزەي) دەنەسىن سۇيەكتەنگەن قابىرشاق قاپتايدى. جورعالاۋشىلار دەنەسى قابىرشاقپەن قايتالاناتىن ءمۇيىز تەكتى زاتتان قۇرالادى. قوڭىزداردا دا جابىن بار. جابىن ەرەكشە اعزالىق زات - حيتيننەن تۇزىلەدى. اڭداردىڭ تەرىسىندە - ءجۇن، قۇستاردىڭ دەنەسىندە قاۋىرسىن بولادى.
جانۋارلاردىڭ ىشكى قۇرىلىسىندا، سونداي-اق مىنەز-قىلىعىندا بولاتىم ەرەكشەلىكتەر قانشاما دەسەڭشى؟! تابيعاتتا جانۋارلاردىڭ باسى ارتىق نەمەسە قاجەتسىز ءتۇرى جوق. تىرشىلىك ەتەتىن جانۋارلاردىڭ بارلىعى تابيعات قالاۋىنا ساي كەلەدى.
تابيعات اعزالىق زاتتاردان (ياعني ءتىرى اعزالى زاتتاردان تۇراتىن الەمنەن) جانە بەياعزالىق زاتتاردان (ياعني اعزاسىز ءولى زاتتاردان، سۋ جانە مينەرالدى زاتتاردان تۇراتىن الەمنەن) قۇرالادى.
اعزالىق الەمدى جۇيەلەۋدىڭ ەڭ جوعارى توبى - ءتىرى تابيعات دۇنيەسى. دۇنيە جۇزىندەگى اعزالىق الەم، ياعني ءتىرى اعزالار 5 دۇنيەگە جىكتەلەدى.
ولار: ۆيرۋستار، بىتىرانىقتار، ساڭىراۋقۇلاقتار، وسىمدىكتەر جانە جانۋارلار دۇنيەسى.
ءتىرى اعزانىڭ نەگىزگى قاسيەتتەرى: زات الماسۋ؛ قورەكتەنۋ؛ تىنىس الۋ؛ قاجەتسىز زاتتاردى ءبولۋ (ءزار شىعارۋ)؛ تىتىركەنگىشتىك؛ قوزعالۋ؛ كوبەيۋ؛ ءوسۋ؛ دامۋ جانە تىرشىلىگىن جويۋ.
اعزالىق تىرلىك الەمىن جىكتەۋ
جەر بەتىندەگى ءتىرى اعزالار: جاسۋشاسىز تىرلىك قۇرىلىمدارى (انسيتتەر)، يادروسىزدار (پروكاريوتتار) جانە يادرولىلار (ەۋكاريوتتار) بولىپ ءۇش توپقا بولىنەدى.
جاسۋشاسىز تىرلىك قۇرىلىمىنا ۆيرۋستار جاتادى. بۇلاردا جاسۋشا جوق جانە ءتىرى اعزا جاسۋشاسىنان تىسقارى ءومىر سۇرە المايدى. جاسۋشاسى بولماعان سوڭ، يادروسى دا جوق.
يادروسىزدارعا باكتەريالار جانە كوك-جاسىل بالدىرلار ءبولىمىن توپتاستىراتىن بىتىرانىقتار دۇنيەسى جاتادى. ولاردا جارعاقشامەن (مەمبرانامەن) قورشالعان ورگانويدتارى بولمايدى. وقشاۋلانعان يادروسى بولماعاندىقتان، يادروسىز اعزالار جىنىستى، جىنىسسىز جولدارمەن كوبەيمەيدى. تەك قاراپايىم جولمەن، جاسۋشالارى ەكىگە ءبولىنۋ ارقىلى كوبەيەدى.
يادرولىلارعا جاتاتىن اعزالاردىڭ جاسۋشالارىنداعى يادرونىڭ سىرتىندا ەكى قابات جارعاقشاسى بار. يادروسىندا يادروشىعى، حروموسوما جىپشەلەرى جانە سيتوپلازماسىندا جارعاقشامەن قورشالعان ورگانويدتارى بولادى. يادرولىلارعا ساڭىراۋقۇلاقتار، وسىمدىكتەر، جانۋارلار جاتادى.
ءىىى. جاڭا ساباقتى بەكىتۋ.
«سۋرەتتەر سويلەيدى». سۋرەتتەردەگى ءتىرى اعزالاردى اتاپ، وزىنە ءتان بەلگىلەرمەن ەرەكشەلىكتەرىن ايتىپ، تابيعاتتاعى جانە ادام ومىرىندەگى ماڭىزىن ءتۇسىندىرۋ.
ءىV. قورىتىندى
V. ءۇي تاپسىرماسى:
ءى ءبولىم. §1. ءتىرى تابيعات دۇنيەسى.
تاقىرىپ سوڭىنداعى سۇراقتارعا جاۋاپ بەرۋ. كەستە تولتىرۋ.
Vءى. باعالاۋ
ساباقتىڭ ماقساتى: وقۋشىلاردى ءتىرى اعزالاردىڭ ماڭىزى مەن تۇرلەرى جانە ءار قايسىسىنىڭ وزىندىك ەرەكشەلىكتەرىنە توقتالۋ.
ساباقتىڭ مىندەتتەرى:
بىلىمدىلىك: ءتىرى جانە ءولى تابيعات تۋرالى تۇسىنىك قالىپتاستىرۋ.
دامىتۋشىلىق: وقۋشىلاردى كورنەكىلىكتەر ارقىلى ويلاۋ، ەستە ساقتاۋ، بىلىكتىلىكتەرىن جەتىلدىرۋ، پانگە دەگەن قىزىعۋشىلىقتارىن ارتتىرۋ، ىزدەنۋ، شىعارماشىلىق قابىلەتتەرىن دامىتۋ.
تاربيەلىك: وقۋشىلاردى ءتىرى تابيعاتتى ايالاۋعا تاربيەلەۋ.
ساباقتىڭ ءتيپى: ءداستۇرلى ساباق
ساباقتىڭ ءتۇرى: جاڭا ساباق
ساباقتا قولدانىلعان ادىس-تاسىلدەر: ءتۇسىندىرۋ، سۇراق-جاۋاپ.
كورنەكىلىگى: پلاكاتتار، كەستەلەر.
I. ۇيىمداستىرۋ
- امانداسۋ، تۇگەندەۋ، وقۋشىلاردىڭ نازارىن ساباققا اۋدارۋ.
[b]ءىى. جاڭا ءبىلىمدى قالىپتاستىرۋ
بۇكىل جەر جۇزىندە تىرشىلىك ەتىپ، ءومىر سۇرەتىن بارلىق اعزالار (تىرشىلىك يەلەرى) جيىنتىعى اعزالىق الەم دەپ اتالادى. اعزا جاسۋشاسىنىڭ ءنارۋىز، ماي، كومىرسۋ جانە نۋكلەين قىشقىلىنان قۇرالاتىنى ءمالىم. دەمەك ءنارۋىز، ماي، كومىرسۋ، نۋكلەين قىشقىلى - اعزالىق زات (ورگانيچەسكيە ۆەششەستۆا). اعزا جاسۋشاسىنىڭ قۇرامىندا سۋ جانە مينەرالدى تۇزدار دا بولادى. سۋ جانە مينەرالدى تۇزدار - بەياعزالىق زاتتار (نەورگانيچەسكيە ۆەششەستۆا).
ءتىرى تابيعات دۇنيەسى
ءتىرى تابيعات دۇنيەسى دەگەنىمىز - بيولوگيادا اعزالىق الەمدى جۇيەلەۋدىڭ ەڭ جوعارى توبى. دۇنيە جۇزىندەگى اعزالىق الەم، ءتىرى اعزالار 5 دۇنيەگە جىكتەلەدى. ولار: ۆيرۋستار دۇنيەسى، بىتىرانىقتار دۇنيەسى، ساڭىراۋقۇلاقتار دۇنيەسى، وسىمدىكتەر دۇنيەسى، جانۋارلار دۇنيەسى.
ۆيرۋستار دۇنيەسى
ۆيرۋس لاتىنشا «ۋ» دەگەن ءسوز. بۇل جاسۋشاسىز تىرلىك قۇرىلىمىنداعى زاتيا. بۇلاردىڭ كوپشىلىگىن تەك ەلەكتروندىق ميكروسكوپيا عانا كورۋگە بولادى. ۆيرۋستار تەك ءتىرى جاسۋشاعاورنىقسا عانا كوبەيە الادى. جاسۋشاعا ەنە الماعان جاعدايدا ۆيرۋستاردا تىرشىلىك نىشانى بايقالمايدى. ۆيرۋستار ءتىرى جاسۋشادان تىس قالسا، كادىمگى قوسىلىس ءتارىزدى جەكە بولشەك كۇيىندە بولادى.
بىتىرانىقتار دۇنيەسى
بۇعان ميكروسكوپ ارقىلى عانا كورىنەتىن، جاسۋشاسىندا يادروسى جوق باكتەريالار مەن كوك-جاسىل بالدىرلار جاتادى. بۇل توپتاعى باكتەريالار كۇردەلى بولىنە المايتىن جەكە-جەكە تۇيىرتپەكتەردەن قۇرالاتىندىقتان، بىتىرانىقتار دۇنيەسىنە قامتىلعان. بىتىرانىق «بىتىرا» + «نىق» سوزدەرىنەن قۇرالعان. (ورىسشا «دروبيانكا»، لاتىنشا «ميحي»، ياعني تۇيىرتپەكتەر. ) بوتانيكادا ءداستۇرلى تۇردە كوك-جاسىل بالدىرلار دەپ اتالعانىمەن، ميكروبيولوگيالىق ادەبيەتتەردە سيانوباكتەريا (گرەكشە «سيانوس» كوك جانە «باكتەريا» تاياقشا) اتاۋى دا ساقتالعان.
ساڭىراۋقۇلاقتار دۇنيەسى
بوتانيكتەر ساڭىراۋقۇلاقتار مەن قىنالاردى تومەنگى ساتىلارى وسىمدىكتەرگە جاتقىزىپ كەلدى. ءبىراق بۇلار وسىمدىكتەرگە جاقىن اعزالار بولعانىمەن، ولاردىڭ قۇرىلىسى ەرەكشە. سوندىقتان ولار كەيىنگى كەزدە وسىمدىكتەر دۇنيەسىنەن الىنىپ، ساڭىراۋقۇلاقتار دۇنيەسىنە توپتاستىرىلدى. ساڭىراۋقۇلاقتاردىڭ ەكى ءتۇرلى قاسيەتى بار. ءبىرىنشى قاسيەتى - وسىمدىكتەرگە ءتان. ساڭىراۋقۇلاقتار ورنىنان قوزعالىپ جۇرمەيدى. جاسۋشاسى تىعىز قابىقشامەن قاپتالادى. ۆيتاميندەر سينتەزدەي الادى. ەكىنشى قاسيەتى - جانۋارلارعا ءتان. جاسۋشاسىندا پلاستيدتەر بولماعاندىقتان، اعزالى زات تۇزبەيدى. دايار اعزالىق زاتتارمەنقورەكتەنەدى. جاسۋشا قابىقشاسى ءحيتيندى. اعزالىق زاتتاردى قورعا جينايدى. سوندىقتان بۇلار ءوز الدىنا جەكە دۇنيەگە جىكتەلەدى.
قىنالار ءبولىمى
قىنالار بۇرىن وسىمدىكتەر قاتارىندا دەپ سانالعان. قازىرگى كەزدە قۇرىلىسشى ەرەكشە بولعاندىقتان، ساڭىراۋقۇلاقتار دۇنيەسىنە جاتقىزىلادى. ول - سيرەك كەزدەسەتىن، قۇرام بولىگىندە كوك-جاسىل بالدىرلار مەن ساڭىراۋقۇلاق ۇيلەسكەن بىرەگەي اعزا. وسىمدىكتەر، جانۋارلار دۇنيەلەرى جەكە بولىمدەردە قاراستىرىلادى. ءتىرى اعزانىڭ نەگىزگى قاسيەتتەرى: زات الماسۋ؛ قورەكتەنۋ؛ تىنىسالۋ؛ قاجەتسىز زاتتاردى ءبولۋ (ءزارشىعارۋ)؛ تىتىركەنگىشتىك؛ قوزعالۋ؛ كوبەيۋ؛ ءوسۋ؛ دامۋ جانە تىرشىلىگىن جويۋ.
ءتىرى اعزالاردىڭ بارلىعىنا ءتان قاسيەت - جاسۋشادان قۇرالادى. جاسۋشادا يادرونىڭ بولۋى دا، بولماۋى دا مۇمكىن. مىسالى، ۆيرۋستا جاسۋشا دا، يادرو دا جوق. بىتىرانىقتا (باكتەريادا، كوك-جاسىل بالدىرلا) جاسۋشا بار، ءبىراق يادروسى جوق. بۇلاردىڭ تىرشىلىك ارەكەتى وسىمدىككە دە، جانۋارعا دا ۇقساس ەمەس. سوندىقتان عالىمدار ساڭىراۋقۇلاقتار دۇنيەسى ءتارىزدى، بىتىرانىقتار مەن ۆيرۋستاردى ءوز الدىنا جەكە دۇنيە ەتىپ توپتاستىردى. وسىمدىكتەر مەن جانۋارلاردىڭ قۇرىلىسىندا، تىرشىلىك ارەكەتىندە ۇقساستىق بار. الايدا ەرەكشەلەنەتىن ايىرماشىلىقتاردى دا بايقاۋعا بولادى. جاسىل وسىمدىكتەر قورەكتەنۋگە كۇن ەنەرگياسىن پايدالانادى. اۋالان - كومىرقىشقىل گاز، توپىراقتان سۋ جانە مينەرالدى زاتتاردى سىڭىرەدى. بۇلار - بەياعزالىق زاتتار. ولار وسى زاتتاردان قورەكتەنۋ ارقىلى اعزالىق زات تۇزەدى.
ال جانۋارلاردىڭ قورەكتەنۋى بۇدان وزگەشە. ولار وسىمدىك دايىنداعان اعزالىق زاتتاردى قورەگىنە پايدالانادى. زات الماسۋ بارىسىندا اعزالىق زاتتار باستاپقى زاتتارعا (بەياعزالىق زاتتارعا) دەيىن ىدىرايدى. جانۋارلاردا (كوپشىلىگىندە) جۇيكە، سەزىنۋ، تىنىسالۋ، قاجەتسىز زاتتاردى ءبولۋ، اسقورىتۋ جانە باسقا جۇيەلەردىڭ ارناۋلى جەكە مۇشەلەرى بار. وسىمدىكتەردە مۇنداي مۇشەلەر جوق.
وسىمدىك: اشىققانعا – قورەك، قۋات، توڭعانعا – ىق، ىستىقتاعانعا – كولەڭكە، اۋىرعانعا - ەم، قورىققانعا – پانا بولىپ، تۇنشىققانعا - اۋا بەرىپ بۇكىل تىرشىلىكتى اسىراپ، ساقتايدى.
جانۋارلاردىڭ كوپشىلىگى ەركىن قوزعالا الادى، ال وسىمدىكتەردە بۇل قۇبىلىس سيرەك بايقالادى. ءبىر جاسۋشالى بالدىرلار جانە باكتەريالاردىڭ دا قوزعالاتىنى ءمالىم. سونداي-اق جەلدىڭ اسەرىنەن كەيبىر وسىمدىكتەر مەن وسىمدىك تۇقىمدارى الىس اۋماقتارعا تارالادى. قالاي بولعانمەن دە بۇلاردىڭ قوزعالىپ جۇرەتىن ارناۋلى مۇشەسى - اياعى جوق. دەگەنمەن وسىمدىكتەر مەن جانۋارلار - ءوزارا ۇقساستىقتارى جانە ايىرماشىلىقتارى بار ءتىرى اعزانىڭ ەكى توبى. ولار - تابيعاتتىڭ ءبىرتۇتاس قۇرامداس بولىگى.
قوزعالىپ جۇرەتىن مۇشەلەرى جوق جاندىكتەر دە، جانۋارلار دا بار. وعان قۇرتتاردى، جىلانداردى مىسال ەتۋگە بولادى. ال تەڭىز تۇبىندە مەكەندەيتىن مارجان تاپجىلماي بەكىنگەن ورنىنان قوزعالىپ جۇرمەي-اق ءومىر سۇرەدى. اكتينيالار تەڭىز تۇبىندە «تابانىن» بۇگىپ-جازىپ، باياۋ قوزعالادى. مەدۋزالار مەن كاراكاتينالار رەاكتيۆتى قوزعالىس جاساپ، اياقسىز-اق شاپشاڭ جۇزەدى.
جانۋارلاردىڭ جابىنى، دەنە بولىكتەرى، سەزىم مۇشەلەرى، باسقا دا دەنە قۇرىلىمدارى بىرىنە-بىرى ۇقساس ەمەس. سازاننىڭ (جەزەي) دەنەسىن سۇيەكتەنگەن قابىرشاق قاپتايدى. جورعالاۋشىلار دەنەسى قابىرشاقپەن قايتالاناتىن ءمۇيىز تەكتى زاتتان قۇرالادى. قوڭىزداردا دا جابىن بار. جابىن ەرەكشە اعزالىق زات - حيتيننەن تۇزىلەدى. اڭداردىڭ تەرىسىندە - ءجۇن، قۇستاردىڭ دەنەسىندە قاۋىرسىن بولادى.
جانۋارلاردىڭ ىشكى قۇرىلىسىندا، سونداي-اق مىنەز-قىلىعىندا بولاتىم ەرەكشەلىكتەر قانشاما دەسەڭشى؟! تابيعاتتا جانۋارلاردىڭ باسى ارتىق نەمەسە قاجەتسىز ءتۇرى جوق. تىرشىلىك ەتەتىن جانۋارلاردىڭ بارلىعى تابيعات قالاۋىنا ساي كەلەدى.
تابيعات اعزالىق زاتتاردان (ياعني ءتىرى اعزالى زاتتاردان تۇراتىن الەمنەن) جانە بەياعزالىق زاتتاردان (ياعني اعزاسىز ءولى زاتتاردان، سۋ جانە مينەرالدى زاتتاردان تۇراتىن الەمنەن) قۇرالادى.
اعزالىق الەمدى جۇيەلەۋدىڭ ەڭ جوعارى توبى - ءتىرى تابيعات دۇنيەسى. دۇنيە جۇزىندەگى اعزالىق الەم، ياعني ءتىرى اعزالار 5 دۇنيەگە جىكتەلەدى.
ولار: ۆيرۋستار، بىتىرانىقتار، ساڭىراۋقۇلاقتار، وسىمدىكتەر جانە جانۋارلار دۇنيەسى.
ءتىرى اعزانىڭ نەگىزگى قاسيەتتەرى: زات الماسۋ؛ قورەكتەنۋ؛ تىنىس الۋ؛ قاجەتسىز زاتتاردى ءبولۋ (ءزار شىعارۋ)؛ تىتىركەنگىشتىك؛ قوزعالۋ؛ كوبەيۋ؛ ءوسۋ؛ دامۋ جانە تىرشىلىگىن جويۋ.
اعزالىق تىرلىك الەمىن جىكتەۋ
جەر بەتىندەگى ءتىرى اعزالار: جاسۋشاسىز تىرلىك قۇرىلىمدارى (انسيتتەر)، يادروسىزدار (پروكاريوتتار) جانە يادرولىلار (ەۋكاريوتتار) بولىپ ءۇش توپقا بولىنەدى.
جاسۋشاسىز تىرلىك قۇرىلىمىنا ۆيرۋستار جاتادى. بۇلاردا جاسۋشا جوق جانە ءتىرى اعزا جاسۋشاسىنان تىسقارى ءومىر سۇرە المايدى. جاسۋشاسى بولماعان سوڭ، يادروسى دا جوق.
يادروسىزدارعا باكتەريالار جانە كوك-جاسىل بالدىرلار ءبولىمىن توپتاستىراتىن بىتىرانىقتار دۇنيەسى جاتادى. ولاردا جارعاقشامەن (مەمبرانامەن) قورشالعان ورگانويدتارى بولمايدى. وقشاۋلانعان يادروسى بولماعاندىقتان، يادروسىز اعزالار جىنىستى، جىنىسسىز جولدارمەن كوبەيمەيدى. تەك قاراپايىم جولمەن، جاسۋشالارى ەكىگە ءبولىنۋ ارقىلى كوبەيەدى.
يادرولىلارعا جاتاتىن اعزالاردىڭ جاسۋشالارىنداعى يادرونىڭ سىرتىندا ەكى قابات جارعاقشاسى بار. يادروسىندا يادروشىعى، حروموسوما جىپشەلەرى جانە سيتوپلازماسىندا جارعاقشامەن قورشالعان ورگانويدتارى بولادى. يادرولىلارعا ساڭىراۋقۇلاقتار، وسىمدىكتەر، جانۋارلار جاتادى.
ءىىى. جاڭا ساباقتى بەكىتۋ.
«سۋرەتتەر سويلەيدى». سۋرەتتەردەگى ءتىرى اعزالاردى اتاپ، وزىنە ءتان بەلگىلەرمەن ەرەكشەلىكتەرىن ايتىپ، تابيعاتتاعى جانە ادام ومىرىندەگى ماڭىزىن ءتۇسىندىرۋ.
ءىV. قورىتىندى
V. ءۇي تاپسىرماسى:
ءى ءبولىم. §1. ءتىرى تابيعات دۇنيەسى.
تاقىرىپ سوڭىنداعى سۇراقتارعا جاۋاپ بەرۋ. كەستە تولتىرۋ.
Vءى. باعالاۋ
You Might Also Like
-
قازالى اۋدانى، ايتەكە بي كەنتى، س. سەيفۋللين اتىنداعى
