ادەپ – ەڭ قىمبات ميراس
كۋرمالوۆا اسەل اگيسوۆنا
«سىمبات» جەكە مەكتەبىنىڭ باستاۋىش سىنىپ ءمۇعالىمى
پەداگوگيكالىق ءوتىلى: 20 جىل
ادەپ – ەڭ قىمبات ميراس
ساباقتىڭ ماقساتى: بالالاردىڭ ومىرگە قاجەتتى بىلىك-داعدىلارىن تەرەڭدەتە وتىرىپ، ۇلتتىق ادەپ-عۇرىپ پەن سالت-داستۇرگە باۋلۋ، سالەمدەسۋ، قوناق كۇتۋ، سىيلاستىق، ۇلكەنگە قۇرمەت كورسەتۋ، كىشىگە قامقور بولۋ ءتارىزدى ادەپتىلىك قاعيدالارىن مەڭگەرتۋ ارقىلى يماندىلىققا، يناباتتىلىققا، ادامگەرشىلىككە تاربيەلەۋ.
ساباقتىڭ كورنەكىلىگى: قازاق حالقىنىڭ تۇرمىس-تىرشىلىگىندە كەڭىنەن قولدانىلاتىن كيىز ءۇي ماكەتى، قاناتتى سوزدەر، ماقال-ماتەلدەر، شارلار، گۇلدەر، سۋرەتتەر، ءا. تابىلدييەۆتىڭ پورترەتى، تاپسىرمالار.
ءتۇرى: اڭگىمە.
قولدانىلعان ادىس-تاسىلدەر: سۇراق-جاۋاپ، پىكىر الىسۋ، اڭگىمەلەۋ، مانەرلەپ وقۋ.
ساباقتىڭ بارىسى:
ءى. ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى. شەڭبەرگە ورنالاسۋ، امانداسۋ. – بالالار، كەلىڭدەر، ءبىزدىڭ سۇيىكتى شەڭبەرىمىزدە تۇرىپ بىر-بىرىمىزبەن امانداسايىق.
امانسىڭ با، التىن كۇن؟!
امانسىڭ با، كوك اسپان؟!
امانسىڭ با، جەر - انا؟!
امانسىڭ با، دوستارىم؟!
سىزدەردى كورسەم قۋانام!
- ەندى قوناقتارمەن امانداسايىق.
ۇلكەنگە دە ءسىز!
كىشىگە دە ءسىز!
بارشاڭىزدى قۇرمەتتەپ
باس يەمىز ءبىز!
ءىى. قاتىسۋشىلاردى تانىستىرۋ. - قۇرمەتتى ۇستازدار، اتا-انالار، وقۋشىلار! «ادەپ – ەڭ قىمبات ميراس» اشىق تاربيە ساعاتىمىزدى باستايمىز. الدىمەن ءاربىر بالا ءوزىنىڭ ەسىمىنىڭ ءبىرىنشى ارپىنە سايكەس كەلەتىندەي، ادەپتىلىك مىنەز-قۇلىق كورسەتكىشتەرىنە بايلانىستى وزدەرىن تانىستىرىپ وتەدى.
مىسالى: سىپايى سايدا، ادەپتى ادىلەت جانە ت. س. س.
ءىىى. ماقال-ماتەل ايتۋ.
ءمۇعالىم ءسوزى: - تاربيە ساعاتىن ادەپ تۋرالى ماقال-ماتەلدەرمەن اشايىق، كانە، كىم قانداي ماقال ايتادى ەكەن؟!
بالا تاربيەسى بەسىكتەن.
ادەپتى بالا — ارلى بالا،
ادەپسىز بالا — سورلى بالا.
ءوزىڭدى-وزىڭ سىيلاماساڭ، وزگەدەن سىي دامەتپە.
تاربيەلى ادام — تاعالى اتپەن تەڭ.
جاقسىلىق ەككەن العىس ورادى.
ءيتتى كۇشىگىندە ۇيرەت.
ءتىسى شىققان بالاعا، شايناپ بەرگەن اس بولماس.
ۇلكەندى سەن سىيلاساڭ، كىشى سەنى سىيلايدى،
كىشى سەنى سىيلاسا، كىسى سەنى سىيلايدى.
ادەپسىز وسكەن ادامنان، تارتىپپەن وسكەن تال ارتىق.
ادام ادەبىمەن كورىكتى.
ادەپ باسى – ءتىل.
ادەپتى دەگەنشە، ادەمى دەسەيشى.
ايەل — ادەپتىڭ الىپپەسى.
تاربيە باسى — تال بەسىك.
- وتە جاقسى، ادەپتى بولۋ - ءار بالانىڭ مىندەتى. ادەپتىلىك ادامنىڭ ەڭ جاقسى قاسيەتى. ادەپتى بالا بولاشاقتا ءوزىنىڭ جاقسى ازامات ەكەنىن دالەلدەپ، اڭساعان ارمانىنا جەتەدى. ادەپ تۋرالى ماقال-ماتەل كوپ بىلەدى ەكەنسىڭدەر. ال، ەندى وسى ادەپتىلىك دەگەندى قالاي تۇسىنەسىز؟ سول جونىندە وزدەرىڭنىڭ پىكىرلەرىڭدى تىڭدايىق.
ءىV. پىكىر الىسۋ:
1 - وقۋشى: - ادەپتىلىك - ادەمىلىك. ادەپتى ادام ادەمى. ول ءوزىنىڭ دۇرىس كيىنۋى، سىپايى سالەمدەسۋى، ءوزىن-وزى كۇتە بىلۋىمەن ادەمى.
2 – وقۋشى: - ادەمى ادامنىڭ ءبارى ادەپتى بولا ما؟
ادەپتىلىك دەگەنىمىز ءوزىن-وزى كەز-كەلگەن ورتادا ۇستاي ءبىلۋ. ول ادەمى بولماسا دا، ءوزىن-وزى ۇستاي بىلسە - ادەپتى.
3 – وقۋشى: - ۇلكەن كىسىلەرگە «اسسالاۋماعالەيكۋم» دەپ امانداسىپ، اماندىعىن، دەنساۋلىعىن سۇراۋ پارىز. دۇرىس امانداسۋدىڭ ادامگەرشىلىك، يماندىلىق ءمانى بار. يمانى جوقتىڭ، ۇلتى جوق.
4 – وقۋشى: - نەگە؟ «اسسالاۋماعالەيكۋم» دەپ امانداسپاستان، ۇلكەندەر سالەمىمىزدى الماي ما؟ ايتەۋىر ۇندەمەي كەتپەسەك بولدى ەمەس پە؟
5 – وقۋشى: - دۇرىس تاماقتانۋ، مەزگىلدى ۇيىقتاۋ، اتا مەن انانى سىيلاۋ - حالىقتىق ءداستۇر، حالىقتىق ادەپ. ءبىز وسى نارسەلەردى، ادامگەرشىلىك قاعيدaلاردى ساقتاي بىلسەك، ۇلتتىق ادەپتى قورعاي بىلەمىز.
6 – وقۋشى: - تۇندە ۇيىقتاۋىن ۇيىقتارمىن-اۋ، ءبىراق تەلەديداردان جاقسى كينو بولىپ جاتسا، ونى نەگە كورمەيمىن. سوندا مەن ادەپسىز بولعانىم با؟
7 – وقۋشى: - سەن دۇرىس دەمالماساڭ ەرتە تۇرا المايسىڭ. ءاربىر تىرلىكتىڭ ءوز ۋاقىتى بار. ونى دۇرىس پايدالانۋدىڭ ءوزى ادەپتىلىك.
8 – وقۋشى: - جاقسى امانداسسام، ادەمى كيىنسەم، سىپايى سويلەسەم، تەك قانا دۇرىس ۇيىقتاماعانىم ءۇشىن ادەپسىز ەمەسپىن دەپ ويلايمىن.
9 - وقۋشى: - ۇلكەن ادامعا سالەم بەرۋ كىشى ادامنىڭ مىندەتى. قازاقتا «الىستان التى جاسار بالا كەلسە، الپىس جاستاعى قاريا سالەم بەرەدى» دەگەن بار. ال كەزدەسكەن كەزدە كىشى ادام ۇلكەن سالەم بەرمەي كەتسە، ول ادەپسىزدىك، كورگەنسىزدىك، سالەم بەرۋ يماندىلىق، يناباتتىلىق، كورگەندىلىك، مادەنيەتتىلىك بەلگىسى.
10 – وقۋشى: - سالەمدەسكەندە، سالەم بەرگەندە، اركىم داۋىستىڭ دابىرلاماۋىنا، ءۇنىنىڭ ۇيلەسىمدىلىگىنە، ياعني داۋىس ىرعاعىنا ەرەكشە كوڭىل اۋدارىپ، سالماقپەن، ادەپپەن سويلەۋگە مىندەتتى. ءسوز باسى سالەم دەگەنىمىز سول.
V. مانەرلەپ وقۋ
1- بالا: ادەپتىلىك دەگەنىڭ
ءارقاشاندا كەرەگىڭ
اسەمپازدىق دەگەنىڭ
اۋرە-سارساڭ الەگىڭ.
2 - بالا: اتام ماعان ءاماندا
ادەپتى جان بول دەگەن
اتا ءسوزى سانامادا.
جاسى ۇلكەنگە جول بەرەم.
3 - بالا: الدىن وراپ كىسىنىڭ
كەسىپ وتپەي كولدەنەڭ
ىزەتىمەن كىشىنىڭ
سالەمدەسىپ قول بەرەم.
4 - بالا: اتام ماعان ءاماندا
كىشىپەيىل بول دەگەن
اتام ءسوزى سانامدا
ماقتانباۋدى ءجون كورەم.
5 - بالا: اتام ماعان ءاماندا
ادىلەتتى بول دەگەن
اتا ءسوزى سانامدا
جۇرەم تۋرا جولمەنەن.
6 - بالا: وزگەلەردەن ءوزىمدى
سانامايمىن جوعارى
ارتىق ايتىپ ءسوزىمدى
جەلپىنگەنىم جوق ءالى.
7 - بالا: اپانىڭ ءتىلىن السا ەگەر
تاماق ىشسە ءىش دەسە
دەمال دەسە دەمالسا
سۋعا تۇسسە، ءتۇس دەسە.
8 - بالا: قولىنان مۇنداي بالانىڭ
كۇش بولادى كۇش دەسە
ءىس كەلەدى، ءىس دەسە
شىنىعىپ ءوسىپ تولادى
ۇلكەن جىگىت بولادى.
9 - بالا: كىم ۇلكەندى تىڭداسا
كىم ۇلكەندى سىيلاسا
ۇلكەن بولعان كەزىندە
سىيلى بولماق ءوزى دە.
10 - بالا: اتا-انانىڭ تىلەگى
ادام بولىپ وسكەنى
ادامدىقتىڭ بەلگىسى
ادام بولىپ وسكەنىڭ.
11- بالا: كورشىلەردى كورگەندە
سىيلاپ سالەم بەرەمىن
ادەپسىز دەپ سوكپەسىن
اناما ايتىپ وكپەسىن.
Vءى. ءمۇعالىمنىڭ اڭگىمەسى(تاقتاداعى سۋرەتتى پايدالانۋ).
– كيىز ءۇي – بايىرعى كوشپەندى قازاق حالقىنىڭ، ياعني اتا-بابامىزدىڭ كونەدەن كەلە جاتقان باسپانالارىنىڭ ءبىرى. كيىز ءۇيدى قازىرگى ۋاقىتتا دا ءجيى پايدالانادى. سونداي-اق كيىز ءۇيدى تابيعات اپاتىنان جاپا شەككەن جەرلەرگە ۋاقىتشا باسپانا رەتىندە جەتكىزەدى. سونداي ءزىلزالانىڭ ءبىرى - بيىلعى قاتال قىستىڭ سوڭىن الا الماتى وبلىسى، اقسۋ اۋدانى، قىزىلاعاش اۋىلىنداعى سۋ تاسقىنى ەكەنىن سەندەر بىلەسىڭدەر. ەلىمىز قىزىلاعاشتىقتارعا تەك باسپانا جاعىنان عانا ەمەس، اقشالاي جانە زاتتاي كومەك كورسەتىپ جاتىر.
ايتكەنمەن كيىز ۇيگە جاي عانا باسپانا رەتىندە قاراۋعا بولمايدى. اۋماعى شاپ-شاعىن بولسا دا ءار ادامنىڭ ونداعى وتىراتىن ورىنى مەن وتىرۋ ادەبى بار ەكەن. وتىرۋ ادەبىندە سۇيەنىپ وتىرۋعا جانە تىرەنىپ وتىرۋعا بولمايدى. ءجون بىلمەيتىن جاستار ادەتتە توردەگى جۇككە، وڭ جاقتاعى توسەككە، نەمەسە سول قاناتتاعى كەرەگەگە سۇيەنىپ وتىرا سالادى. ولاي وتىرۋعا بولمايدى، سەبەبى مۇنداي وتىرىس شارشاعان، اۋىرعان، يا سىرقات ادامنىڭ سيپاتىن بەرەدى. قازاقتاردىڭ ۇلكەن-كىشى، كارى-جاسىنىڭ بارىنە بىردەي ەر ادامدار ءۇشىن وتىرۋدىڭ ورتاق ءتارتىبى مالداس قۇرۋ. ال، ايەلدەر ادەتتە ءبىر تىزەرلەپ وتىرادى. ونىڭ وزىندە اياعى كورىنبەۋى شارت، سوندىقتان اياقتارىن كويلەكتىڭ تىزەدەن تۇسكەن ەتەگىمەن قىمتاپ وتىرادى. سالت اتتى جولاۋشى ادەتتە كيىز ءۇيدىڭ سىرتىنان كەلىپ تۇسەدى، ال ەسىك الدىنان كەسە كولدەنەڭ ءوتۋ ادەپسىزدىك، شاڭىراقتى سىيلاماعاندىق بولىپ ەسەپتەلەدى. ءۇي ارتىنا ءتۇسىپ، ات بايلار الدىندا ادەتتە، ۇيدە ادام بارما ەكەن دەپ دىبىس بەرەدى. ال ۇيدەگى ادام ونىڭ الدىنان شىعۋعا ءتيىس، (ادەتتە كىم ەكەن، ءبىلىپ كەل دەپ جاستاردى جۇمسايدى). كيىز ۇيگە اۋزىنداعى اسىن شايناڭداي كىرۋگە بولمايدى، بۇل ناعىز جۇگەنسىزدىك، ادەپسىزدىك سانالادى.
كىمدە بولسا كيىز ۇيگە كىرگەن ادامنىڭ قانشا اسىعىس بولسا دا اس اۋىز تيمەي كەۋىنە بولمايدى. كەيىنگى كەزدە ول «نان اۋىز تيۋ» دەپ سانالادى. ال، استىڭ ەڭ قاسيەتتىسى - نان ەكەنى بەلگىلى. قازاقتاردىڭ كيىز ءۇيدىڭ ءىشى، سىرتى، نە ءۇي جانىنداعى، ەسىك الدىنداعى ۇستانىم، ەرەجە، ءتارتىپ، ادەپ-عۇرىپتارىنىڭ بارلىعى كوشپەندى قوعامنىڭ عاسىرلار بويعى قالىپتاسقان عۇمىرلىق قۇندىلىقتارىن ارداق تۇتادى. اقىن، ءارى ۇستاز ءادىباي تابىلدييەۆ اتالارىڭ: «حالىقتىق ءداستۇردى قادىرلەي بىلمەگەن بالا - ادەپسىز بالا. سەن ءوز باسىڭا ءوزىڭ قىزمەت ەتە الماساڭ، ياعني ومىردە قالىپتاسقان قاعيدالار مەن ادەپتىلىك راسىمدەرىن ورىنداماساڭ، كىسىلىككە باستايتىن كوپ ادەپتىلىكتى ورىنداماي، وپىق جەيسىڭ. وزىڭە-وزىڭ قىزمەت ەت: كىسى بول»، - دەپ اقىل ايتادى. ادەپ - ەڭ قىمبات ميراس. وسىنى ەستەن شىعارمايىق.
ءۇىى. قورتىندى، رەفلەكسيا. ءمۇعالىم ءسوزى: - بالالار، ءبىز بۇگىن نە تۋرالى اڭگىمەلەستىك؟ قانداي جاڭالىق بولدى؟ بۇگىنگى ساباقتان العان اسەرىڭ قانداي بودى؟
(تاقتادا جاعىمسىز ادەتتەردىڭ بەينەسى ىلىنگەن، وقۋشىلار سول بويىنشا قىسقاشا ءوز ويلارىن بىلدىرەدى).
- بالالار ءبىزدىڭ سىنىبىمىزدا ءوزىمىز ايتقان قيقار، جىلاۋىق، سوتقار، وتىرىكشى، كۇلەگەش، قاڭعىباس بالالار جوق شىعار. تەك بىزدە ءبىراز ساباققا جالقاۋ، تازا جۇرمەيتىن سالاق بالالار كەزدەسىپ قالادى. بۇگىننەن باستاپ وسى جامان ادەتتەرىڭدى تاستاپ، جاقسى ادەتتەردى ۇيرەنىڭدەر، جوعارىدا ايتقانىمداي ۇستاز-عالىم، اقىن، جازۋشى ءادىباي تابىلدييەۆ اتالارىڭ كەلەشەكتە ادەپتى بالالار ءوز مىندەتتەرىن ۇمىتپاسىن دەپ مىناداي تاپسىرما بەردى، قالاي ورىنداۋ قولىمىزدان كەلە مە؟
ءادىباي اتانىڭ تاپسىرماسى.
1. ءبىر مەزگىلدە ۇيىقتاپ، بەلگىلى ۋاقىتتا ويانىپ ۇيرەن.
2. ەرتە تۇرىپ، تازا اۋادا دەنەڭدى شىنىقتىر.
3. كۇندە تاڭەرتەڭ سالقىن سۋمەن جۋىن.
4. كوشەدە جۇرگەندە، كوشە ءتارتىبىن ساقتا.
5. كوشەدە، كوپشىلىك ورىندارىندا ادەپ ساقتا.
6. ءۇي جيناۋدى، ەدەن سىپىرۋدى، ىدىس-اياق جۋۋدى ۇمىتپا.
7. ۇلكەندەردىڭ، اتا-انانىڭ ءتىلىن ال.
ساباقتى ءا. تابىلدييەۆتىڭ «بوس وتپەيدى مينۋتىم» ولەڭىمەن اياقتاۋ. (بالالار شەڭبەردە تۇرادى)
ورنىقتىرىپ ادەپپەن
وقۋ، ەڭبەك، ويىندى.
وقۋشىلىق ادەپپەن
ورىندايمىن ويىمدى.
ەسەپتەۋلى ساعاتتار،
ەش وتپەيدى كۇنبە-كۇن.
ەش وتپەيدى ساباقتار،
بوس وتپەيدى مينۋتتەر
«سىمبات» جەكە مەكتەبىنىڭ باستاۋىش سىنىپ ءمۇعالىمى
پەداگوگيكالىق ءوتىلى: 20 جىل
ادەپ – ەڭ قىمبات ميراس
ساباقتىڭ ماقساتى: بالالاردىڭ ومىرگە قاجەتتى بىلىك-داعدىلارىن تەرەڭدەتە وتىرىپ، ۇلتتىق ادەپ-عۇرىپ پەن سالت-داستۇرگە باۋلۋ، سالەمدەسۋ، قوناق كۇتۋ، سىيلاستىق، ۇلكەنگە قۇرمەت كورسەتۋ، كىشىگە قامقور بولۋ ءتارىزدى ادەپتىلىك قاعيدالارىن مەڭگەرتۋ ارقىلى يماندىلىققا، يناباتتىلىققا، ادامگەرشىلىككە تاربيەلەۋ.
ساباقتىڭ كورنەكىلىگى: قازاق حالقىنىڭ تۇرمىس-تىرشىلىگىندە كەڭىنەن قولدانىلاتىن كيىز ءۇي ماكەتى، قاناتتى سوزدەر، ماقال-ماتەلدەر، شارلار، گۇلدەر، سۋرەتتەر، ءا. تابىلدييەۆتىڭ پورترەتى، تاپسىرمالار.
ءتۇرى: اڭگىمە.
قولدانىلعان ادىس-تاسىلدەر: سۇراق-جاۋاپ، پىكىر الىسۋ، اڭگىمەلەۋ، مانەرلەپ وقۋ.
ساباقتىڭ بارىسى:
ءى. ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى. شەڭبەرگە ورنالاسۋ، امانداسۋ. – بالالار، كەلىڭدەر، ءبىزدىڭ سۇيىكتى شەڭبەرىمىزدە تۇرىپ بىر-بىرىمىزبەن امانداسايىق.
امانسىڭ با، التىن كۇن؟!
امانسىڭ با، كوك اسپان؟!
امانسىڭ با، جەر - انا؟!
امانسىڭ با، دوستارىم؟!
سىزدەردى كورسەم قۋانام!
- ەندى قوناقتارمەن امانداسايىق.
ۇلكەنگە دە ءسىز!
كىشىگە دە ءسىز!
بارشاڭىزدى قۇرمەتتەپ
باس يەمىز ءبىز!
ءىى. قاتىسۋشىلاردى تانىستىرۋ. - قۇرمەتتى ۇستازدار، اتا-انالار، وقۋشىلار! «ادەپ – ەڭ قىمبات ميراس» اشىق تاربيە ساعاتىمىزدى باستايمىز. الدىمەن ءاربىر بالا ءوزىنىڭ ەسىمىنىڭ ءبىرىنشى ارپىنە سايكەس كەلەتىندەي، ادەپتىلىك مىنەز-قۇلىق كورسەتكىشتەرىنە بايلانىستى وزدەرىن تانىستىرىپ وتەدى.
مىسالى: سىپايى سايدا، ادەپتى ادىلەت جانە ت. س. س.
ءىىى. ماقال-ماتەل ايتۋ.
ءمۇعالىم ءسوزى: - تاربيە ساعاتىن ادەپ تۋرالى ماقال-ماتەلدەرمەن اشايىق، كانە، كىم قانداي ماقال ايتادى ەكەن؟!
بالا تاربيەسى بەسىكتەن.
ادەپتى بالا — ارلى بالا،
ادەپسىز بالا — سورلى بالا.
ءوزىڭدى-وزىڭ سىيلاماساڭ، وزگەدەن سىي دامەتپە.
تاربيەلى ادام — تاعالى اتپەن تەڭ.
جاقسىلىق ەككەن العىس ورادى.
ءيتتى كۇشىگىندە ۇيرەت.
ءتىسى شىققان بالاعا، شايناپ بەرگەن اس بولماس.
ۇلكەندى سەن سىيلاساڭ، كىشى سەنى سىيلايدى،
كىشى سەنى سىيلاسا، كىسى سەنى سىيلايدى.
ادەپسىز وسكەن ادامنان، تارتىپپەن وسكەن تال ارتىق.
ادام ادەبىمەن كورىكتى.
ادەپ باسى – ءتىل.
ادەپتى دەگەنشە، ادەمى دەسەيشى.
ايەل — ادەپتىڭ الىپپەسى.
تاربيە باسى — تال بەسىك.
- وتە جاقسى، ادەپتى بولۋ - ءار بالانىڭ مىندەتى. ادەپتىلىك ادامنىڭ ەڭ جاقسى قاسيەتى. ادەپتى بالا بولاشاقتا ءوزىنىڭ جاقسى ازامات ەكەنىن دالەلدەپ، اڭساعان ارمانىنا جەتەدى. ادەپ تۋرالى ماقال-ماتەل كوپ بىلەدى ەكەنسىڭدەر. ال، ەندى وسى ادەپتىلىك دەگەندى قالاي تۇسىنەسىز؟ سول جونىندە وزدەرىڭنىڭ پىكىرلەرىڭدى تىڭدايىق.
ءىV. پىكىر الىسۋ:
1 - وقۋشى: - ادەپتىلىك - ادەمىلىك. ادەپتى ادام ادەمى. ول ءوزىنىڭ دۇرىس كيىنۋى، سىپايى سالەمدەسۋى، ءوزىن-وزى كۇتە بىلۋىمەن ادەمى.
2 – وقۋشى: - ادەمى ادامنىڭ ءبارى ادەپتى بولا ما؟
ادەپتىلىك دەگەنىمىز ءوزىن-وزى كەز-كەلگەن ورتادا ۇستاي ءبىلۋ. ول ادەمى بولماسا دا، ءوزىن-وزى ۇستاي بىلسە - ادەپتى.
3 – وقۋشى: - ۇلكەن كىسىلەرگە «اسسالاۋماعالەيكۋم» دەپ امانداسىپ، اماندىعىن، دەنساۋلىعىن سۇراۋ پارىز. دۇرىس امانداسۋدىڭ ادامگەرشىلىك، يماندىلىق ءمانى بار. يمانى جوقتىڭ، ۇلتى جوق.
4 – وقۋشى: - نەگە؟ «اسسالاۋماعالەيكۋم» دەپ امانداسپاستان، ۇلكەندەر سالەمىمىزدى الماي ما؟ ايتەۋىر ۇندەمەي كەتپەسەك بولدى ەمەس پە؟
5 – وقۋشى: - دۇرىس تاماقتانۋ، مەزگىلدى ۇيىقتاۋ، اتا مەن انانى سىيلاۋ - حالىقتىق ءداستۇر، حالىقتىق ادەپ. ءبىز وسى نارسەلەردى، ادامگەرشىلىك قاعيدaلاردى ساقتاي بىلسەك، ۇلتتىق ادەپتى قورعاي بىلەمىز.
6 – وقۋشى: - تۇندە ۇيىقتاۋىن ۇيىقتارمىن-اۋ، ءبىراق تەلەديداردان جاقسى كينو بولىپ جاتسا، ونى نەگە كورمەيمىن. سوندا مەن ادەپسىز بولعانىم با؟
7 – وقۋشى: - سەن دۇرىس دەمالماساڭ ەرتە تۇرا المايسىڭ. ءاربىر تىرلىكتىڭ ءوز ۋاقىتى بار. ونى دۇرىس پايدالانۋدىڭ ءوزى ادەپتىلىك.
8 – وقۋشى: - جاقسى امانداسسام، ادەمى كيىنسەم، سىپايى سويلەسەم، تەك قانا دۇرىس ۇيىقتاماعانىم ءۇشىن ادەپسىز ەمەسپىن دەپ ويلايمىن.
9 - وقۋشى: - ۇلكەن ادامعا سالەم بەرۋ كىشى ادامنىڭ مىندەتى. قازاقتا «الىستان التى جاسار بالا كەلسە، الپىس جاستاعى قاريا سالەم بەرەدى» دەگەن بار. ال كەزدەسكەن كەزدە كىشى ادام ۇلكەن سالەم بەرمەي كەتسە، ول ادەپسىزدىك، كورگەنسىزدىك، سالەم بەرۋ يماندىلىق، يناباتتىلىق، كورگەندىلىك، مادەنيەتتىلىك بەلگىسى.
10 – وقۋشى: - سالەمدەسكەندە، سالەم بەرگەندە، اركىم داۋىستىڭ دابىرلاماۋىنا، ءۇنىنىڭ ۇيلەسىمدىلىگىنە، ياعني داۋىس ىرعاعىنا ەرەكشە كوڭىل اۋدارىپ، سالماقپەن، ادەپپەن سويلەۋگە مىندەتتى. ءسوز باسى سالەم دەگەنىمىز سول.
V. مانەرلەپ وقۋ
1- بالا: ادەپتىلىك دەگەنىڭ
ءارقاشاندا كەرەگىڭ
اسەمپازدىق دەگەنىڭ
اۋرە-سارساڭ الەگىڭ.
2 - بالا: اتام ماعان ءاماندا
ادەپتى جان بول دەگەن
اتا ءسوزى سانامادا.
جاسى ۇلكەنگە جول بەرەم.
3 - بالا: الدىن وراپ كىسىنىڭ
كەسىپ وتپەي كولدەنەڭ
ىزەتىمەن كىشىنىڭ
سالەمدەسىپ قول بەرەم.
4 - بالا: اتام ماعان ءاماندا
كىشىپەيىل بول دەگەن
اتام ءسوزى سانامدا
ماقتانباۋدى ءجون كورەم.
5 - بالا: اتام ماعان ءاماندا
ادىلەتتى بول دەگەن
اتا ءسوزى سانامدا
جۇرەم تۋرا جولمەنەن.
6 - بالا: وزگەلەردەن ءوزىمدى
سانامايمىن جوعارى
ارتىق ايتىپ ءسوزىمدى
جەلپىنگەنىم جوق ءالى.
7 - بالا: اپانىڭ ءتىلىن السا ەگەر
تاماق ىشسە ءىش دەسە
دەمال دەسە دەمالسا
سۋعا تۇسسە، ءتۇس دەسە.
8 - بالا: قولىنان مۇنداي بالانىڭ
كۇش بولادى كۇش دەسە
ءىس كەلەدى، ءىس دەسە
شىنىعىپ ءوسىپ تولادى
ۇلكەن جىگىت بولادى.
9 - بالا: كىم ۇلكەندى تىڭداسا
كىم ۇلكەندى سىيلاسا
ۇلكەن بولعان كەزىندە
سىيلى بولماق ءوزى دە.
10 - بالا: اتا-انانىڭ تىلەگى
ادام بولىپ وسكەنى
ادامدىقتىڭ بەلگىسى
ادام بولىپ وسكەنىڭ.
11- بالا: كورشىلەردى كورگەندە
سىيلاپ سالەم بەرەمىن
ادەپسىز دەپ سوكپەسىن
اناما ايتىپ وكپەسىن.
Vءى. ءمۇعالىمنىڭ اڭگىمەسى(تاقتاداعى سۋرەتتى پايدالانۋ).
– كيىز ءۇي – بايىرعى كوشپەندى قازاق حالقىنىڭ، ياعني اتا-بابامىزدىڭ كونەدەن كەلە جاتقان باسپانالارىنىڭ ءبىرى. كيىز ءۇيدى قازىرگى ۋاقىتتا دا ءجيى پايدالانادى. سونداي-اق كيىز ءۇيدى تابيعات اپاتىنان جاپا شەككەن جەرلەرگە ۋاقىتشا باسپانا رەتىندە جەتكىزەدى. سونداي ءزىلزالانىڭ ءبىرى - بيىلعى قاتال قىستىڭ سوڭىن الا الماتى وبلىسى، اقسۋ اۋدانى، قىزىلاعاش اۋىلىنداعى سۋ تاسقىنى ەكەنىن سەندەر بىلەسىڭدەر. ەلىمىز قىزىلاعاشتىقتارعا تەك باسپانا جاعىنان عانا ەمەس، اقشالاي جانە زاتتاي كومەك كورسەتىپ جاتىر.
ايتكەنمەن كيىز ۇيگە جاي عانا باسپانا رەتىندە قاراۋعا بولمايدى. اۋماعى شاپ-شاعىن بولسا دا ءار ادامنىڭ ونداعى وتىراتىن ورىنى مەن وتىرۋ ادەبى بار ەكەن. وتىرۋ ادەبىندە سۇيەنىپ وتىرۋعا جانە تىرەنىپ وتىرۋعا بولمايدى. ءجون بىلمەيتىن جاستار ادەتتە توردەگى جۇككە، وڭ جاقتاعى توسەككە، نەمەسە سول قاناتتاعى كەرەگەگە سۇيەنىپ وتىرا سالادى. ولاي وتىرۋعا بولمايدى، سەبەبى مۇنداي وتىرىس شارشاعان، اۋىرعان، يا سىرقات ادامنىڭ سيپاتىن بەرەدى. قازاقتاردىڭ ۇلكەن-كىشى، كارى-جاسىنىڭ بارىنە بىردەي ەر ادامدار ءۇشىن وتىرۋدىڭ ورتاق ءتارتىبى مالداس قۇرۋ. ال، ايەلدەر ادەتتە ءبىر تىزەرلەپ وتىرادى. ونىڭ وزىندە اياعى كورىنبەۋى شارت، سوندىقتان اياقتارىن كويلەكتىڭ تىزەدەن تۇسكەن ەتەگىمەن قىمتاپ وتىرادى. سالت اتتى جولاۋشى ادەتتە كيىز ءۇيدىڭ سىرتىنان كەلىپ تۇسەدى، ال ەسىك الدىنان كەسە كولدەنەڭ ءوتۋ ادەپسىزدىك، شاڭىراقتى سىيلاماعاندىق بولىپ ەسەپتەلەدى. ءۇي ارتىنا ءتۇسىپ، ات بايلار الدىندا ادەتتە، ۇيدە ادام بارما ەكەن دەپ دىبىس بەرەدى. ال ۇيدەگى ادام ونىڭ الدىنان شىعۋعا ءتيىس، (ادەتتە كىم ەكەن، ءبىلىپ كەل دەپ جاستاردى جۇمسايدى). كيىز ۇيگە اۋزىنداعى اسىن شايناڭداي كىرۋگە بولمايدى، بۇل ناعىز جۇگەنسىزدىك، ادەپسىزدىك سانالادى.
كىمدە بولسا كيىز ۇيگە كىرگەن ادامنىڭ قانشا اسىعىس بولسا دا اس اۋىز تيمەي كەۋىنە بولمايدى. كەيىنگى كەزدە ول «نان اۋىز تيۋ» دەپ سانالادى. ال، استىڭ ەڭ قاسيەتتىسى - نان ەكەنى بەلگىلى. قازاقتاردىڭ كيىز ءۇيدىڭ ءىشى، سىرتى، نە ءۇي جانىنداعى، ەسىك الدىنداعى ۇستانىم، ەرەجە، ءتارتىپ، ادەپ-عۇرىپتارىنىڭ بارلىعى كوشپەندى قوعامنىڭ عاسىرلار بويعى قالىپتاسقان عۇمىرلىق قۇندىلىقتارىن ارداق تۇتادى. اقىن، ءارى ۇستاز ءادىباي تابىلدييەۆ اتالارىڭ: «حالىقتىق ءداستۇردى قادىرلەي بىلمەگەن بالا - ادەپسىز بالا. سەن ءوز باسىڭا ءوزىڭ قىزمەت ەتە الماساڭ، ياعني ومىردە قالىپتاسقان قاعيدالار مەن ادەپتىلىك راسىمدەرىن ورىنداماساڭ، كىسىلىككە باستايتىن كوپ ادەپتىلىكتى ورىنداماي، وپىق جەيسىڭ. وزىڭە-وزىڭ قىزمەت ەت: كىسى بول»، - دەپ اقىل ايتادى. ادەپ - ەڭ قىمبات ميراس. وسىنى ەستەن شىعارمايىق.
ءۇىى. قورتىندى، رەفلەكسيا. ءمۇعالىم ءسوزى: - بالالار، ءبىز بۇگىن نە تۋرالى اڭگىمەلەستىك؟ قانداي جاڭالىق بولدى؟ بۇگىنگى ساباقتان العان اسەرىڭ قانداي بودى؟
(تاقتادا جاعىمسىز ادەتتەردىڭ بەينەسى ىلىنگەن، وقۋشىلار سول بويىنشا قىسقاشا ءوز ويلارىن بىلدىرەدى).
- بالالار ءبىزدىڭ سىنىبىمىزدا ءوزىمىز ايتقان قيقار، جىلاۋىق، سوتقار، وتىرىكشى، كۇلەگەش، قاڭعىباس بالالار جوق شىعار. تەك بىزدە ءبىراز ساباققا جالقاۋ، تازا جۇرمەيتىن سالاق بالالار كەزدەسىپ قالادى. بۇگىننەن باستاپ وسى جامان ادەتتەرىڭدى تاستاپ، جاقسى ادەتتەردى ۇيرەنىڭدەر، جوعارىدا ايتقانىمداي ۇستاز-عالىم، اقىن، جازۋشى ءادىباي تابىلدييەۆ اتالارىڭ كەلەشەكتە ادەپتى بالالار ءوز مىندەتتەرىن ۇمىتپاسىن دەپ مىناداي تاپسىرما بەردى، قالاي ورىنداۋ قولىمىزدان كەلە مە؟
ءادىباي اتانىڭ تاپسىرماسى.
1. ءبىر مەزگىلدە ۇيىقتاپ، بەلگىلى ۋاقىتتا ويانىپ ۇيرەن.
2. ەرتە تۇرىپ، تازا اۋادا دەنەڭدى شىنىقتىر.
3. كۇندە تاڭەرتەڭ سالقىن سۋمەن جۋىن.
4. كوشەدە جۇرگەندە، كوشە ءتارتىبىن ساقتا.
5. كوشەدە، كوپشىلىك ورىندارىندا ادەپ ساقتا.
6. ءۇي جيناۋدى، ەدەن سىپىرۋدى، ىدىس-اياق جۋۋدى ۇمىتپا.
7. ۇلكەندەردىڭ، اتا-انانىڭ ءتىلىن ال.
ساباقتى ءا. تابىلدييەۆتىڭ «بوس وتپەيدى مينۋتىم» ولەڭىمەن اياقتاۋ. (بالالار شەڭبەردە تۇرادى)
ورنىقتىرىپ ادەپپەن
وقۋ، ەڭبەك، ويىندى.
وقۋشىلىق ادەپپەن
ورىندايمىن ويىمدى.
ەسەپتەۋلى ساعاتتار،
ەش وتپەيدى كۇنبە-كۇن.
ەش وتپەيدى ساباقتار،
بوس وتپەيدى مينۋتتەر
You Might Also Like
